Το πράγμα, η λέξη και ο κόσμος

του ΠΑΝΤΕΛΗ ΣΑΒΒΙΔΗ.

Την Τετάρτη το βράδυ παρουσιάσθηκε στη Στοά Βιβλίου, στην Αθήνα, το βιβλίο του Φώτη Καγγελάρη: “Το πράγμα, η λέξη και ο κόσμος”. Το κείμενο που ακολουθεί είναι τα όσα είπε κατά την παρουσίαση ο Παντελής Σαββίδης ο οποίος συμμετείχε στο πάνελ.

Είναι το τρίτο βιβλίο του κ. Καγγελάρη που ο συγγραφέας μου κάνει την τιμή να με συμπεριλάβει στο πάνελ των παρουσιαστών και, ομολογώ, πως έγινα πολύ σοφότερος διαβάζοντάς το.

Τον ευχαριστώ πολύ.

Μπορούμε να πούμε ότι ο κ. Καγγελάρης, είναι από τους σημαντικότερους σύγχρονους διανοητές της Ελλάδας, και επειδή για να αποκτήσει αξιοπιστία κάποια παρουσίαση πρέπει να διαθέτει και το τεκμήριο της κριτικής στάσης, η μόνη κριτική την οποία θα μπορούσα να κάνω στον συγγραφέα, είναι ότι δεν συμμετέχει όσο επιβάλλουν οι καιροί, στη διαμόρφωση της δημόσιας σφαίρας, στο δημόσιο λόγο. Βεβαίως, ο αντίλογος θα μπορούσε να είναι η σημερινή εκδήλωση αλλά, δεν αρκεί. Ίσως, όμως, να μην ευθύνεται ο ίδιος. Για να συμμετάσχεις κάπου πρέπει να σου δίνεται το ανάλογο βήμα.

ΓΕΝΙΚΑ

Το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα «Το πράγμα, η λέξη και ο κόσμος» είναι εξαιρετικό για αναγνώστες του δικού μου επιπέδου γνώσεων για το αντικείμενο που πραγματεύεται.

Έννοιες της ψυχανάλυσης και της φιλοσοφίας καθώς και ο καθοριστικός ρόλος της τέχνης στην αντίληψη του πραγματικού και του συμβολικού, γίνονται κατανοητές με σαφήνεια από τα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου, έτσι που ο αναγνώστης εξοικειωμένος μ αυτές, μπορεί και αντιλαμβάνεται και τα επόμενα.

Το βιβλίο αποτελείται από ξεχωριστά αυτοτελή κείμενα, τα οποία, όμως, έχουν μια συνέχεια. Και είναι τακτοποιημένα στη θέση τους στη ροή του βιβλίου.

Έχουν παρουσιαστεί, δε, σε συνέδρια, διδασκαλίες ή ομιλίες.

Ο συγγραφέας ομολογεί την πρόθεσή του από τον πρόλογο του βιβλίου: τα κείμενα αποτελούν μια πρόταση για συζήτηση για τη θέση και την ταυτότητα του ανθρώπου στον ραγδαία μεταβαλλόμενο πλανήτη την εποχή της παγκοσμιοποίησης, της «Εννοιολογικής τέχνης» -αναλύεται πολύ καλά  τι σημαίνει εννοιολογική τέχνη- της λήξης του Μεταμοντερνισμού.

Στο σημείο αυτό η άποψη του συγγραφέα έχει ενδιαφέρον, διότι ο μετα- μετα μοντερνισμός, στον οποίο, από ό,τι καταλαβαίνω αποδέχεται ότι εισήλθαμε, είναι κάτι που διαλύει το άτομο και τις κοινωνίες,  ακόμη περισσότερο ή, αφού διαπίστωσε την επικινδυνότητα της μεταμοντέρνας διάλυσης, επιστρέφει στη σύνθεση και την παράδοση;

Και αν επιστρέφει, μετά το φόβο που προκάλεσε, με ποια μορφή επιστρέφει; Θα προκαλέσει την ίδια φρίκη και θα φέρει τον ίδιο αυταρχισμό όπως και η αποκορύφωση της νεωτερικότητας με τους καταστροφικούς πολέμους και τα αυταρχικά καθεστώτα;

Ερωτήματα προς διερεύνηση που κάνουν το βιβλίο ιδιαιτέρως ενδιαφέρον, με την εμβρίθεια που παρουσιάζει το θέμα και την αναλυτική ικανότητα που διακρίνει τον κ. Φώτη Καγγελάρη.

Ο οποίος, πιστεύει, ότι κάτω από την πίεση της αγοράς από την μια και την πίεση διατήρησης του εαυτού από την άλλη, επαναπροσδιορίζεται η σχέση με τον εαυτό και τον άλλο.

ΝΑ ΑΝΤΙΣΤΑΘΟΥΜΕ

Θα μπορούσε, λέει ο Καγγελάρης, ο τίτλος του βιβλίου να είναι «να αντισταθούμε». Νομίζω πως έχει δίκαιο. Και είναι η ώρα. Περισσότερη παθητικότητα θα μας ρίξει στα τάρταρα.

Οι προϋποθέσεις είναι έτοιμες για μια νέα εξέγερση. Νομίζω πως επιταχύνονται με τις πολιτικές εξελίξεις στη χώρα στην οποία, πριν από 50 χρόνια, είχαμε την τελευταία σημαντική έκρηξη που προκάλεσε μια  επιταχυνόμενη κοινωνική ώθηση, τη Γαλλία.

Η δύναμη της έκρηξης, δηλαδή, τα πολιτικά και κοινωνικά προτάγματα που παρήγαγε, εκτονώθηκε και κάτι νέο κυοφορείται.

Διανοητές σαν τον κ. Καγγελάρη και βιβλία σαν και αυτό που παρουσιάζομαι σήμερα, μπορούν να αποτελέσουν τον καταλύτη αυτής της νέας έκρηξης και, το κυριότερο, της νέας πρότασης. Διότι εκεί πάσχουμε. Στην πρόταση.

Είναι ο ίδιος που γράφει: «η ανάδυση ενός ραγδαία μεταβαλλόμενου, πολιτικά, πλανήτη, το τέλος της αφήγησης και της Μετανεωτερικότητας, θέτουν εκ νέου το ερώτημα της σχέσης του υποκειμένου με την επιθυμία του και, άρα, με την ταυτότητά του: τι θέλει και τι πενθεί;

Τι πραγματικά θέλουμε;

ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

Το βιβλίο περιλαμβάνει δεκαέξι διαφορετικά κεφάλαια στα οποία είναι αδύνατον να αναφερθούμε αναλυτικά. Καθώς το διάβαζα, όμως, μπορώ να σας πω πως ξεχώρισα ορισμένα σημεία του.

Το πρώτο είναι ο καθοριστικός ρόλος του κενού στη δημιουργία και την αναπαραγωγή του κόσμου.

Δεν ξέρω αν υπάρχει μια αλληλοπληροφόρηση μεταξύ ανθρωπιστικών και φυσικών επιστημών αλλά, μπορώ να σας πω, πως και η φυσική επιστήμη θεωρεί πως ο κόσμος δημιουργήθηκε από μια γιγαντιαία κβαντική διακύμανση του κενού.

Και εκεί, όπως και στην ανάλυση του κενού που κάνει ο κ. Καγγελάρης, το κενό, δεν θεωρείται κάτι που δεν περιλαμβάνει τίποτε.

Το σύμπαν, επίσης περιέχει μια απειρία σωματιδίων τα οποία δημιουργήθηκαν από ενέργεια. Αλλά, το σύνολο της ενέργειας (αρνητικής και θετικής) στο σύμπαν είναι μηδέν. Δηλαδή;

Όλα, αυτά κάπου συνδέονται.

Η αναφορά στο κενό είναι ο κοινός τόπος όλων των κεφαλαίων του βιβλίου. Δεν υπάρχει καμιά ανάπτυξη χωρίς αναφορά σ αυτό.

Αλλά τι είναι το κενό;

Το κενό δεν ορίζεται. Ορίζει. Είναι σαν την παύση στη μουσική.

Από αυτήν την ιδιότητά του αναδύεται το «πραγματικό».

Η κατάσταση, δηλαδή, εκείνη, η προλογική, όπου το «πράγμα» δεν έχει ακόμα φονευτεί  για να δώσει τη θέση του στη «λέξη». Είναι ο τόπος της ανεξέλεγκτης παρόρμησης, του χάους, της τρέλας, της διάλυσης.

Και ερχόμαστε στο συμβολικό. Το πραγματικό, που είναι ασύλληπτο, γίνεται προσπάθεια να προσεγγιστεί με το συμβολικό. Τη λέξη και την εικόνα.

Η τάξη, η ιεραρχία, η εθιμοτυπία, η τελετουργία, συγκροτούν το «συμβολικό» άξονα, είναι η ίδια η άμυνα έναντι στη βία, το χάος, την αγριότητα, το ανεξέλεγκτο πάθος, τη διάλυση, που προέρχονται από το «πραγματικό».

-Όλα είναι θέμα νοήματος, για το συγγραφέα.

–Τι είναι το νόημα;

-Ο τρόπος που συλλαμβάνει ο άνθρωπος τον εαυτό του. Το νόημα προκύπτει από το κενό, το ασύλληπτο, το πράγμα. Το πράγμα, το συλλαμβάνουμε με νόημα και το νόημα ποτέ δεν είναι πλήρες.  Στο νόημα πάντα κάτι μένει απέξω.

Αυτό που στο νόημα μένει απέξω είναι το κενό το οποίο κενό χρειάζεται διαχείριση.

Είναι το κενό, λοιπόν, που μένει εκτός σημασίας και συλλαμβάνει η τέχνη.

Η διαχείριση του κενού γίνεται με την τέχνη. Κάθε τέχνη είναι τρόπος διαχείρισης του κενού και

Ιστορία της τέχνης είναι ο διαφορετικός τρόπος διαχείρισης του κενού ανά τους αιώνες.

Το έργο τέχνης ανασυγκροτεί το κενό.

Ο άνθρωπος αγωνιά έναντι του κενού, γιατί τον παραπέμπει σε ένα κενό νοήματος, τον φέρνει αντιμέτωπο με τη χωρίς νόημα ζωή του, έναντι του οποίου κενού σκηνοθετεί καταστάσεις που προκύπτουν από τις επιθυμίες του.

Ο Λακάν λέει ότι η τέχνη, η θρησκεία, η φιλοσοφία είναι τρόποι διαχείρισης του κενού του «πράγματος»

Η θρησκεία θεμελιώνεται στην απόπειρα αποφυγής του κενού του πράγματος.

Η φιλοσοφία στη διαχείριση του κενού ως κατοχή της αλήθειας.

Η δε τέχνη θεμελιώνεται στο κενό του «πράγματος».

Ο συγγραφέας αναρωτιέται στο βιβλίο του για τη σχέση τρέλας και τέχνης, θεωρώντας την τρέλα φυσιολογική κατάσταση αλλά, κυρίως αναρωτιέται αν αυτό που συμβαίνει με το έργο τέχνης, δηλαδή, μια ανασυγκρότηση του κενού και ταυτόχρονα απόκρυψη του «πράγματος», συμβαίνει γενικότερα με την όρασή μας.

Αν, δηλαδή, βλέπουμε για να μη δούμε πέρα του ορατού, αν η όραση είναι δομημένη στο επιτρεπτό και στο «κατά το δυνατόν».

Μήπως δεν βλέπουμε παρά ό,τι μας επιτρέπει να είμαστε «φυσιολογικοί»;  Μήπως, υπάρχει ένας κίνδυνος στο να δούμε περισσότερα;

Μήπως, κάποιες φορές η εικόνα αντί να επιφέρει μια ρήξη στο ορατό για να δούμε πέρα από αυτό, τίθεται στην υπηρεσία μια πολιτικής σκοπιμότητας;

Αφού η εικόνα είναι, όπως αναλύει, ένα υποκατάστατο και ισοδύναμο πραγματικότητας, μήπως αλλάζοντας εικόνες, νομίζουμε ότι αλλάζουμε και πολιτική;

Η κοινωνική αλλαγή αντικαθίσταται με αλλαγή εικόνων, η πολιτική επιλογή είναι επιλογή εικόνας.

Μήπως αυτό κάνει, άραγε, τον Μπάρτ να λέει: «Πάρτε πίσω τις εικόνες σας, δώστε μας τις επιθυμίες μας»;

Το βιβλίο ξεκινά με ένα άρθρο το οποίο ο κ. Καγγελάρης μου έκανε την τιμή να μου στείλει και να δημοσιεύσω σε ένα ιστολόγιο που διαχειρίζομαι και το οποίο λέγεται «Ανιχνεύσεις». Μέχρι στιγμής από τότε που δημοσιεύτηκε, έχει περίπου 30.000 χτυπήματα. Τέχνη και τρέλα.

Όλα τα κείμενα κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη διότι, ενώ έχουν έναν κοινό στόχο, την αναζήτηση της σχέσης του ανθρώπου με την επιθυμία του, περιλαμβάνουν κάτι διαφορετικό και ιδιαίτερα ενδιαφέρον.

Είναι εκπληκτικό το κείμενο για την Ιαπωνία και τον πολιτισμό της. Μέσα σε 20 σελίδες αναλύεται επιτυχώς, η φύση, ο πολιτισμός, η κοινωνική δομή και οι ιδιαιτερότητες μιας χώρας και ενός πολιτισμού για τον οποίο λίγα γνωρίζουμε στη χώρα μας.

Και επειδή πρέπει να τελειώσω, επισημαίνω το κείμενο για το πώς ο νεοκλασικισμός μπορεί να αποτελέσει τρόπο υπέρβασης της μετανεωτερικότητας.

Θα τελειώσω με κάτι που και ο συγγραφέας χρησιμοποιεί στο βιβλίο. Αυτό που λέει ο Βίγκενστάιν για τον Τρατάκτους: «Αυτό το βιβλίο είναι γραμμένο από δύο μέρη. Αυτό που διαβάσατε και αυτό που δεν έχω γράψει. Και αυτό που δεν έχω γράψει είναι το πιο σημαντικό».

Το ίδιο ισχύει και με τη δική μου παρουσίαση.

Ευχαριστώ πολύ.