Τι είναι ζωή;

    Είναι δύσκολο, αν όχι ακατόρθωτο, να δοθεί ένας ορισμός της ζωής ή να απαντηθεί το ερώτημα «τι είναι ζωή;». Χαρακτηριστική είναι η δήλωση που έκανε ο Νομπελίστας FrαncoisJacob[1]σχετικά με τον ορισμό της ζωής:  «συμβαίνει ό,τι και με τον χρόνο: ο καθένας έχει μια διαισθητική ιδέα περί αυτού, αλλά, όταν πρέπει να τον ορίσουμε, σπανίως τα καταφέρνουμε»[2].[Renaut, A. 2014:478]  Ανατρέχοντας στο παρελθόν θα σημειώσουμε  στο έργο του GeorgioAgambenτην πληροφορία ότι οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν πιθανότατα δύο διακριτούς όρους για να εκφράσουν τη ζωή. Συγκεκριμένα οόροςζωή εφαρμόζεται από αυτούς σε όλους τους οργανισμούς, ανθρώπους, ζώα και φυτά, που είναι ζωντανοί, ενώ χρησιμοποιούν  τον όρο βίος για να αναφερθούν στον τρόπο με τον οποίο ζει ένας άνθρωπος ή μια ομάδα ανθρώπων. Μάλιστα αυτός ο  τελευταίος όρος δείχνει πως το νόημα της ζωής εμπεριέχει παράλληλα και ηθική και πολιτική διάσταση  στην αρχαία ελληνική σκέψη, αφού με τον όρο βίος φαίνεται η υπεροχή του ανθρώπινου είδους σε σχέση με τα άλλα όντα. [Agamben, G. 1997 και  Rabinow, P. 1998:193-201][3]

Ανατρέχοντας στο λεξικό της Ελληνικής γλώσσας[4] παρατηρούμε μια πολυσημία του όρου ζωή που δεν περιορίζεται μόνο στις παραπάνω σημασίες, αλλά αναφέρεται στην εκδήλωση βασικών λειτουργιών των οργανισμών, όπως είναι ο μεταβολισμός, η ανάπτυξη, η προσαρμογή στο περιβάλλον που ζει και η αναπαραγωγή. Πιθανότατα μάλιστα να υπάρχουν και άλλες σημασίες, οι οποίες  ανάλογα με το πώς βιώνει ο καθένας ξεχωριστά τον βίο του αποδίδουν με διαφορετικό τρόπο την έννοια της ζωής. Από την άλλη πλευρά η ζωή αναφερόμενη στον άνθρωπο ορίζεται ως «η ανθρώπινη ύπαρξη», δηλαδή το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί από τη γέννησή του έως το θάνατό του. Στο ίδιο λεξικό, στην έννοια της ζωής, εμπεριέχονται έννοιες και δραστηριότητες που είναι συνυφασμένες με αυτήν, όπως η ζωντάνια, η κίνηση, η πραγματικότητα, ο τρόποςζωής, η απόκτηση εμπειριών και βιωμάτων και οι γενικότερες συνθήκες με τις οποίες βιώνεται η ζωή.[5]

Από την πλευρά τους ο Bichat[6]θεωρούσε «τη ζωή ως το σύνολο των λειτουργιών που αντιστέκονται στο θάνατο», ενώ για τον Κανγκιλέμ «η ζωή απέχει πολύ από μια αδιαφορία απέναντι στις συνθήκες που τις επιβάλλονται^. Η ζωή είναι πολικότητα» [Κανγκιλέμ, Ζ. 2007:163] Η ζωή εδώ, περιλαμβάνει όλες τις λειτουργίες που συμβαίνουν σε έναν οργανισμό και τις αλληλεπιδράσεις του με το περιβάλλον στο οποίο ζει στο χρονικό διάστημα που μεσολαβεί από τη γέννησή του μέχρι το θάνατό του.

Η πολικότητα αναφέρεται ως η ιδιότητα ή το χαρακτηριστικό ενός σώματος ή συστήματος να παράγει διαφορετικά φυσικά αποτελέσματα σε διαφορετικά σημεία του σώματος. Έτσι, το ανθρώπινο σώμα, όπως και κάθε σώμα ζωικού οργανισμού εξετάζεται  από ανατομικής και φυσιολογικής πλευράς ως σύστημα οργάνων.[7] Κάθε σύστημα λοιπόν αποτελείται από διαφορετικά όργανα, τα οποία αλληλεπιδρούν, συνεργάζονται και επιτελούν μια συγκεκριμένη λειτουργία.  Ένα  παράδειγμα πολικότητας αναφέρει ο Κανγκιλέμ για το πεπτικό σύστημα.

Η πολικότητα της ζωής όμως δεν αφορά κατά τον φιλόσοφο μόνο μια λειτουργία του οργανισμού που επιτελείται από μια ανατομική διάταξη των οργάνων που συμμετέχουν και προκαλούν τη λειτουργία αυτή. Δεν αποτελεί δηλαδή για τον  Κανγκιλέμ[8] ένα απλό βιολογικό μηχανισμό του ανθρώπου, που περιλαμβάνει τη θρέψη, την αφομοίωση και την έκκριση, αλλά αφορά και την ανάπτυξη του ίδιου του οργανισμού ως έμβιου όντος όπως σε συνδυασμό με τη  συνειδησιακή κατάσταση στην οποία εμπίπτει κάθε άτομο σε κάθε χρονική στιγμή. Όλες αυτές οι λειτουργίες εξαρτώνται λοιπόν από τις συνθήκες που επικρατούν στο περιβάλλον του ατόμου και η αλληλεπίδραση μαζί τους δίνει το αποτέλεσμα που παρατηρείται στο βίωμά του. Από την άλλη πλευρά κάθε όργανο του σώματος μπορεί να έχει διαφορετική μορφή αλλά η θέση του στο σώμα όπως και η διαδοχή του με άλλα όργανα και η συνεργασία του με αυτά συμμετέχουν στη φυσιολογική λειτουργία του σώματος. «Αυτή την πολωμένη κίνηση της ζωής που ωθεί κάθε έμβιο ον να αναπτυχθεί στο μέγιστο που του αναλογεί για να υπάρξει, χαρακτηρίζεται ως έμβιο του έμβιου, ως ατόμου στην υπαρξιακή του ενικότητα.» [Macherey, P. 2010:115].

Η ζωή δεν είναι λοιπόν μια μοναδική κατάσταση σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, την οποία μπορεί να βιώσει ένα έμβιο ον σύμφωνα με μια τυποποιημένη και προσδιοριζόμενη από αριθμητικές τιμές σχέση[9] που αναπτύσσει με το περιβάλλον όπου ζει. Η πολικότητα που εμφανίζει η ζωή, δείχνει την ευελιξία του ίδιου του ατόμου να δραστηριοποιείται σε διαφορετικές καταστάσεις που βιώνει την ίδια χρονική στιγμή. Κάθε κατάσταση δηλαδή πρεσβεύει δικούς τηςκανόνες πολλές φορές διαφορετικούς από αυτούς που το ίδιο το άτομο θέτει σε άλλη κατάσταση που βιώνει. Έτσι σε ανατομικό και φυσιολογικό επίπεδο μπορεί κάθε μια ξεχωριστά λειτουργία του οργανισμού να γίνεται με κάποιον φυσικοχημικό νόμο, όμως στο σύνολό της ως δραστηριότητα και κατ’ επέκταση ως λειτουργικότητα σε ολόκληρο τον οργανισμό που τη βιώνει δεν ισχύουν για τη συγκεκριμένη λειτουργία οι ίδιοι νόμοι αλλά κανόνες που ενδεχομένως είναι διαφορετικοί σε άλλο άτομο που βιώνει την ίδια κατάσταση. Η πολυσχιδής αυτή ικανότητα του ατόμου δυσκολεύει την διαφοροποιημένη οριοθέτηση μιας αντικειμενικά κανονικής κατάστασης από την υποκειμενική. Αυτή η ικανότητα, που είναι παράλληλα και  χαρακτηριστικό της ζωής, να θέτει κάθε φορά τους δικούς της κανόνες, αποτελεί τη δυναμικότητά της.

Αυτή η δυναμική πολικότητα που χαρακτηρίζει τη ζωή δεν υπάρχει στη φυσική, στη χημεία ή στη μηχανική. Η ζωή δεν είναι στατική, δεν είναι δηλαδή ένα αμετάβλητο προκαθορισμένο σύνολο φυσικών νόμων, το οποίο υπακούει και λειτουργεί σύμφωνα με τους νόμους αυτούς, αλλά εκφράζει μια δυναμικότητα,μια κινητικότητα και ένα πάθος, μια δράση και μια συνεχή και επιτυχή προσπάθεια αντίστασης στο θάνατο. [Σκουρλά, Λ. 35]  Η ικανότητα βέβαια αυτή που έχει το άτομο να θέτει δικούς του κανόνες, για να ζήσει, οφείλεται στις εμπειρίες που βιώνει και που είναι διαφορετικές μεταξύ των ατόμων ενός πληθυσμού. Αλλά και μεταξύ δύο ή περισσότερων ατόμων που μοιράζονται τις ίδιεςεμπειρίες οι κανόνες που τίθενται από καθένα τους είναι διαφορετικοί, αφού τα ίδια τα άτομα διαφοροποιούνται μορφολογικά ως προς τα όργανα που διαθέτουν[10], τη λειτουργία τους, τη συνεργασία τους, την προσωπικότητά τους. Εκφράζουν επίσης ποιοτικές διακρίσεις ανάμεσα στο θετικό και αρνητικό. Αποτελούν έτσι οι ίδιοι οι κανόνες, την πολικότητα της ζωής εκφρασμένη αυτή την φορά  ως πολικότητα εμπειρίας κανονικοποίησης και όχι ενός ανατομικού συστήματος οργάνων που αλληλεπιδρούν. [Κανγκιλέμ, Ζ. 2008: 305-307] Παράλληλα αυτή η δυναμική πολικότητα της ζωής υποστηρίζει τη σταθερότητα και την ισορροπία και αποφεύγει κάθε διατάραξή τους. Έτσι κάθε άτομο, προστατεύει τη ζωή του θεσπίζονταςκανόνες μέσα από το βίωμά του, κανόνες βιωσιμότητας, επίλυσης προβλημάτων, ζωτικής κανονικότητας καθώς και τον κανόνα αντίστασης στο θάνατο. [Φουρτούνης, Γ. 2007:406]

Σύμφωνα με τα παραπάνω, ο Κανγκιλέμ αποδίδει μια σφαιρικότερη αντίληψη για τη ζωή, λαμβάνοντας υπόψη εκτός της ανατομικής και φυσιολογικής λειτουργίας ενός ατόμου, το βίωμά του στις διάφορες συνθήκες ύπαρξής του. Οι εμπειρίες κάθε ατόμου θέτουν τους κανόνες ύπαρξης και επιβίωσής του. Αφού αυτές οι εμπειρίες είναι διαφορετικές σε κάθε ηλικιακό χρόνο ύπαρξής του και σε διαφορετικά περιβάλλοντα, είναι λογικό οι κανόνες που θέτει το άτομο, να αλλάζουν συνεχώς δίνοντας στη ζωή το γνώρισμα της δυναμικής πολικότητας. Κάθε άτομο είναι λοιπόν ξεχωριστό και η μοναδικότητά του καθορίζεται από τη σωματική και πνευματική του κατάσταση σε συνδυασμό με τη συμπεριφορά του (ψυχολογική κατάσταση). Έτσι στον ορισμό της ζωής από τον Κανγκιλέμ ως δυναμικής πολικότητας, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι η ζωή είναι παράλληλα μια αέναη τροπικότητα.

Βιβλιογραφία:

1. Agamben, G.  Homo Sacer, le pouvoir souverain et la vie nue, Paris: Editions du Seuil 1997

2. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος, Λαρούς, Μπριτάνικα

3. Κανγκιλέμ, Ζ.Το Κανονικό και το παθολογικό, μτφρ. Γ. Φουρτούνης, εκδ. Νήσος, Αθήνα, 2007

4. Macherey, P. Από τον Κανγκιλέμ στον Φουκώ. Η δύναμη των κανόνων,  μτφρ. Τ. Μπέτζελος,  εκδ. Πλέθρον Αθήνα 2010

5. Μπαμπινιώτης, Γ. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Αθήνα 2002

6. Rabinow, P. French Enlightenment: truth and life Economy and Society, 27:2-3, 193-201. 1998

7. Renaut, A.  Hφιλοσοφία,μτφρ. Τ. Μπέτζελος, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2014

8. Σκουρλά, Λ. G. Canguilhem: Ορθολογικότητα, γνώση της ζωής και φιλοσοφία του λάθους, Σημειώσεις στη φιλοσοφία και επιστήμες τον 20^ο αιώνα

9. Φουρτούνης, Γ. Επίμετρο στο Κανονικό και Παθολογικό του Ζορζ Κανγκιλέμ, εκδ. Νήσος, Αθήνα 2007