Κλιματική κρίση ή κλιματική νεύρωση;

Αθανάσιος Μπούνταλης, Χημικός-Ερευνητής

Νεύρωση: Ψυχική διαταραχή που χαρακτηρίζεται από σημαντικό άγχος… επίμονους και παράλογους φόβους, εμμονικές σκέψεις, ψυχαναγκαστικές πράξεις…

American Psychological Association, Dictionary of Psychology. Λήμμα «neurosis», Μ.τ.Σ.)

Πριν πέντε χρόνια η Greta Thunberg «τιτίβιζε» απόψεις κλιματολόγου, κατά τις οποίες αν δεν είχαμε ήδη σταματήσει την χρήση υδρογονανθράκων (τον περασμένο μήνα), η κλιματική αλλαγή θα εξαφάνιζε την ανθρωπότητα. Μετά, το τιτίβισμα κατέβηκε, μάλλον διότι το σχετικό άρθρο παραποιούσε τις απόψεις του εν λόγω επιστήμονα, πράγμα αναμενόμενο να διαλάθει της προσοχής ενός 15χρονου παιδιού που δεν είχε καν τελειώσει το σχολείο.

Το ύφος όμως παρέπεμπε σε παλαιότερες προφητείες αποκάλυψης. Το 1968 ο Paul Ρ. Ehrlich («The Population Bomb») έγινε γνωστός για μια μαλθουσιανή πρόβλεψη λιμού με εκατοντάδες εκατομμύρια θανάτων από πείνα μέσα στην δεκαετία του 1970. Η προθεσμία ήλθε και παρήλθε και ο παγκόσμιος πληθυσμός έχει εν τω μεταξύ… υπερδιπλασιασθεί.

Σήμερα, ένας καύσωνας, μια νεροποντή, ή μια δασική πυρκαγιά, δεν συγκαταλέγονται πλέον στις διακυμάνσεις ενός ανοιχτού θερμοδυναμικού συστήματος, αλλά θεωρούνται σκηνές κλιματικής αποκάλυψης, με προφήτες να φωνάζουν «μετανοείτε αμαρτωλοί, ο καιρός γαρ εγγύς».

Είναι γεγονός ότι τις τελευταίες δεκαετίες, το ανθρωπογενές διοξείδιο το άνθρακα και οι ατμοσφαιρικές θερμοκρασίες έχουν ανέβει. Βιώνουμε όμως πρωτοφανή φαινόμενα, ή μήπως η ευαισθησία μας έχει αυξηθεί κατακόρυφα, λόγω έκθεσής μας σε καταστροφολογικές προβλέψεις από ΜΜΕ και κοινωνικά δίκτυα;

Η μητέρα μου μου διηγείται πώς σε βραδιές καύσωνα της δεκαετίας του 1950, οι Μεσολογγίτες εγκατέλειπαν τα σπίτια τους για να κοιμηθούν στην ύπαιθρο, στον δρόμο προς το νησάκι της Τουρλίδας. Και το θεωρούσαν κομμάτι της ζωής, παρότι η συσχέτιση CO₂ και ατμοσφαιρικής θερμοκρασίας ήταν γνωστή από τον 19ο αιώνα. Ήταν λοιπόν τότε οι άνθρωποι αμόρφωτοι, ή μήπως τα ΜΜΕ αντιμετώπιζαν διαφορετικά τους καύσωνες πριν 50, 100 ή 150 χρόνια;

Αν και το ερώτημα μπορεί να επεκταθεί στις πλημμύρες, στις πυρκαγιές, ή στους ανεμοστρόβιλους, θα περιορισθώ στους καύσωνες. Αφενός για συντομία, αφετέρου διότι για την Εκκλησία της Αγίας Γκρέτα, η κόλαση είναι καυτή.

Καύσωνες και ρεπορτάζ

Ποιες λοιπόν οι πηγές για να απαντήσουμε στο ερώτημα;

Αφενός, το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών παρέχει πλούτο πρωτογενών μετεωρολογικών δεδομένων για τον ελληνικό χώρο. Αφετέρου, η Βιβλιοθήκη της Βουλής και η Εθνική Βιβλιοθήκη παρέχουν εξαιρετικές συλλογές ψηφιοποιημένων εφημερίδων.

Σε άρθρο της 21/5/2020, το διαδικτυακό περιοδικό «Κοsμος» του Αστεροσκοπείου δημοσίευσε κατάλογο με τους θερμότερους «πρόωρους καύσωνες του Μαΐου». Ένας από τους παλαιότερους τέτοιους καύσωνες είναι εκείνος της 28/5/1869. Και είναι αρκετά ενδιαφέρον το ότι οι εφημερίδες Αιών (φ. 2451 29/5/1869) και Αλήθεια (φ. 896 30/5/1869) δεν τον αναφέρουν καθόλου.

Σε νέο άρθρο της 24/6/2021, το «Κοsμος» αναφέρθηκε και στους «καύσωνες του Ιουνίου», εκ των οποίων εκείνος της 21/6/1916, με θερμοκρασίες 43°C σε πολλές πόλεις. Η «Ακρόπολις» της 23/6/1916, δεν τον αναφέρει καθόλου, ενώ οι «Αθήναι». (φ. 5912, 22/6/1916) αφιερώνουν ένα μικρό μονόστηλο στην 2η σελίδα. Εκεί, ο αρθρογράφος καταγγέλλει ότι η θερμοκρασία «η ρευστοποιούσα τα πάντα» παρέλυσε και τον εργασιακό ζήλο των Παρέδρων του Δήμου Αθηναίων, οι οποίοι είχαν εγκαταλείψει τα καθήκοντά τους. Το παράπονο δηλαδή ήταν ότι: για μια έντονη ζέστη πήρατε άδεια από την σημαία;

«Αθήναι», 22/6/1916, σελ. 2

Με άλλο ένα άλμα λίγων δεκαετιών, πηγαίνουμε στον καύσωνα του Ιουλίου του 1952.  Στο «Εμπρός» της 19/7 με παρουσιάζεται με ευθυμογράφημα στην 2η σελίδα και στο «Εμπρός» της 20/7/1952 με γελοιογραφία στην 3η σελίδα. Η «Ελευθερία» τίποτα δεν αναφέρει σχετικά στα φύλλα των ημερών αυτών. Αν ο καύσωνας αυτός δεν είχε δώσει ευκαιρία στο Στέλιο Καζαντζίδη να κάνει το ντεμπούτο του με το «Για μπάνιο πάω» του Απόστολου Καλδάρα, μπορεί να μην τον μνημονεύαμε καθόλου.

«Εμπρός», 20/7/1952, σελ. 3

Λίγα χρόνια μετά, στην «Ελευθερία» της 5/7/1957 ο πηχυαίος τίτλος αφορά στην αποσταλινοποίηση στην ΕΣΣΔ, ενώ το κύμα καύσωνα των ημερών καταλάμβανε το κάτω-δεξιό μέρος του πρωτοσέλιδου, χαμηλότερα και από έρευνα για τα σανατόρια του ΙΚΑ. Ομοίως χαμηλή θέση στο πρωτοσέλιδο της 10/7/1959 παίρνει η είδηση για καύσωνα που «λυώνει την άσφαλτο και διαστέλλει σιδηροτροχιάς» στην Ευρώπη, ή ο καύσωνας των 45,4°C στην Λάρισα στο πρωτοσέλιδο της 28/7/1965.

Την ίδια περίοδο, άλλοι καύσωνες περνάνε τελείως στα «ψιλά». Άρθρο για καύσωνα 46°C στην Σικελία μοιράζεται μεταξύ 1ης και 6ης σελίδας του φύλλου της 24/7/1956. Ο καύσωνας των 43°C στα Τρίκαλα περνάει στην 6η σελίδα της «Ελευθερίας» 13/8/1957, ενώ ο παρατεταμένος καύσωνας της 20-26/8/1958 περνάει στην 8η σελίδα του «Εμπρός» της 23/8/1958.

Αριστερά: «Ελευθερία», 13/8/1957, σελ. 6. Δεξιά: «Εμπρός», 23/8/1958, σελ. 8

Ο πρώτος καύσωνας που βρήκα να γίνεται πρωτοσέλιδος, τουλάχιστον στην «Μακεδονία» της 12/7/1977, ήταν εκείνος της 10/7/1977. Μάλλον όμως λόγω της θερμοκρασίας των 48°C που είχε καταγραφεί, πιθανώς εσφαλμένα. Ο «Ριζοσπάστης» της ίδιας ημέρας ασχολήθηκε περισσότερο με τις πυρκαγιές εκείνων των ημερών, ενώ ο «Ταχυδρόμος» της Αιγύπτου της 12/7 του αφιέρωσε λίγες γραμμές στην τελευταία σελίδα.

Ο πρώτος καύσωνας που έγινε γενικευμένο πρωτοσέλιδο ήταν εκείνος του 1987, αλλά κυρίως για τον αριθμό των θυμάτων που ξεπέρασαν τα 1300, με εκτιμήσεις για 3-4 χιλιάδες. Πράγματι, τότε ανησυχούσαμε περισσότερο για την τρύπα του όζοντος, τον μόλυβδο στην βενζίνη και την όξινη βροχή· το «global warming» ήταν ελάχιστα γνωστό και η «κλιματική αλλαγή» θα έμπαινε στο λεξιλόγιο από την επόμενη χρονιά, με την ίδρυση του IPCC το 1988.

Οι καύσωνες δηλαδή δεν αντιμετωπίζονταν με υστερία αλλά ως στιγμιαία γεγονότα. Με δυσφορία ή στωικότητα, αναλόγως των αμέσων συνεπειών τους. Αυτές θα μειώνονταν δραστικά με την εγκατάσταση κλιματιστικών και όχι με την απαγόρευση εκμετάλλευσης ενεργειακών πόρων.

Η καλλιέργεια της κλιματικής νεύρωσης

Η δημιουργία κλιματικής νεύρωσης καλλιεργείτο από καιρό. Το 1970, λίγο μετά τον Ehrlich,  ο Νομπελίστας βιοχημικός George Wald προειδοποιούσε ότι «ο πολιτισμός θα τελειώσει μέσα σε 15-30 χρόνια αν δεν ληφθεί άμεση δράση».

Χαρακτηριστικό και το ρεπορτάζ του Αυστραλιανού καναλιού ABC το 1973, στο οποίο «Υπολογιστής προβλέπει το τέλος του κόσμου» βάσει ενός μοντέλου του ΜΙΤ. Με δυσοίωνη μουσική υπόκρουση, βλέπουμε τον μεγαλύτερο υπολογιστή της Αυστραλίας να τυπώνει διαγράμματα, βάσει των οποίων σήμερα δεν θα έπρεπε να ζούμε.

Σε συνέντευξη που ακολουθεί, μέλη της «Λέσχης της Ρώμης» (Club of Rome), διακηρύττουν την διάβρωση της εθνικής κυριαρχίας προς εξυπηρέτηση παγκοσμίων περιβαλλοντικών προκλήσεων, βάσει των ιδεών της μελέτης «The limits to growth» (1972), ενός άλλου μαλθουσιανού κειμένου που αντηχούσε τον Ehrlich.

Η Λέσχη της Ρώμης και ο υπερπληθυσμός έδωσαν την θέση τους σε άλλους οργανισμούς και προκλήσεις. Και όσοι τις χειρίσθηκαν εφάρμοσαν μια έξυπνη βραχυπρόθεσμη τακτική, αλλά με μακροπρόθεσμο κόστος: προβλέψεις υπερβολικά καταστροφολογικές που δεν επαληθεύθηκαν.

Ξεχωρίζει η πρόβλεψη της δεκαετίας του 1970, για την παγκόσμια ψύξη (global cooling) που θα βύθιζε την γη σε μια νέα περίοδο παγετώνων! Ελάχιστα χρόνια χρειάστηκαν για να ανακρούσουμε πρύμναν και να αρχίσουμε να συζητάμε την παγκόσμια υπερθέρμανση (global warming).

Το 2009 ο Al Gore θα προειδοποιούσε για 75% πιθανότητα ο αρκτικός πάγος να λιώνει τελείως το καλοκαίρι μέχρι το 2014. Αν και οι αρκτικοί πάγοι δείχνουν σαφείς τάσεις υποχώρησης σύμφωνα με δορυφορικά δεδομένα της NASA, οκτώ χρόνια μετά την προθεσμία δεν έχουν εξαφανισθεί.

Αν και υπάρχουν ακόμη αυτοί που πανικοβάλλονται τόσο ώστε να πετούν σούπα σε πίνακες ζωγραφικής, προθεσμίες αποκάλυψης ήλθαν και παρήλθαν και το δράμα κούρασε. Και σαν τον Πέτρο με τον λύκο, οι προφήτες έχασαν την αξιοπιστία τους. Πολλοί πλέον τους αμφισβητούν ανοιχτά: κίτρινα γιλέκα στην Γαλλία, αντιδράσεις για αιολικά πάρκα παγκοσμίως, μέχρι και αυτοκόλλητα «F..k you Greta» για αυτοκίνητα. Αλλά και οι «πράσινες» ενέργειες που προωθούνται έχουν θεμελιώδη τεχνικά προβλήματα που τις καθιστούν αναξιόπιστες, ενώ η άμεση απανθρακοποίηση μπορεί να αποτελέσει ανθρωποθυσία με απειροελάχιστο όφελος.

Ούτε αυτά προσδίδουν στο πράσινο κίνημα εικόνα αναξιοπιστίας, αλλά μάλλον καπρίτσιου και ανορθολογικότητας.

Στο θέμα του κλίματος έχει καλλιεργηθεί μια νεύρωση από το «επιθετικό μάρκετινγκ» των επαγγελματιών του πράσινου κινήματος. Όμως το ζήτημα είναι υπερβολικά περίπλοκο και σημαντικό για μια τέτοια αντιμετώπιση, απαιτεί δε πρακτικές λύσεις και όχι τελετουργικά αυτομαστιγώματα. Καλό είναι λοιπόν να μειώσουμε τις υπερβολές που γεννούν πανικό, κόπωση, μιθριδατισμό και στο τέλος αδιαφορία.

Άλλωστε, σε μια στιγμή πραγματικής κρίσης, ούτε ο πανικόβλητος ούτε ο αδιάφορος θα μπορέσουν να δράσουν όπως θα χρειαστεί.