Κωνσταντίνος Μητσοτάκης
20 Σεπτεμβρίου 2024
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022 υπενθύμισε στην Ευρώπη τις διαρκώς παρούσες απειλές για την ασφάλειά της και ώθησε την άμυνα στο προσκήνιο των προτεραιοτήτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ). Οι κυβερνήσεις αντέδρασαν γρήγορα: το 2021, μόνο τέσσερα κράτη μέλη της ΕΕ εκπλήρωσαν το 2% του ΑΕΠ (ΑΕΠ) των αμυντικών δαπανών του ΝΑΤΟ. Από τον Ιούλιο του 2024, ο αριθμός αυτός έχει αυξηθεί σε δεκαέξι. Οι χώρες είναι ξεκάθαρα πρόθυμες να αναδιαμορφώσουν τους προϋπολογισμούς τους για να ενισχύσουν τις αμυντικές δαπάνες.
Ενώ η ΕΕ έχει κάνει σημαντικά βήματα προς τη σταθεροποίηση της στρατηγικής της πυξίδας, καθώς και την ενίσχυση της αμυντικής της βιομηχανικής βάσης και της κοινής αμυντικής χρηματοδότησης, παραμένει ένας εκκολαπτόμενος αμυντικός παράγοντας. Είναι δύσκολο για την Ευρώπη να οικοδομήσει μια κοινή στρατηγική και να χρηματοδοτήσει σωστά κοινά αμυντικά έργα όταν τα κράτη μέλη όχι μόνο έχουν μεμονωμένες εθνικές αμυντικές προτεραιότητες, αλλά διαφωνούν σχετικά με τη χρησιμότητα της κοινής χρηματοδότησης. Κατά συνέπεια, η ευρωπαϊκή ενότητα για την άμυνα δεν εξαρτάται μόνο από την πολιτική βούληση, την κοινή στρατηγική και την ετοιμότητα για συλλογική δράση, αλλά και από τις αποφάσεις για τη χρηματοδότηση.
Προκειμένου να ζωντανέψει η Ευρωπαϊκή Αμυντική Ένωση, τα θεσμικά όργανα και οι αρχηγοί κρατών της ΕΕ πρέπει να αναγνωρίσουν ότι οι οικονομικές και βιομηχανικές πολιτικές μπορούν να οδηγήσουν σε αποτελεσματική αμυντική συνεργασία. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή φαίνεται να είναι υπέρ μιας τέτοιας στρατηγικής. Αιχμή του δόρατος αυτής της προσπάθειας είναι η Ευρωπαϊκή Αμυντική Βιομηχανική Στρατηγική (EDIS). Το EDIS στοχεύει να ενισχύσει την αμυντική βιομηχανική ετοιμότητα σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ προωθώντας συντονισμένες επενδύσεις, κοινή έρευνα και ανάπτυξη, συγχρονισμένη παραγωγή, συλλογικές προμήθειες και κοινή ιδιοκτησία αμυντικών πόρων στην Ευρώπη. Αυτή η στρατηγική επιδιώκει να ενισχύσει τη στρατηγική αυτονομία και να μειώσει την εξάρτηση από προμηθευτές εκτός ΕΕ, διασφαλίζοντας ότι η Ευρώπη μπορεί να καλύψει ανεξάρτητα τις αμυντικές της ανάγκες. Επιπλέον, υπάρχουν σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα και οφέλη από έναν πανευρωπαϊκό καταμερισμό εργασίας στον αμυντικό τομέα.
Οι κοινές προμήθειες αποτελούν βασική προτεραιότητα για το EDIS, διότι προωθούν τις συνεργατικές επενδύσεις και τη δημοσιονομική εξοικονόμηση, η οποία θα οδηγούσε σε οικονομίες κλίμακας αγορών και πιο αποτελεσματική κατανομή των αμυντικών προϋπολογισμών. Πρόσφατα, τα κράτη μέλη δήλωσαν προθυμία να συνεργαστούν με την Επιτροπή για την καταπολέμηση της έκρηξης των δασικών πυρκαγιών με την κοινή παραγγελία για την αγορά υδροφόρων Canadair DHC-515. Η δομή χρηματοδότησης αποτελείται από μια υβριδική προσέγγιση, με παραγγελίες για την αγορά των δεξαμενόπλοιων που δίνονται τόσο από την ΕΕ όσο και από μεμονωμένα κράτη μέλη. Το μέγεθος της παραγγελίας πέτυχε οικονομίες κλίμακας αγορών, οδηγώντας σε πολύ πιο ανταγωνιστική τιμή αγοράς.
Η ΕΕ έχει ήδη αρχίσει να χρησιμοποιεί κοινές προμήθειες για να επιλύσει το διαλυμένο τοπίο στρατιωτικού εξοπλισμού και αμυντικών συστημάτων. Ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Ειρήνης (EPF), μηχανισμός χρηματοδότησης εκτός προϋπολογισμού, χρησιμοποιήθηκε για την επίβλεψη της έγκρισης χρηματοδότησης στρατιωτικού εξοπλισμού για τις ουκρανικές αμυντικές δυνάμεις. Αυτή η επιτυχία θα πρέπει να βασιστεί για να επιτευχθεί ένα πιο αποτελεσματικό σύστημα προμηθειών σε όλους τους τομείς. Οι κατευθυντήριες γραμμές του EDIS προτείνουν ότι τα κράτη μέλη προμηθεύονται τουλάχιστον το 40 τοις εκατό του αμυντικού εξοπλισμού από κοινού έως το 2030. Οι ενδείξεις δείχνουν ότι η κοινή προμήθεια θα μπορούσε να αυξήσει την εξοικονόμηση πόρων έως και 30 τοις εκατό.
Ένας άλλος τομέας για βελτίωση σχετίζεται με στοχευμένες πολυεθνικές επενδύσεις στην αμυντική βιομηχανία της ΕΕ. Η μόχλευση πόρων από τη δεξαμενή κεφαλαίων 550 δισεκατομμυρίων ευρώ της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (ΕΤΕπ) μπορεί να αναβαθμίσει σημαντικά την αμυντική ικανότητα και την καινοτομία της ΕΕ. Παραδοσιακά, η ΕΤΕπ περιοριζόταν από το καταστατικό της στη χρηματοδότηση οποιασδήποτε αμυντικής πρωτοβουλίας εκτός από ορισμένους εξοπλισμούς διπλής χρήσης. Ωστόσο, τον περασμένο Μάιο, το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΤΕπ ενέκρινε το Σχέδιο Δράσης του Eurogroup για την Ασφάλεια και την Άμυνα, προσαρμόζοντας την δανειοδοτική του πολιτική για να επεκτείνει τον ορισμό του εξοπλισμού διπλής χρήσης, όπως τα drones, και «να ανοίξει τις αποκλειστικές πιστωτικές γραμμές για τις ΜΜΕ σε εταιρείες δραστηριοποιείται στην ασφάλεια και την άμυνα», επιτρέποντας επομένως την άμεση χρηματοδότηση τέτοιων εργαλείων διπλής χρήσης.
Παρά τη σημασία τους, ωστόσο, οι κοινές προμήθειες και η αυξημένη χρηματοδότηση της ΕΤΕπ δεν μπορούν να καλύψουν το προϋπάρχον επενδυτικό κενό στις αμυντικές δυνατότητες της Ευρώπης. Μεταξύ 2009 και 2018, οι περικοπές των κρατών μελών ανέρχονται σε μια συνολική υποεπένδυση περίπου 160 δισεκατομμυρίων ευρώ, σε σύγκριση με το επίπεδο δαπανών του 2008. Δεδομένης της μεταβαλλόμενης στάσης των κυβερνήσεων και των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων της ΕΕ, η διαμόρφωση ενός μοντέλου δίκαιης χρηματοδότησης παραμένει μια καίρια πρόκληση. Αν και είναι απλή και ευθυγραμμισμένη με την ικανότητα πληρωμής κάθε χώρας, μια απλή προσέγγιση βασισμένη στο ΑΕΠ μπορεί να προκαλέσει αντίσταση από πλουσιότερα κράτη που θα μπορούσαν να αισθάνονται ότι επιβαρύνονται από δυσανάλογα υψηλές συνεισφορές σε σχέση με τις ανάγκες τους και μπορεί να προκαλέσουν δημόσια αντίδραση. Αυτή η πρόκληση εμποδίζει επίσης περαιτέρω συνομιλίες γύρω από ένα ταμείο ανάκαμψης ειδικά για την άμυνα. Ο κοινός δανεισμός, που προτείνεται από την Ισπανία, τη Γαλλία και το Βέλγιο, στοχεύει στην αξιοποίηση του κοινού χρέους των 800 δισεκατομμυρίων ευρώ για την αντιμετώπιση των προκλήσεων του COVID-19. Αυτή η πρόταση έχει ήδη πυροδοτήσει αρνητικές αντιδράσεις από δημοσιονομικά πιο συντηρητικά κράτη μέλη.
Ένα πιο εξελιγμένο μοντέλο που προσαρμόζει τις οικονομικές συνεισφορές σε ένα κοινό επενδυτικό ταμείο ή άλλη δομή χρηματοδότησης με βάση στρατηγικές προτεραιότητες θα μπορούσε να αντιμετωπίσει αυτές τις ανησυχίες αυξάνοντας το buy-in από χώρες με αυξημένους κινδύνους ασφάλειας, όπως η Ελλάδα και η Πολωνία, δύο χώρες με υψηλό ποσοστό άμυντικών δαπανών. Ωστόσο, η πολυπλοκότητα αυτού του μοντέλου και οι πιθανές διαφωνίες σχετικά με τις εκτιμήσεις απειλών καθιστούν την εφαρμογή του δύσκολη. Τα υβριδικά μοντέλα υποχρεωτικών και εθελοντικών συνεισφορών είναι μια άλλη δυνατότητα, προσφέροντας ευελιξία και διασφαλίζοντας μια βάση συλλογικής δράσης προσαρμοσμένης σε συγκεκριμένες προκλήσεις ασφάλειας.
Σε κάθε περίπτωση, θα απαιτηθούν ισχυροί μηχανισμοί διακυβέρνησης για να διασφαλιστεί η αποτελεσματική χρήση των πόρων και να αποφευχθεί η αλληλοεπικάλυψη με τις προσπάθειες του ΝΑΤΟ. Η επιτυχία οποιουδήποτε μοντέλου χρηματοδότησης εξαρτάται από σαφείς στρατηγικούς στόχους, ισχυρή εποπτεία και την πολιτική βούληση για υπέρβαση των εθνικών διαφορών για συλλογική ασφάλεια.
Συνολικά, για τη σωστή βελτίωση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας, είναι σημαντικό να δοθούν κίνητρα στις ευρωπαϊκές αμυντικές εταιρείες να αυξήσουν το επίπεδο των επενδύσεών τους σε νέες δυνατότητες για να επιτύχουν οικονομίες κλίμακας και χαμηλότερο κόστος ανά μονάδα. Η δημιουργία μιας μεγαλύτερης ευρωπαϊκής αμυντικής αγοράς, σε συνδυασμό με την αυξημένη επίσημη χρηματοδότηση μέσω εθνικών κονδυλίων, δίνει κίνητρα για υψηλότερη δραστηριότητα έρευνας και ανάπτυξης και ισχυρότερη ώθηση για αυξημένη παραγωγική απόδοση για την απόκτηση μεριδίων αγοράς σε μια αναπτυσσόμενη αγορά. Αυτά παρέχουν κίνητρα για αυξημένη δραστηριότητα εκκίνησης και συγχωνεύσεων και εξαγορών. Αυτό, σε συνδυασμό με μια στρατηγική ενσωμάτωσης περισσότερων ευρωπαϊκών επιχειρήσεων στην αλυσίδα εφοδιασμού της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας και υψηλότερο πολιτικό συντονισμό για τον εντοπισμό και την επιδίωξη κοινών αμυντικών αναγκών, θα μπορούσε να δημιουργήσει μια ευρωπαϊκή αγορά όπου τα κράτη μέλη θα απολαμβάνουν χαμηλότερες τιμές ανά μονάδα και υπηρεσίες προτεραιότητας. Προχωρώντας προς τα εμπρός, η αρμονική συνεργασία του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, υπό πιο συντονισμένη πολιτική εποπτεία, θα μπορούσε να μεταμορφώσει τις αμυντικές δυνατότητες της Ευρώπης.
*Ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης είναι πρώην Young Global Professional στο Γεωοικονομικό Κέντρο του Atlantic Council
Η Ευρωπαϊκή αμυντική στρατηγική θα πρέπει να διαχωριστεί σε όπλα hard killers (μαχητικά α/φ, Ε/π, άρματα, πλοία, πυροβόλα, εκτοξευτές, ucav, κλπ) και στα soft killers and support weapons ( ew, uav, cyber, C4ISR, οχήματα, νάρκες, navigators, radars, κλπ).
Η επιτυχία της Ευρωπαϊκής στρατηγικής και των εργαλείων που αναφέρονται στο άρθρο για τα όπλα hard killers είναι υψηλού ρίσκου διότι:
1. Απαιτείται υψηλή τεχνογνωσία την οποία τα κράτη παραγωγοί (Γαλλία, Γερμανία, Ισπανία, Ιταλία, Ολλανδία) την χρησιμοποιούν για εθνικούς λόγους και για πωλήσεις δηλ. το sharing τεχνογνωσίας είναι πολύ δύσκολο.
2. Οι ΗΠΑ δεν θα δεχθούν εύκολα διευρυμένους ανταγωνιστές για να πουλάνε τα δικά τους όπλα.
3. Ο πυρήνας της Ευρωπαϊκής άμυνας δεν είναι αποδεκτός από τα Ευρωπαϊκά κράτη του ΝΑΤΟ μη μέλη της ΕΕ (Τουρκία, Νορβηγία, Μεγάλη Βρετανία) συνεπικουρούμενα από ΗΠΑ και Καναδά.
4. Η Γερμανία που θα αναμενόταν να τραβήξει το βάρος της Ευρωπαϊκής άμυνας βασίζεται στην ειδική σχέση με τις ΗΠΑ και στην εθνική παραγωγή.
5. Η Ευρωπαϊκή συννενόηση θα είναι προβληματική και θα επηρεάσει τον τρόπο λειτουργίας της ΕΕ πχ βέτο. Δεν θα είναι αποδεκτό πχ η Μάλτα και η Κύπρος να έχουν δυνατότητα βέτο.
6. Η γραφειοκρατική λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν ευνοεί τέτοιο εγχείρημα υψηλής επιτελικής επεξεργασίας.
7. Τα κράτη της ΕΕ έχουν διαφορετική προσέγγιση της αμυντικής πολιτικής. Αλλιώς το βλέπει η Ιρλανδία και το Λουξεμβούργο και αλλιώς η Ελλάδα η Κύπρος και η Πολωνία.
8. Εγχειρήματα του παρελθόντος πχ Euro fighter, NH 90 απέτυχαν.
9. Οι χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ λειτουργούν ως buffer zone με την Ρωσία αλλά βασίζονται περισσότερο στις ΗΠΑ και λιγότερο στην ευρωπαϊκή αμυντική στρατηγική.
Για τα όπλα soft killers και support weapons το ρίσκο είναι μικρότερο αλλά θα εξαρτηθεί από την πραγματική διάθεση των ΗΠΑ να ανοίξει η παραγωγή ή συμπαραγωγή.
Συμπερασματικά ο απογαλακτισμός από την απόβαση στην Νορμανδία απέχει ακόμα και στην περίπτωση που εκλεγεί ο Τράμπ.