Μπαχρούζ Σαμάντοφ
Ο Μπαχρούζ είναι πολιτικός ακτιβιστής και υποψήφιος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα.
23 Αυγούστου 2024
Ερντογάν και Αλίεφ. Εικονογράφηση: Tamar Shvelidze/OC Media
Ο Μπαχρούζ Σαμάντοφ υπέβαλε αυτό το άρθρο λίγο πριν τη σύλληψή του στις 21 Αυγούστου. Κατηγορήθηκε για προδοσία στις 23 Αυγούστου και μπορεί να αντιμετωπίσει ποινή φυλάκισης 12-20 ετών ή ισόβια κάθειρξη εάν κριθεί ένοχος.
Παρά το γεγονός ότι είναι επί μακρόν «αδελφικά» έθνη, ο πόλεμος Ισραήλ-Γάζας φαίνεται να έχει επιδεινώσει τις υπάρχουσες εντάσεις μεταξύ Τουρκίας και Αζερμπαϊτζάν, δυνητικά ωθώντας τις δύο χώρες να χωρίσουν αμετάκλητα.
Τους τελευταίους μήνες, οι σχέσεις μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και της Τουρκίας ήταν αχαρακτήριστα ψυχρές. Για τους παρατηρητές που άκουσαν τη ρητορική γύρω από τη συμμαχία των δύο χωρών – με κυριότερο, τη φράση ότι είναι «δύο κράτη» αλλά «ένα έθνος» – αυτό μπορεί να αποτελεί έκπληξη.
Θα μπορούσε επίσης να εκπλήξει τον παρατηρητή ότι ένας σημαντικός παράγοντας σε αυτήν την αποξένωση ήταν η άνευ όρων υποστήριξη της Τουρκίας προς την Παλαιστίνη σε σύγκριση με τη σχετικά ουδέτερη στάση του Αζερμπαϊτζάν.
Ένα παράδειγμα αυτού ήρθε στα τέλη Ιουλίου, όταν η δήλωση του Προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν για τον αποφασιστικό ρόλο της Τουρκίας στον πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 2020 προκάλεσε οργή, αν και όχι επίσημη, στο Αζερμπαϊτζάν. Ο Ερντογάν έκανε τη δήλωσή του στο πλαίσιο της σύγκρουσης Ισραήλ-Παλαιστίνης, λέγοντας ότι η Τουρκία μπορεί να αναλάβει παρόμοιο ρόλο σε αυτή τη σύγκρουση και τοποθετώντας αποτελεσματικά την Παλαιστίνη και το Αζερμπαϊτζάν ως εξίσου καταπιεσμένα έθνη. Ο ισχυρισμός του Ερντογάν αντιμετωπίστηκε με δυσφορία εν μέρει επειδή αμφισβήτησε στην πραγματικότητα την αφήγηση του Αζερμπαϊτζάν γύρω από τον πόλεμο και το «μονοπώλιό του στη νίκη».
Όχι μόνο ο ισχυρισμός του Ερντογάν, αλλά και η υποστήριξη της Τουρκίας στην παλαιστινιακή υπόθεση έχει εκνευρίσει το Αζερμπαϊτζάν. Αμέσως μετά τη δήλωση του Ερντογάν, η Τουρκία κήρυξε ημέρα πένθους για τον ηγέτη της Χαμάς Ισμαήλ Χανίγιε — ένα συναίσθημα που η κοινωνία του Αζερμπαϊτζάν ούτε συμμερίζεται ούτε κατανοεί.
Ενώ οι διαφορές μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και της Τουρκίας είναι αισθητές και στα δύο έθνη, η απροθυμία του Αζερμπαϊτζάν να συμμετάσχει στην αντι-ισραηλινή ρητορική έχει γίνει ένας ολοένα και πιο σημαντικός παράγοντας που συμβάλλει στην προβολή των παραπόνων τους.
Η ιστορία πίσω από τη στάση του Αζερμπαϊτζάν απέναντι στο Ισραήλ
Για πολλούς Τούρκους, η θετική στάση του Αζερμπαϊτζάν προς το Ισραήλ και η πολύ περιορισμένη υποστήριξή του προς την Παλαιστίνη —για παράδειγμα η απουσία δημόσιων εκδηλώσεων ή εικονικού λόγου— είναι απογοητευτική. Αλλά οι λόγοι για τη διαφορά στάσεων και συμπεριφοράς του Αζερμπαϊτζάν σε σχέση με εκείνες της Τουρκίας είναι πολύπλευροι και δεν αποδίδονται μόνο στο ορθολογικό συμφέρον.
Ενώ οι εχθροπραξίες μεταξύ των Αζερμπαϊτζανών και των Αρμενίων που ζουν στα εδάφη του σημερινού Αζερμπαϊτζάν ξεκίνησαν πριν από περισσότερο από έναν αιώνα, οι Αζερμπαϊτζανοί και οι Εβραίοι που ζουν στο Αζερμπαϊτζάν δεν μοιράστηκαν ποτέ αρνητικά συναισθήματα μεταξύ τους. Η σημερινή εβραϊκή κοινότητα του Αζερμπαϊτζάν επικεντρώνεται γύρω από το Κόκκινο Χωριό, όπου υπάρχει μια ορεινή εβραϊκή κοινότητα για περισσότερα από διακόσια χρόνια.
Ένας άλλος λόγος για την ιδιαίτερη στοργή που τρέφουν οι μουσουλμάνοι στην πλειοψηφία τους Αζερμπαϊτζανοί προς τον εβραϊκό λαό και το Ισραήλ συνδέεται με τον Πρώτο Πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ (1988–1994). Το 1992, ο Ορεινός Εβραίος Albert Agarunov πέθανε υπερασπιζόμενος την πόλη Shusha.
Σε μια συνέντευξη εκείνη τη χρονιά, ο Agarunov ρωτήθηκε τι τον έκανε να «υπερασπιστεί τα εδάφη του Αζερμπαϊτζάν» παρόλο που δεν ήταν εθνοτικά Αζερμπαϊτζανός. Απάντησε ότι «προστάτευε την πατρίδα του» και ότι ήταν έτοιμος να πολεμήσει «μέχρι το τέλος του πολέμου».
Αυτό το επεισόδιο κέρδισε ευρεία δημοσιότητα και είχε τεράστιο αντίκτυπο στη διαμόρφωση της εικόνας των Εβραίων ως φιλικού έθνους στην κοινωνική φαντασία του Αζερμπαϊτζάν, η οποία στοιχειώνεται από μια εμμονική διάκριση φίλου-εχθρού που βασίζεται στον αντιαρμενικό ανταγωνισμό και την πίστη στους κράτος ως ιερή οντότητα που παρέχει ασφάλεια.
Παράλληλα με τέτοιους συναισθηματικούς συνδέσμους, το Ισραήλ συνέβαλε επίσης πολύ υλικά στα στρατιωτικά επιτεύγματα του Αζερμπαϊτζάν. Οι εξαγωγές όπλων του Ισραήλ έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη νίκη του Αζερμπαϊτζάν στον πόλεμο του 2020 και στις συγκρούσεις του Σεπτεμβρίου του 2023 στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, συγκεκριμένα το ισραηλινό HAROP, ένα drone καμικάζι. Το Αζερμπαϊτζάν, με τη σειρά του, προμηθεύει πετρέλαιο στο Ισραήλ, και επίσης καταστέλλει εγχώρια τους σιίτες αντιφρονούντες που συμπαθούν το Ιράν, αξιοποιώντας τον μπαμπούλα του ισλαμικού εξτρεμισμού με τους δυτικούς εταίρους.
Παντουρκικός αντιαραβισμός
Οι στάσεις απέναντι στα αραβικά κράτη και τον πολιτισμό επηρεάζουν επίσης τη θέση του Αζερμπαϊτζάν. Ειδικά από τον πόλεμο του 2020, η κοσμική πίστη στο κράτος συνοδεύεται από παντουρκιστικές ιδέες: το κράτος του Αζερμπαϊτζάν είναι ένα τουρκικό κράτος και μέρος του τουρκικού κόσμου, μια άποψη που τόνισε ο Πρόεδρος Αλίεφ στην εναρκτήρια ομιλία του το 2024. Οι παντουρκικές και πανεθνικές τουρανιστικές ιδέες έχουν αφήσει βαθιά ίχνη στην αυτοαντίληψη του Αζερμπαϊτζάν από τη δεκαετία του 1990.
Παράλληλα με τέτοιες ιδέες, πολλοί Αζερμπαϊτζανοί πιστεύουν ότι οι Άραβες τους έφεραν το Ισλάμ με τη βία, και αυτοί με τη σειρά τους πολέμησαν κατά του αραβικού επεκτατισμού τον 9ο αιώνα. Μια τέτοια προοπτική για το Ισλάμ είναι πολύ περιθωριακή στην Τουρκία. Στο Αζερμπαϊτζάν, ωστόσο, αυτή η αφήγηση διδάσκεται από τη σοβιετική εποχή, όταν η δημιουργία μύθων ήταν μέρος της πολιτικής εθνικοποίησης και κατά της θρησκευτικής εκκοσμίκευσης. Για παράδειγμα, ο Μπαμπάκ, ο ηγέτης μιας νεοζωροαστρικής λατρείας που ηγήθηκε του κινήματος αντίστασης στην περιοχή κατά των Αράβων, παρουσιάστηκε ως εθνοτικός Αζερμπαϊτζανός στα σχολικά βιβλία ιστορίας του Σοβιετικού Αζερμπαϊτζάν, καθώς και σε μια διάσημη ταινία του 1979, για να αποδείξει ότι οι Αζερμπαϊτζανοί ήταν εγγενής λαός στην επικράτεια.
Ο τελευταίος λόγος για τη θέση του Αζερμπαϊτζάν υπέρ του Ισραήλ μας φέρνει πίσω στη σύγκρουση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Πολλοί Αζερμπαϊτζανοί πιστεύουν ότι οι Παλαιστίνιοι υποστήριξαν την Αρμενία, ιδιαίτερα ο αείμνηστος Παλαιστίνιος ηγέτης Γιασέρ Αραφάτ, ένας ισχυρισμός που έχει καταρριφθεί. Μια πηγή αυτής της συσχέτισης προέρχεται από τη συμμετοχή του Αρμενικού Μυστικού Στρατού για την Απελευθέρωση της Αρμενίας στις λιβανικές υποθέσεις κατά του Ισραήλ τη δεκαετία του 1970. Η διαβόητη ομάδα οργάνωσε πολλές επιθέσεις εναντίον Τούρκων διπλωματών και χαρακτηρίστηκε τρομοκρατική οργάνωση στο Αζερμπαϊτζάν. Ένας από τους ηγέτες της μαχητικής οργάνωσης, ο Μόντε Μελκονιάν, πολέμησε και πέθανε στον Πρώτο Πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και κατηγορήθηκε για εγκλήματα πολέμου από το Αζερμπαϊτζάν. Κατά συνέπεια, η ομάδα έχει συνδεθεί με αραβικούς λαούς και κράτη χωρίς περαιτέρω έρευνα.
Για αυτούς τους λόγους, πολλοί Αζερμπαϊτζανοί θεωρούν τους εαυτούς τους αποξενωμένους ή αντίθετους με την υποστήριξη της Τουρκίας προς την Παλαιστίνη. Ως αποτέλεσμα, η σύγκρουση έχει προκαλέσει μια αξιοσημείωτη αλλαγή στην αντίληψη για τον Ερντογάν ως τον κύριο σύμμαχο του Αζερμπαϊτζάν από το τέλος του πολέμου του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Απαντώντας στον Ερντογάν
Την 1η Αυγούστου, δύο ημέρες μετά τη δήλωση του Ερντογάν, η επίσημη κρατική εφημερίδα Αζερμπαϊτζάν δημοσίευσε μια de facto απάντηση. Ο τίτλος του άρθρου ήταν «Αυτός που έγραψε τη νίκη στο Καραμπάχ είναι ο νικηφόρος ανώτατος διοικητής και ο στρατός του Αζερμπαϊτζάν». Το άρθρο περιγράφει τη δήλωση του Ερντογάν χρησιμοποιώντας μια μεταφορά ευρέως αναγνωρισμένη στο Αζερμπαϊτζάν: «ρίχνοντας νερό στον αρμενικό νερόμυλο».
Το άρθρο τόνισε την ενότητα του λαού, του στρατού και του προέδρου του Αζερμπαϊτζάν στη νίκη. Ο συγγραφέας υπενθύμισε επίσης στους αναγνώστες τις διάφορες χάρες που έχει κάνει το Αζερμπαϊτζάν για την Τουρκία, όπως η παροχή βοήθειας μετά τον σεισμό στην τουρκική πόλη Kahramanmaraş και η πρόσκληση τουρκικών εταιρειών να δραστηριοποιηθούν στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ενώ τόνισε ότι «η αδελφότητα απαιτεί αμοιβαίες ευθύνες». Ένα άλλο σημείο που επισημάνθηκε είναι ότι το Αζερμπαϊτζάν αγόρασε όπλα από την Τουρκία. Το άρθρο δεν συζητά την εμπλοκή της Τουρκίας στην Παλαιστίνη.
Καθώς τέτοια ρήγματα εμφανίζονται και απειλούν να διευρυνθούν, το μέλλον των δεσμών του Αζερμπαϊτζάν με την Τουρκία πιθανότατα θα παραμείνει ρεαλιστικό και πρακτικό – κάτι παρόμοιο με την ενεργειακή πολιτική του Αζερμπαϊτζάν με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Φαίνεται ότι η «ειδική αδελφότητα» δεν απαιτείται πλέον και οι δύο χώρες έχουν επιλέξει διαφορετικούς δρόμους.
*Ο Μπαχρούζ είναι πολιτικός ακτιβιστής και υποψήφιος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα.
