Ο Aλεξ Ρόζενµπεργκ (Πανεπιστήμιο Duke) ορίζει –σαφώς αμφιλεγόμενα– τη φιλοσοφία σαν την ενασχόληση, πρώτον, με ερωτήσεις στις οποίες η επιστήμη δεν μπορεί να απαντήσει και, δεύτερον, με το γιατί η επιστήμη δεν μπορεί να απαντήσει σε αυτές τις ερωτήσεις.

Υπάρχουν ωστόσο και πολλά ερωτήματα που προκύπτουν αφού έχει αναπτυχθεί η αντίστοιχη επιστήμη. Τέτοιου είδους ερωτήματα μπορεί να είναι οντολογικά, ασχολούνται δηλαδή αναφορικά με το τι αντικείμενα υπάρχουν στη φύση, επιστημολογικά, που έχουν να κάνουν με το τι και πώς μπορούμε να γνωρίζουμε, και μεθοδολογικά, δηλαδή με το ποιος είναι ο τρόπος να κάνουμε επιστήμη.

Με αυτού του είδους τα ζητήματα ασχολείται το πρόσφατο βιβλίο του ομότιμου καθηγητή Θεωρητικής Φυσικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Κ. Βαγιονάκη «Το Δάκρυ του Ντιράκ».

«Πρώιμα» ερωτήματα

Κάποιος μπορεί να νομίζει ότι η ανάπτυξη της επιστήμης αφήνει όλο και λιγότερο χώρο στη φιλοσοφία. Κάτι τέτοιο όμως οφείλεται μάλλον στο ότι είμαστε περισσότερο οικείοι και με έναν επιφανειακό τρόπο με «πρώιμα» ερωτήματα που ανέφερα πιο πάνω. Για παράδειγμα, οι προσπάθειες κατανόησης της δομής της ύλης από τον Θαλή ή τον Αριστοτέλη εδώ και αιώνες έχουν σταματήσει να είναι παραγωγικές, δηλαδή δεν συνεισφέρουν στη δημιουργία νέας γνώσης. Η σύγχρονη επιστήμη έχει καταδείξει ότι τα άτομα όπως τα είχε συλλάβει ο Δημόκριτος δεν υπάρχουν, και ακόμη χειρότερα ότι οι συλλογισμοί που τον είχαν οδηγήσει σε αυτά τα συμπεράσματα ήσαν πέρα για πέρα λανθασμένοι. Παρ’ όλα αυτά, ο χώρος που δίνουν στη φιλοσοφία οι επιστήμες όπως η φυσική, η χημεία, η βιολογία κ.ο.κ. είναι αχανής.

Στο «Δάκρυ του Ντιράκ» πρόθεση του συγγραφέα είναι να αναφέρει περιληπτικά ένα μικρό μέρος αυτού του χώρου. Μια πρώτη επαφή προκύπτει ήδη από τη δομή της φυσικής θεωρίας. Oλες οι θεωρίες φυσικής από τον 19ο αιώνα και μετά εμπεριέχουν οντότητες που δεν μπορούμε να τις αντιληφθούμε άμεσα με τις αισθήσεις μας. Μιλάμε για ηλεκτρόνια και κουάρκς που είναι μόνο έμμεσα παρατηρήσιμα και συνεπώς το ερώτημα που προκύπτει είναι υπό ποία έννοια μπορούμε να πούμε ότι αυτές οι οντότητες πράγματι υπάρχουν. Χρειάστηκε να φτάσουμε στις αρχές του 20ού αιώνα για να δεχθεί η κοινότητα ότι πράγματι τα άτομα υπάρχουν.

Αλλα ερωτήματα παραμένουν ακόμα αμφιλεγόμενα, όπως η φύση του χώρου και του χρόνου. Η έλευση της κβαντομηχανικής στα μέσα της δεκαετίας του ’20, ύστερα από κυοφορία 25 χρόνων, ενέπνευσε πληθώρα προβλημάτων φιλοσοφικού χαρακτήρα, τα οποία συζητούνται μέχρι σήμερα. Για πρώτη φορά έχουμε μια φυσική θεωρία στην οποία δεν υπάρχει ακόμα συμφωνία όσον αφορά το ακριβές οντολογικό περιεχόμενό της.

Η μοναδική φορά που είδαν τον Βρετανό φυσικό Πολ Ντιράκ να δακρύζει ήταν όταν έμαθε πως πέθανε ο Αϊνστάιν.

Για να κάνουμε πιο ξεκάθαρο τι εννοούμε εδώ, άλυτες διαφωνίες σχετικά με το οντολογικό περιεχόμενο της κλασικής φυσικής υπήρχαν και υπάρχουν. Υπήρχε όμως εξαρχής –και υπάρχουν καλοί λόγοι για αυτό– μια ευρύτερη συμφωνία για μια οντολογική βάση που δεν αμφισβητήθηκε παρά ελάχιστα.

Στην κβαντομηχανική δεν συνέβη αυτό ποτέ. Από την αρχή της και παρά την τεράστια επιτυχία του φορμαλισμού της στο εμπειρικό επίπεδο ήταν ασαφές αν οι διάφορες έννοιες που εισήγαγε, όπως για παράδειγμα η «κυματοσυνάρτηση», έχουν οντολογική σημασία ή απλώς εκφράζουν το τι γνωρίζουμε για το φυσικό σύστημα.

Η έρευνα στην κοσμολογία κατά τον διάσημο θεωρητικό κοσμολόγο Τζ. Ελις δεν μπορεί να γίνει χωρίς συγκεκριμένες φιλοσοφικές υποθέσεις. Πράγματι, ο τομέας αυτός βρίθει ιδιαιτεροτήτων που δεν περιορίζονται στο γεγονός ότι έχεις μόνο ένα σύμπαν και δεν μπορείς να κάνεις πειράματα παρά μόνο κάποιες παρατηρήσεις.

Η κοσμολογία είναι σήμερα πεδίο που δοκιμάζονται νέες ιδέες στη φυσική στοιχειωδών σωματιδίων – οξύμωρο δεν ακούγεται να έχεις τελικά τη σύγκλιση του ασύλληπτα μεγάλου με το ασύλληπτα μικρό;

Τελικά ποιο είναι το δάκρυ του Ντιράκ; Ο Πολ Ντιράκ ήταν μεγάλος Βρετανός φυσικός που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της κβαντομηχανικής, μα και επίσης ένας πολύ ιδιόρρυθμος άνθρωπος.

Στο βιβλίο αναφέρεται ότι η μοναδική φορά που είδαν τον Ντιράκ να δακρύζει ήταν όταν έμαθε πως πέθανε ο Αϊνστάιν. Ο συγγραφέας εικάζει ότι ένας από τους λόγους της συγκίνησης του Ντιράκ ήταν επειδή «με τον θάνατο του Αϊνστάιν τελείωνε μια ολόκληρη εποχή φυσικών επιστημόνων με ένα ευρύτερο υπόβαθρο και έναν βαθύτερο προβληματισμό», ιδιαίτερα όσον αφορά τον ρόλο που έπαιζε η φιλοσοφία στη δουλειά τους.

Ο Ντιράκ πέθανε το 1984, προλαβαίνοντας να δει την αρχή μιας πορείας αναβίωσης της σημασίας του φιλοσοφικού στοχασμού στην κοσμολογία με την ανθρωπική αρχή αλλά και στην κβαντομηχανική με τα πειράματα του Γάλλου φυσικού Α. Ασπέ. Εκτοτε ο ρόλος του φιλοσοφικού στοχασμού στη φυσική εντείνεται βαθμιαία, παρότι απέχει πολύ από τα προπολεμικά επίπεδα. Οι φόβοι του Ντιράκ ίσως τελικά να μη δικαιώνονται μακροπρόθεσμα, κάτι που σίγουρα θα ευχαριστούσε τον ίδιο.

* Ο δρ Νικόλαος Ρομποτής είναι λέκτωρ Σωματιδιακής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ.

“Καθημερινή”