του Tim Harford (*)
Να ένα κουίζ που θα μπορούσε να σας απασχολήσει στις διακοπές σας: τι κοινό έχουν τα αινίγματα, το πόκερ και η παραπληροφόρηση; Θα δείτε την απάντηση στο τέλος αυτού του κειμένου.
Ας ξεκινήσουμε με μια εύκολη ερώτηση. Στο εργαστήρι του Αγιου Βασίλη, πέντε τάρανδοι χρειάζονται πέντε λεπτά για να πακετάρουν πέντε δώρα. Πόση ώρα χρειάζονται 50 τάρανδοι για να πακετάρουν 50 δώρα; Μάλλον ξέρετε ήδη το αίνιγμα αυτό – και την απάντησή του.
Ενώ σκεφτόσασταν όμως ποιο είναι το σωστό, σίγουρα αντισταθήκατε στον πειρασμό να δώσετε τη λάθος απάντηση: 50 λεπτά. Η δυσκολία με αυτό το αίνιγμα είναι ότι πρέπει να κάνετε μια μικρή παύση για να κάνετε την πράξη, αντί να σπεύσετε να δώσετε την πρώτη απάντηση που σας έρχεται στο μυαλό.
Ένα ακόμη γνωστότερο παράδειγμα είναι «το ρόπαλο και η μπάλα». Αν ένα ρόπαλο και μια μπάλα κοστίζουν μαζί 1,10 δολάριο και το ρόπαλο κοστίζει 1 δολάριο παραπάνω από την μπάλα, πόσο κοστίζει η μπάλα; «Δέκα λεπτά», είναι η ενστικτώδης απάντηση, αλλά δεν θέλει πολύ για να καταλάβει κανείς ότι είναι λάθος. Το μόνο που χρειάζεται είναι μια παύση για σκέψη.
Και να ένα λιγότερο γνωστό: αν στρίψετε ένα νόμισμα τρεις φορές, πόσες είναι οι πιθανότητες να έρθει τουλάχιστον δύο φορές κορώνα; Η πρώτη απάντηση είναι ότι πρέπει να έρθει κορώνα τις δύο από τις τρεις φορές, άρα η πιθανότητα είναι 1/3. Μια δεύτερη απάντηση είναι ότι αν στρίψεις το νόμισμα τρεις φορές υπάρχουν οκτώ πιθανοί συνδυασμοί, άρα οι πιθανότητες είναι τρεις στις οκτώ. Αν τα βάλεις κάτω, όμως, βλέπεις ότι οι πραγματικές πιθανότητες είναι 50%.
Αινίγματα σαν κι αυτά λέγονται προβλήματα γνωστικής αντανάκλασης. Έγιναν γνωστά από τον ψυχολόγο Ντάνιελ Κάνεμαν, αλλά αναπτύχθηκαν περισσότερο από τον οικονομολόγο Σέιν Φρέντερικ. Η δυσκολία τους ποικίλλει. Τα προβλήματα αυτά όμως έχουν μια απάντηση που είναι απλή, προφανής και λάθος – καθώς και μια σωστή απάντηση που δεν είναι τόσο δύσκολο να βρει κανείς.
Οι συμπεριφορικοί επιστήμονες Γκόρντον Πένικουκ και Ντέβιντ Ραντ έχουν δημοσιεύσει μελέτες που δείχνουν τη σχέση ανάμεσα στα προβλήματα γνωστικής αντανάκλασης και τη διαδικτυακή παραπληροφόρηση. Πολλοί διαβάζουν κάτι λανθασμένο και το αναπαράγουν ενστικτωδώς, όχι επειδή δεν μπορούν να καταλάβουν ότι είναι fake, αλλά γιατί δεν έκαναν την αναγκαία παύση για να το διαπιστώσουν. Ο εντοπισμός των fake news, όπως και η συνειδητοποίηση ότι η μπάλα κοστίζει μόνο 5 λεπτά και ότι οι 50 τάρανδοι πακετάρουν 50 δώρα σε 5 μόλις λεπτά, απαιτεί να κάνουμε παύση και να σκεφτούμε για μια στιγμή. Και ποιος έχει χρόνο να κάνει κάτι τέτοιο στις μέρες μας;
Ας πάμε από τα αινίγματα στο πόκερ. Για τους αμύητους, το πόκερ είναι ένα παιχνίδι που έχει τρία στοιχεία: τύχη, υπολογισμό και μπλόφα. Οι επαγγελματίες παίκτες όμως μου έχουν πει ότι εξίσου σημαντικό είναι ένα τέταρτο στοιχείο: το να ελέγχεις τα συναισθήματά σου και να μην τα αφήνεις να επηρεάζουν τις αποφάσεις σου.
Δεν μπορούμε να καταπνίξουμε τα συναισθήματά μας, αλλά για να παίρνουμε σωστές αποφάσεις πρέπει να τα λαμβάνουμε υπόψη μας. Κι όπως ένας παίκτης του πόκερ μπορεί να προδοθεί από τα συναισθήματά του, έτσι και οποιοσδήποτε από εμάς μπορεί να χάσει την ψυχραιμία του αν διαβάσει έναν τίτλο ή σερφάρει στα σόσιαλ μίντια.
«Ο στόχος», γράφει η ψυχολόγος Μαρία Κονίκοβα στο βιβλίο της «Η πιο μεγάλη μπλόφα», «είναι να μάθουμε να εντοπίζουμε τα συναισθήματά μας, να αναλύουμε την αιτία τους και να μην τα θεωρούμε πηγές ενημέρωσης». Καλή συμβουλή για τους παίκτες του πόκερ. Καλή συμβουλή όμως και για όποιον φωνάζει σε μια πρωινή εκπομπή στο ραδιόφωνο.
Η συμβουλή μου είναι να λαμβάνετε υπόψη σας τη συναισθηματική σας αντίδραση σε κάθε τίτλο, βίντεο ή στατιστικό στοιχείο. Κι όταν το κάνετε, να συνεχίζετε να σκέφτεστε. Μερικές φορές διαπιστώνετε πως όταν συνειδητοποιήσετε τα συναισθήματά σας, σκέφτεστε πιο καθαρά.
Τι κοινό έχουν λοιπόν τα αινίγματα, το πόκερ και η παραπληροφόρηση; Ότι μερικά αινίγματα – και μερικές παρτίδες πόκερ – χρειάζονται τεράστιους πνευματικούς πόρους για να λυθούν, και το ίδιο συμβαίνει με μερικές λεπτές στατιστικές απάτες. Τις περισσότερες φορές όμως την πατάμε με απλούς τρόπους και για απλούς λόγους. Κάνετε μια παύση, ηρεμήστε κι έχετε κερδίσει τη μισή μάχη για την αλήθεια.
(*) Ο Τιμ Χάρφορντ είναι αρθρογράφος των Financial Times
(Πηγή: Financial Times)
