XΡΕΙΑΖΟΝΤΑΙ 90 ΛΕΠΤΑ για να κάνετε τον γύρο του κόσμου αν ταξιδέψετε με τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό. Σε αυτό το σύντομο χρονικό διάστημα, τα πάντα –οι έρημοι, τα βουνά, τα ποτάμια, οι λίμνες και οι πόλεις– περνούν από μπροστά σας. Κάθε αστροναύτης που έχει ζήσει αυτή την εμπειρία έχει περιγράψει πόσο ταπεινωτικό είναι να κοιτάς από ψηλά τη μικρή μπλε σφαίρα μας που ταξιδεύει στο απόλυτο κενό. Η εικόνα της ατμόσφαιρας, που μοιάζει με ένα λεπτό, θολό στρώμα, δείχνει πόσο εύθραυστος είναι ο κόσμος μας και η ύπαρξή μας. Οι αστροναύτες μιλούν για μια αίσθηση δέους και θαυμασμού, μια σχεδόν μυστικιστική συνειδητοποίηση του πόσο ασήμαντος είναι ο κόσμος μας. Μιλούν για μια αίσθηση του ενιαίου. Τα όρια μεταξύ των οικοσυστημάτων, που είναι τόσο εμφανή στη Γη, σχεδόν εξαφανίζονται. Το ίδιο ισχύει και για τα σύνορα μεταξύ των χωρών. Από εκεί ψηλά, φαίνεται να μην έχουν λόγο ύπαρξης. Είμαστε όλοι συνδεδεμένοι μεταξύ μας και με τον φυσικό κόσμο, μέρος του οποίου είμαστε. Οι αστροναύτες το αποκαλούν «φαινόμενο της επισκόπησης».
Το 1974, οι βιολόγοι James Lovelock και Lynn Margulis μας ενθάρρυναν όλους να θεωρήσουμε τη βιόσφαιρά μας ως έναν ενιαίο ζωντανό οργανισμό. Την ονόμασαν «υπόθεση της Γαίας», υποδηλώνοντας ότι η βιόσφαιρα δρα σαν ένας υπεροργανισμός όπου τα πάντα είναι συνδεδεμένα, όπου ένα μέρος του πλανήτη θα αντισταθμίσει ή θα ρυθμίσει ένα άλλο μέρος εάν εμφανίσει πρόβλημα, με τον ίδιο τρόπο που τα διαφορετικά όργανα στο σώμα λειτουργούν με απόλυτο συγχρονισμό. Εκείνες τις μέρες, πολλοί επιστήμονες και άλλοι σοβαροί στοχαστές θεωρούσαν ότι ο Lovelock και η Margulis είχαν καταφέρει να φτάσουν στην ουσία. Αλλά η ιδέα τους δεν ήταν κάτι καινούργιο: Η παραδοσιακή γνώση σε πολλούς πολιτισμούς αντιμετώπιζε ανέκαθεν το φυσικό κόσμο ως ένα διασυνδεδεμένο και αλληλεξαρτώμενο σύστημα. Από τότε, η επιστημονική γνώση αποκαλύπτει σιγά-σιγά τι έμαθαν οι αυτόχθονες λαοί μέσα από εμπειρία γενεών και γνώσεων φυσικής ιστορίας, και τι βίωσαν οι αστροναύτες βλέποντας τον πλανήτη μας από το διάστημα. Οι διασυνδέσεις ξεκινούν από το μικρό και φτάνουν στο μεγάλο, από το τοπικό στο παγκόσμιο – και δεν παύουν να με εκπλήσσουν. Τραβήξτε έναν μοχλό, κάντε κάποια μικρή αλλαγή και θα συμβούν απροσδόκητα πράγματα, ειδικά όταν εμπλέκονται θεμελιώδη είδη.
[…]
Οι μπαλενοφάλαινες, όπως οι πτερυγοφάλαινες και οι γαλάζιες φάλαινες, τρέφονται με μικρούς θαλάσσιους οργανισμούς, όπως κριλ και μικρά ψάρια, που διαβιούν στα ρηχά του ωκεανού. Τα οδοντοκήτη, όπως οι σπερματοφάλαινες που είναι γνωστές ως Moby-Dick, τρώνε γιγάντια καλαμάρια στα βάθη των ωκεανών. Οι ψαράδες (και ορισμένοι επιστήμονες που χρηματοδοτούνται από τον κλάδο της αλιείας) έχουν υποστηρίξει ότι οι φάλαινες τρώνε μεγάλες ποσότητες κριλ και ψαριών και ότι η θανάτωσή τους είναι αναγκαία προκειμένου να εξασφαλίσουμε περισσότερα ψάρια για εμάς τους ανθρώπους. Οι ισχυρισμοί αυτοί είναι ιδιαίτερα έκδηλοι στον Νότιο Ωκεανό, όπου ιαπωνικά σκάφη συνεχίζουν να σφαγιάζουν φάλαινες. Αλλά η κατάσταση δεν έχει αποδειχθεί τόσο απλή. Λιγότερες φάλαινες δε σήμαιναν περισσότερα κριλ και ψάρια. Στην πραγματικότητα, καθώς ο πληθυσμός των φαλαινών αποδεκατιζόταν, το ίδιο συνέβαινε και με τον πληθυσμό των κριλ. Γιατί;
Οι φάλαινες τρώνε τεράστιες ποσότητες κριλ και μικρών ψαριών, τα οποία περιέχουν σημαντικές ποσότητες σιδήρου στους ιστούς τους. Οι φάλαινες απορροφούν μέρος αυτού του σιδήρου, αλλά απελευθερώνουν μεγάλο μέρος του στα περιττώματά τους όταν έρχονται στην επιφάνεια του νερού για να αναπνεύσουν. Το φυτοπλαγκτόν στον ωκεανό χρειάζεται σίδηρο για να συνθέσει χλωροφύλλη – την πράσινη χρωστική ουσία που απορροφά το ηλιακό φως κατά τη φωτοσύνθεση. Επειδή ο σίδηρος δε διαλύεται εύκολα στο θαλασσινό νερό, πολλές ωκεάνιες περιοχές είναι πτωχές σε σίδηρο. Έτσι, απελευθερώνοντας περιττώματα με υψηλή περιεκτικότητα σε σίδηρο, οι φάλαινες εμπλουτίζουν τα ρηχά ύδατα, ενισχύοντας την ανάπτυξη του φυτοπλαγκτού, και μετατρέποντας ταυτόχρονα τα καθαρά νερά σε «πράσινες ανθίσεις». Τα κριλ τρέφονται με το άφθονο φυτοπλαγκτόν και παρουσιάζουν επίσης εξάρσεις στους πληθυσμούς τους. Τα ψάρια τρέφονται με κριλ και αυξάνονται επίσης σε αριθμό, και ούτω καθεξής – πιγκουίνοι, φώκιες, φάλαινες, όρκες…
Αλλά το ζήτημα είναι πιο περίπλοκο. […] Χωρίς τη θήρευση και την ανάμειξη που προκαλείται από τις φάλαινες, μεγάλο μέρος των κριλ θα πέθαινε και θα βυθιζόταν στον πυθμένα, φτωχαίνοντας έτσι τα ρηχά ύδατα και καθιστώντας τα θρεπτικά συστατικά τους μη διαθέσιμα.
Το θέμα είναι ότι οι επιστημονικές έρευνες μάς έχουν καταστήσει σαφές ότι οι φάλαινες δεν εξαντλούν τη λεία τους από τον ωκεανό Αντιθέτως, η συμπεριφορά τους συμβάλλει στην πληθυσμιακή αύξηση του φυτοπλαγκτού, των κριλ και των ψαριών. Αν δεν υπήρχαν φάλαινες, στην πραγματικότητα, τα ρηχά παράκτια ύδατα θα μπορούσαν να μετατραπούν σε έρημο. Αυτό που πραγματικά θα έπρεπε να αναρωτηθούμε είναι το εξής: Πόσα περισσότερα ψάρια θα υπήρχαν αν δεν είχαμε θανατώσει τόσες πολλές φάλαινες;
Enric Sala | Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ
Εκδόσεις ΡΟΠΗ
