Η Αριστερά απέναντι στο Έθνος – Εθνική και κοινωνική συνείδηση

Του ΛΟΥΚΑ ΑΞΕΛΟΥ

Έθνος και Αριστερά. Εθνικό και Κοινωνικό Ζήτημα. Πατριωτισμός-Εθνικισμός-Διεθνισμός. Άμπωτις και πλημμυρίδα που διαμορφώνουν σε σταθερή και συνεχώς ανανεούμενη και ανατροφοδοτούμενη βάση ένα από τα σημαντικότερα παλιρροϊκά φαινόμενα της ιστορικής περιόδου μετά την Αμερικάνικη, Γαλλική και Ελληνική Επανάσταση.

Αν και αυτονόητο, οφείλω να τονίσω ότι σε έννοιες πυκνές από ιστορικό, εθνικό, κοινωνικό, γλωσσικό και πολιτισμικό περιεχόμενο, όπως λ.χ. το Έθνος είναι θεμιτό, αν όχι αναγκαίο, να επισημάνω ότι χωρούν περισσότερες της μίας διατυπώσεις. Ενδεικτικά και μόνον, χωρίς πρόθεση περαιτέρω ανάλυσης, θα σταθώ στην πολυσημία που αφετηριακά φορτίζει την ελληνική λέξη έθνος και την σχετική διαφοροποίησή της από την αντίστοιχη λατινική λέξη natio. H λέξη natio στα Λατινικά σημαίνει γέννηση και κατ’ επέκτασιν γένος, φυλή (Nascor σημαίνει γεννώμαι).

Αυτός είναι ο αφετηριακός πυρήνας που υιοθετήθηκε από όλες ουσιαστικά τις λατινογενείς ευρωπαϊκές γλώσσες. Γι’ αυτό η λέξη έθνος στα Ιταλικά είναι nazione, στα Γαλλικά nation, στα Αγγλικά nation, στα Ισπανικά naciün, στα Καταλανικά naciü, στα Πορτoγαλικά naăo, στα Γερμανικά, Σουηδικά, Δανικά nation, ενώ στα Ολλανδικά natie και στα Ρουμανικά natiune.

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι στην κυρίαρχη ευρωπαϊκή παράδοση η έννοια του έθνους ως natio-nazione/nation κ.λπ., ανάγεται στην έννοια της γέννησης, του γένους, της φυλής με ό,τι αυτό στη συνέχεια συνεπάγεται, σε αντίθεση (μερική και όχι πλήρη, φυσικά) με την συνώνυμη στα Ελληνικά λέξη έθνος που εμπερικλείει και μιαν ισχυρή πολιτισμική διάσταση. Η ομηρική λέξη έθνος είχε αφετηριακά την σημασία της “ομάδας” και δήλωνε, πιο συγκεκριμένα, ανθρώπους με κοινά ήθη, συνήθειες και γλώσσα, πράγμα που οφειλόταν σε κοινή καταγωγή. (Ετοιμολογικά, άλλωστε, η λέξη έθνος ανάγεται σε μια ρίζα εθ απ’ όπου και παράγονται οι λέξεις έθ-ος/έ-θιμο).

Η τοποθέτηση του Ηροδότου «αὖτις δὲ τὸ Ἑλληνικὸν ἐὸν ὅμαιμον τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπα» (Ιστορίαι, Η΄ Ουρανία, 144), δίνει σε αφετηριακό επίπεδο την ορθή κατά βάση ανάγνωση της πολυσημίας του ζητήματος.

Η άποψη του Ισοκράτη «Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας ἤ τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας» (Πανηγυρικός, ΙΓ΄ 50), συμπληρώνει και ολοκληρώνει την όλη οπτική, δίνοντας σε πυρηνικό επίπεδο και αφετηριακά μιαν άλλη προσέγγιση στην έννοια του έθνους που απέχει αισθητά από την λατινική-λατινογενή-δυτική τελικά εκδοχή του natio, που αφήνει περιθώρια στην εκτροπή στον φυλετισμό και τα συνεπαγόμενά του.

Αχίλλειος πτέρνα

Αυτή η αναφορά στόχο έχει να επισημάνει το γεγονός ότι η ιστορικότητα και η πολυσημία του φαινομένου δεν προσφέρεται για εύκολες-“καθαρές” προσεγγίσεις. Το 1988 ο Νορμπέρτο Μπόμπιο σε μια συνέντευξή του στο περιοδικό “Τετράδια” είχε εμφαντικά διατυπώσει την άποψη ότι δεν υπάρχει ένας ορισμός του σοσιαλισμού (αλλά και της Αριστεράς θα συμπλήρωνα εγώ) και αρκέστηκε να αναφερθεί στον “δικό του”.

Θα συμπλήρωνα, λοιπόν, ότι είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι όπως στις έννοιες του σοσιαλισμού και της Αριστεράς χωρούν περισσότερες της μιας διατυπώσεις, το ίδιο ακριβώς ισχύει και για τον πατριωτισμό, τον εθνισμό, τον εθνικισμό, τον διεθνισμό και το εθνικό ζήτημα. Όπως, επίσης, είναι αναγκαίο να συνειδητοποιήσουμε ότι το Εθνικό Ζήτημα αποτελεί την αχίλλειο πτέρνα όχι μόνο της εγχώριας Αριστεράς, αλλά και των πλείστων παλαιών και νέων σχημάτων που γεννήθηκαν κάτω από την επίδραση μαρξικών ή αναρχικών θεωριών.

Δεν είναι η πρώτη φορά που επισημαίνω πόσο είναι αληθινή η διαπίστωση ότι σημαντική μερίδα που εκτείνεται από τους οπαδούς του τριτοδιεθνιστικού σοσιαλισμού μέχρι και τη σοσιαλδημοκρατία ή τα αναρχικά και τεταρτοδιεθνιστικά άκρα, αδυνατεί να κατανοήσει την πραγματικότητα: ότι η πατριωτική-εθνική συνείδηση ήταν και είναι κάτι απτό, που ήταν και είναι πολύ πιο σταθερό και ισχυρό από τη μεταβλητή και ρευστή κοινωνική συνείδηση, πάνω στην οποία στηρίχθηκε μανιχαϊστικά η εσχατολογική αντίληψη για τους προλετάριους που δεν έχουν πατρίδα.

Έθνος ή οι άνθρωποι έχουν πατρίδα

Επιβεβαιώνει η ίδια η ζωή καθημερινά την αγεφύρωτη αντίθεση ανάμεσα στη θεωρία και την ιστορική πραγματικότητα. Πραγματικότητα που πολύ αδρά επικυρώνει το γεγονός ότι οι άνθρωποι, ανεξάρτητα από το σε ποια κοινωνική τάξη ανήκουν, γεννιούνται από συγκεκριμένους και φυλετικά προσδιορισμένους γονείς φορείς μιας ορισμένης γλώσσας, θρησκείας και κουλτούρας.

Μεγαλώνουν βιώνοντας την καθημερινότητα σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό και γεωγραφικό χώρο, ο οποίος αμετάκλητα τους σφραγίζει θετικά και αρνητικά, με προτερήματα, ελαττώματα και διάφορα “πιστεύω”. Κι ότι ο χώρος αυτός, που δεν είναι άλλος από την πατρίδα στην οποία ζουν, εργάζονται, ερωτεύονται, παντρεύονται και πεθαίνουν, έχει γι’ αυτούς εκείνο το μοναδικό-ανεπανάληπτο στοιχείο που λειτουργεί, από ένα σημείο και πέρα, και ως στοιχείο συνειδητής επιλογής, δηλαδή στοιχείο αυτοπροσδιορισμού, αυτοδιάθεσης και ελευθερίας.

Και αυτό χωρίς φυσικά να γίνεται καμιά υπερ-ιστορική προσέγγιση που θα ήθελε να ταυτίσει το σύγχρονο συγκεντρωτικό κράτος με το έθνος. Και χωρίς φυσικά να παραγνωρίζονται τα χρονικά όρια που το φαινόμενο εμφανίζεται ιστορικά, κάνοντας διακριτά τα σημεία διαφοροποίησης από τις ανεπαρκείς αντιλήψεις που ταυτίζουν το έθνος με το γένος ή τη φυλή. Ή που το αντιλαμβάνονται ως αμιγές προϊόν της βιομηχανικής κοινωνίας, όπως εύστοχα επισημαίνει και ο Νίκος Πουλαντζάς.

• Ο Λουκάς Αξελός είναι διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει διδάξει ιστορία της νεότερης Ελλάδας στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου. Διευθύνει από την ίδρυσή τους τις εκδόσεις “Στοχαστής” και το περιοδικό “Τετράδια Πολιτικού Διαλόγου Έρευνας και Κριτικής”. Κυριότερα έργα του Εκδοτική δραστηριότητα και κίνηση των ιδεών στην Ελλάδα, Κύπρος. Η ανοιχτή πληγή του Ελληνισμού, Ρήγας Βελεστινλής. Σταθμοί κι όρια στην διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, Η γεωγραφία των ανακαλύψεων, Ξαναδιαβάζοντας τον Γκράμσι, Ανάμεσα στις Συμπληγάδες. Τελευταίο του έργο το Ρήγας Βελεστινλής. Ο πατέρας της Ελληνικής Ανεξαρτησίας. Έχει εκδώσει και τέσσερις ποιητικές συλλογές.

apopseis.com