Εισαγωγή

Στην πρώτη ενότητα κάναμε μια λεπτομερή αναγνωστική «χαρτογράφηση» του βιβλίου του Θεόδωρου Ζιάκα για τα φύλα και τις τροπές τους. Στην δεύτερη ενότητα περιγράψαμε τις σύγχρονες επιστημονικές και κοινωνικές αντιλήψεις για τις σχέσεις των φύλων. Στην παρούσα τρίτη και τελευταία ενότητα παραθέτουμε τους προβληματισμούς μας για το «ζήτημα των φύλων», την εξέλιξή του στον βιολογικό-συνειδησιακό χρόνο, καθώς και μια ευρύτερη προσέγγιση στο θέμα, συμβατή με τις ελληνότροπες συνειδησιακές (ηθικές) αρχές της Ελευθερίας – Τόλμης – Μέτρου και τις αντίστοιχες συμπαντικές (φυσικές) αρχές της Οικονομίας – Μη επαναληπτικότητας – Ροής, όπως περιγράφονται στο βιβλίο «Με απλωτές ελληνότροπες» [1].

Ενότητα Γ’ – Σχέσεις μεταξύ των φύλων: προκλήσεις και εξελικτικές τροπές. Συλλογιστική μιας συνθετικής προσέγγισης συμβατής με την ελληνότροπη σκέψη 

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Όταν γεννιόμαστε, η ταυτότητά μας καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό έξωθέν μας, αφού τίποτα από όσα μας χαρακτηρίζουν ή μας διαμορφώνουν ως άτομα δεν έχουμε επιλέξει εμείς. Καθώς μεγαλώνουμε, η δυνατότητα επιλογών μας αυξάνεται, με αποτέλεσμα η ταυτότητά μας να προκύπτει ως μια κυματική συνάρτηση μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων, δηλαδή από ένα κυματισμό (μια δομημένη χωροχρονική αλληλεπίδραση) μεταξύ των πεδίων του «εγώ» και του «μη εγώ». Μέσα από αυτή την εμπειρία σχηματίζουμε σταδιακά την εικόνα της ταυτότητάς μας, δηλαδή χτίζουμε το συνειδησιακό αποτύπωμα του ειδώλου μας. Σε αυτή, ας πούμε την «πρώτη φάση» της πορείας μας προς την αναζήτηση της ταυτότητάς μας («ποιος / ποια είμαι;»), έχουμε αποκτήσει μια αρκετά συγκροτημένη ιδέα για τους εαυτούς μας, τόσο ως προς το τί μας ενδιαφέρει αλλά και τον τρόπο με τον οποίο επιθυμούμε να πορευτούμε στη ζωή μας. Έχουμε αποφασίσει ποιες συμπεριφορές και τρόποι σκέψης δεν είναι συμβατές με τις αρχές μας και είμαστε διατεθειμένοι να κάνουμε τις επιλογές μας και να πορευτούμε ανάλογα. Η επόμενη φάση, η δεύτερη, αρχίζει με την παραδοχή ότι η ψυχική-συναισθηματική ωρίμανσή μας προϋποθέτει την υπέρβαση του εγώ, με την έννοια ότι νόημα ύπαρξης και ζωής, σε μεγάλο βαθμό, δίνεται από την ερωτική σχέση που έχουμε με κάποιο άλλο πρόσωπο της επιλογής μας. Έτσι, στην δεύτερη φάση, έχουμε περάσει από το οργανωμένο «εγώ» στο εξίσου οργανωμένο –και κατ’ επιλογήν– «εμείς». Η σχέση εδώ είναι ερωτική διότι ακριβώς βλέπουμε το νόημα πχ. της ευτυχίας μας να περνάει μέσα από ένα άλλο πρόσωπο και όχι από τον εαυτό μας. Με άλλα λόγια, επιλέγουμε να μην ελέγχουμε πια ατομικά την ευτυχία μας, για να αποκτήσουμε πρόσβαση σε μια κοινή συνειδησιακή αλήθεια που είναι πιο διευρυμένη και ανώτερη ακόμα και από την καλύτερη ατομική εκδοχή της.

Πολλοί θεωρούν ότι το «παιγνίδι» τελειώνει εδώ, ότι δηλαδή το σύμπαν, κατά κάποιο τρόπο, εκπληρώνει την αποστολή του στην αμοιβαία ερωτική ευτυχία μιας ερωτικής σχέσης. Δεν συμβαίνει όμως κάτι τέτοιο, μια  και η δεύτερη φάση είναι απλά μια προετοιμασία για την επόμενη, πολύ πιο απαιτητική, τρίτη φάση. Στην φάση αυτή, το ερωτευμένο ζευγάρι αποφασίζει να κάνει ένα παιδί. Εδώ, τον λόγο αναλαμβάνουν οι θεμελιώδεις συμπαντικές διαδικασίες, τόσο οι φυσικές όσο και οι συνειδησιακές ανάλογές τους –της οικονομίας (με την έννοια της ελευθερίας δόμησης «γενετικής πληροφορίας»), της μη επαναληπτικότητας (τόλμης) και της ροής (μέτρου) [1]. Για παράδειγμα, όσο και να προσπαθήσουν οι γονείς να προεπιλέξουν τα χαρακτηριστικά του παιδιού τους, η φύση πάντα θα έχει ένα ρόλο «μπαλαντέρ», με την έννοια ότι το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι δυνατό να είναι προκαθορισμένο (πλήρως προβλέψιμο εκ των προτέρων). Με την γέννηση ενός παιδιού, οι γονείς διευρύνουν το «εμείς οι δύο» της δεύτερης φάσης στο «εμείς οι τρείς» της τρίτης φάσης, το οποίο όμως είναι ποιοτικά διαφορετικό, μια και κανείς δεν έχει επιλέξει κανένα μεταξύ γονιών και παιδιού, εκτός φυσικά από την γονική απόφαση να το φέρουν στον κόσμο.

Παρενθετικά αναφέρουμε εδώ ότι αυτή την απρόβλεπτη –σωστότερα: μη προβλέψιμη– επίδραση της φύσης είχε συλλάβει πρώτος ο Ηράκλειτος («Αἰὼν παῖς ἐστι παίζων, πεσσεύων / παιδὸς ἡ βασιληίη», απόσπ. 52). Πολύ αργότερα, ο Αϊνστάιν αρνήθηκε ότι ο «Θεός παίζει ζάρια» για να διαψευστεί από την σύγχρονη Κβαντική Φυσική, με τον Stephen Hawking να δηλώνει:“All the evidence points to him [God] being an inveterate gambler, who throws the dice on every possible occasion”, κάτι που ουσιαστικά επιβεβαιώνει το πόρισμα ότι «ζάρια του θεού» είμαστε και εμείς οι ίδιοι [3].

Διακινδυνεύουμε μια παρατήρηση εδώ, σχετική με τα παραπάνω. Η κοινωνία, γενικά μιλώντας, θεωρεί απόλυτα φυσιολογικό το θέαμα ενός ετεροφυλόφιλου ζευγαριού ερωτευμένων νέων να φιλιέται πχ. σε ένα παγκάκι. Όμως, η ανεκτικότητα αυτή εξανεμίζεται αν το ζευγάρι που φιλιέται ερωτικά είναι ομοφυλόφιλο. Η ριζική αιτία για την διαφορετική αυτή αντιμετώπιση δεν αποτελεί απαραίτητα «αδικία κατά των φύλων» αλλά έμμεση αναγνώριση αυτού που αναφέραμε παραπάνω: ότι στην πρώτη περίπτωση, από τον ωραίο νεανικό ετεροφυλοφιλικό έρωτα μπορεί κάλλιστα να γεννηθεί ένα (εξίσου ωραίο) παιδί, ενώ από την δεύτερη όχι. Στην πρώτη περίπτωση, αντιλαμβανόμαστε –εν δυνάμει πάντα–  ότι «ο Θεός παίζει ζάρια» ενώ στην δεύτερη όχι, με την έννοια (και στις δύο περιπτώσεις) της δυνατότητας (ή όχι) μετάβασης από το δεύτερο στο τρίτο στάδιο, μέσω της γέννησης ενός παιδιού με την φυσική διαδικασία αναπαραγωγής. Αν και, στο απώτερο μέλλον, η σύγκλιση τεχνολογίας, βιολογίας και γενετικής μπορεί κάλλιστα να ανατρέψει αυτά τα δεδομένα άρα και τις κοινωνικές οπτικές τους.

Επανερχόμαστε, σημειώνοντας ότι στη φάση αυτή η ευτυχία των δύο γονέων περνάει –στον μεγαλύτερο βαθμό– όχι πια από τον έναν στον άλλο, αλλά μέσα από το ίδιο το παιδί. Όσα βιβλία και να διαβάσει κανείς, δεν τον προετοιμάζουν για αυτή την εμπειρία, το «βίαιο» (με την καλή έννοια) πέρασμα του νοήματος ύπαρξης και ζωής από τον κατ’ επιλογή ερωτικό σύντροφο σε ένα άλλο –μη επιλογής τους– ανθρώπινο πλάσμα. Η φύση παίρνει την σχέση μεταξύ των ερωτικών συντρόφων, την «τεντώνει» συνειδησιακά, φορτίζοντάς την ώστε να επιτύχει ένα γενετικό «άλμα ενάντια στην φθορά». Συχνά από την φόρτιση αυτή, το συνειδησιακό τέντωμα δηλαδή της γονικής σχέσης, οι γονείς γνωρίζουν άγνωστες πτυχές ο ένας του άλλου, πτυχές για τις οποίες δεν θα ήταν δυνατόν να έχουν γνώση εκ των προτέρων. Αυτές οι «αναπόφευκτες αποκαλύψεις» μπορεί να έχουν θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις στη σχέση και στην οικογένεια. Το παιδί δεν είναι ούτε ίδιο με τον πατέρα, ούτε με την μητέρα, ούτε με οποιονδήποτε άλλο άνθρωπο. Η διάρκεια της τρίτης φάσης είναι τέτοια όπου ο γονείς αποκτούν την συνειδησιακή ευρύτητα και ευχέρεια να «βλέπουν» τους εαυτούς τους σε άλλα πρόσωπα με τα οποία δεν συνδέονται γενετικά. Με αυτή την έννοια, το παιδί είναι μια προετοιμασία για την επόμενη φάση, την πιο δύσκολη από όλες τις προηγούμενες.

Οι δοκιμασμένοι και συνειδησιακά ώριμοι γονείς, αφού το παιδί τους έχει πια μεγαλώσει, αντιλαμβάνονται ότι με τον ίδιο τρόπο θα μπορούσαν να νοιαστούν για άλλα παιδιά ή κάποιον συνάνθρωπό τους. Στη φάση αυτή, η συνείδηση αναζητάει το μέγιστο εύρος της, καθώς ανοίγεται διάπλατα στο πεδίο της ίδιας της ανθρώπινης φύσης. Επειδή η τέταρτη φάση συμπίπτει και με τη σοφία της εμπειρίας που χαρίζει ο χρόνος, προσφέρεται περισσότερο από τις προηγούμενες για τις αγαθές εκείνες προθέσεις και πράξεις στην ζωή μας που ωφελούν πολύ πολλούς, όχι μόνο τα πρόσωπα του στενού οικογενειακού μας κύκλου. Η τέταρτη φάση μάς είναι γνώριμη και ως κοινός προορισμός των μεγάλων θρησκειών («αγαπάτε αλλήλους»).

Συνοψίζοντας τα παραπάνω, ας κρατήσουμε ότι την φύση δεν την ενδιαφέρει η ευτυχία μας ή η ευόδωση ή όχι των όποιων συναισθηματικών ή ερωτικών μας επιθυμιών (όσο και αν όλοι έχουμε υποπέσει στο σφάλμα να  πιστέψουμε το αντίθετο, ιδιαίτερα όταν είμαστε νέοι και ερωτευμένοι). Η πορεία από την πρώτη στην τέταρτη φάση είναι μια κλιμακωτή άνοδος, μια σταδιακή διεύρυνση του «εγώ» σε ένα όλο και ποιο πλατύ «εμείς», μέχρι εκεί που αντέχει η συνείδηση του καθενός μας. Η τέταρτη φάση παραμένει «ανοιχτή» συνειδησιακά, δεν την διαδέχεται κάποια άλλη.

Ο Θ. Ζιάκας –αν και ορμώμενος από διαφορετική αφετηρία– συγκλίνει με όσα προαναφέραμε, περιγράφοντάς τα μάλιστα με τρόπο αριστοτεχνικό ([2], σελ. 173-189, 307, καθώς και σχετικές αναφορές στην ενότητα Α΄). Αυτή η –όντως απρόσμενη– σύγκλιση δεν μπορεί παρά να είναι αποτέλεσμα των κοινών «δυνάμεων βάθους», με την έννοια ότι από ένα σημείο και πέρα οι αναλυτικοί τρόποι που, ενώ σέβονται τα φαινόμενα, αναζητούν συστηματικά καθολικές ερμηνείες, συγκλίνουν αναγκαστικά μεταξύ τους περισσότερο από ότι αποκλίνουν.

Μπορούμε τώρα να εξετάσουμε με ποιους τρόπους οι μη ετεροφυλικές σχέσεις οδηγούν (ή όχι) και πώς σε αυτή την σταδιακή διεύρυνση του «εγώ» για να φτάσει στο «εμείς». Το ενδιαφέρον σημείο εδώ είναι ότι, ανεξάρτητα από την απάντηση που επιλέγουμε να δώσουμε στο ερώτημα αυτό, η φύση δεν εστιάζει ούτε στα «ατομικά μας δικαιώματα» ούτε της καίγεται καρφί αν μαίνεται ο «πόλεμος των φύλων» ή όχι. Η φύση εστιάζει αλλού διότι την ενδιαφέρει το γενετικό άλμα που αντισταθμίζει την αύξηση της εντροπίας. Δεν είναι τυχαίο πχ. ότι στα ετερόφυλα ζευγάρια δεν νοείται οι γονείς να προέρχονται από την ίδια οικογένεια. Και εδώ η φύση απαιτεί τόλμη: η σχέση οφείλει να ξεπεράσει τα στεγανά της οικογένειας για να αποφευχθεί η αιμομιξία (incest) και να είναι το παιδί υγιές [4]. Είναι κάτι που δεν συνέβαινε πάντα και παντού. Υπάρχουν πρόσφατες μελέτες κατά τις οποίες η επιμειξία και η αιμομιξία διαμόρφωσαν το προϊστορικό Αιγαίο [5]. Βλέπουμε ότι η φύση θέτει δομικές παραμέτρους για να εξασφαλιστεί το βέλτιστο «γενετικό άλμα» ενάντια στην φθορά. Τα φύλα και οι σχέσεις τους είναι απλά τα μέσα για να επιτευχθεί ο απώτερος σκοπός.

Η σταδιακή διαδικασία «διάνοιξης εύρους» της ανθρώπινης συνείδησης που περιγράψαμε παραπάνω, μπορεί να γίνει με μεθοδευμένο και συστηματικό τρόπο αντί να αφήνεται στην τύχη. Προς τούτο βοηθούν οι ιδέες που παρουσιάζω στο βιβλίο μου [1] και ειδικότερα, στα κεφάλαια για τις ενεργειακές ροές και τα συνειδησιακά μαγνητικά πεδία ([1], σελ. 404-427) και την αρχιτεκτονική ονείρων ([1], σελ. 428-436).

Ο βαθύτερος λόγος που όλα αυτά σχετίζονται στενά μεταξύ τους είναι ότι η ανθρώπινη συνείδηση περνάει σταδιακά από «αφετηριακά» πεδία σε πεδία «προορισμών». Με άλλα λόγια, η συνείδηση που αδυνατεί να γίνει αφετηρία και προορισμός, αρχικά για την ίδια και κατόπιν για άλλες συνειδήσεις, παραμένει ανάπηρη και ανήμπορη να πραγματώσει το «βιωματικό άλμα» που περιγράψαμε παραπάνω.  Είναι μια αναπηρία που στην ρίζα της δεν θεραπεύεται, όσα ατομικά ή άλλα δικαιώματα κι αν έχουμε στην διάθεσή μας, διότι οι δυνάμεις που μας χαρίζουν την πρόσβαση στα πεδία αυτά είναι καθαρά αυθυπερβατικές, δηλαδή υπερβαίνουν το άτομο σε οποιαδήποτε εκλεπτυσμένη ή εξελιγμένη έκφανσή του. Στο βαθμό που τα «ατομικά δικαιώματα» κάνουν ευκολότερο τον εγκλωβισμό στο άτομό μας, δεν βοηθούν αλλά δυσκολεύουν τη μετάβαση αυτή, παγιδεύοντας ταυτόχρονα και την συνειδησιακά μετασχηματιστική δύναμη που εμπεριέχει.

Δεν είναι τυχαίο ότι η δομική μη-επαναληπτικότητα στο σύμπαν αντιστοιχεί στην συνειδησιακή τόλμη [1]. Διότι απαιτεί τόλμη να αντικρύσεις τον εαυτό σου και –ό,τι κι αν δεις στον συνειδησιακό σου καθρέφτη– να πεισθείς ότι δεν αρκείς για να βρεις νόημα ύπαρξης και ζωής. Από το σημείο αυτό και πέρα έχεις μετασχηματιστεί διότι ζεις τη ζωή σου αναζητώντας τρόπους (πώς) και λόγους (γιατί) να υπερβείς το εγώ σου, να ρισκάρεις πιο πολλά και πιο σημαντικά εκτός του, στο αχαρτογράφητο –και μη ελεγχόμενο από εσένα– πεδίο του «μη εγώ». Είναι ένα νησιωτικό ελληνότροπο άνοιγμα, από την περιοριστική σιγουριά της ξηράς («εγώ») στην ανοιχτή αβεβαιότητα της θάλασσας («μη εγώ»).

Στο όχι πολύ απώτερο μέλλον, οι ραγδαίες εξελίξεις στα πεδία της γενετικής και της τεχνολογίας θα επηρεάσουν και θα αλλάξουν ακόμα και τις πιο θεμελιώδεις παραμέτρους της ανθρώπινης ζωής όπως εμείς την γνωρίζουμε. Αν και δύσκολα μπορεί να κάνει κάποιος ακριβείς προβλέψεις, η ακάθεκτη πορεία προς μια όλο και μεγαλύτερη διαχειριστική αποτελεσματικότητα –άρα και μεγαλύτερη δυνατότητα δομικού και παραμετρικού ελέγχου σχεδόν όλων των βιολογικών διαδικασιών– δεν αφήνει περιθώρια για αμφισβήτηση. Στο μέλλον θα επηρεαστούν οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι θέτουν προτεραιότητες, λαμβάνουν αποφάσεις, δομούν σχέσεις μεταξύ τους και γενικότερα ζουν τη ζωή τους.

Από τη σύγκλιση αυτή, τα τελευταία χρόνια έχουν δημιουργηθεί ασύλληπτες νέες δυνατότητες, ικανές να επηρεάσουν την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Ενδεικτικά αναφέρουμε την μέθοδο CRISPR με την οποία ανοίγει η δυνατότητα για την επέμβαση και διόρθωση «λαθών» στο ανθρώπινο –και όχι μόνο– DNA. Στην ουσία, το DNA κάθε είδους, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου, γίνεται ένα απλό «κείμενο» (text), το οποίο μπορεί κάποιος να «επιμεληθεί» (edit) μέσω της μεθόδου CRISPR και CRISPR-Cas9, όπως ακριβώς κάνουμε όταν γράφουμε, σβήνουμε, αποκόβουμε και επικολλούμε ένα κείμενο στον υπολογιστή μας [6].

Οι δυνατότητες είναι σημαντικές και πρωτοφανείς, με αποτέλεσμα να έχει ήδη δημιουργηθεί ένα νέο ερευνητικό πεδίο «γονιδιακής επεξεργασίας» (gene editing). Ενώ η έρευνα στην τεχνολογία επεξεργασίας γονιδίων είναι ενεργή από τη δεκαετία του 1990, οι πρόσφατες εξελίξεις στην ευκολία χρήσης του CRISPR έχουν πυροδοτήσει σημαντικό ενθουσιασμό στη βιοϊατρική κοινότητα. Η επεξεργασία γονιδίων μέσω της μεθόδου CRISPR έχει τη δυνατότητα να διαμορφώσει το θεραπευτικό τοπίο των γενετικά καθορισμένων ασθενειών, όπως η β-θαλασσαιμία (β-thalassemia) και η δρεπανοκυτταρική αναιμία (sickle cell disease). Τα επόμενα χρόνια, η ανάπτυξη της τεχνολογίας CRISPR θα αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τις μονογονιδιακές και πολυγονιδιακές ασθένειες. Ενώ συνεχίζουν να υπάρχουν ανησυχίες σχετικά με την ασφάλεια και τη χορήγηση του CRISPR, οι ερευνητές εξακολουθούν να επιδιώκουν να κατανοήσουν καλύτερα την επίδρασή του στην ικανότητα του σώματος να αναγνωρίζει και να επισκευάζει το κατεστραμμένο DNA. Ως αποτέλεσμα, οι εφαρμογές για εξατομικευμένη ιατρική στο μέλλον θα είναι σημαντικές και εκτεταμένες [7].

Εύλογα εδώ ίσως αναρωτηθεί ο αναγνώστης, πώς σχετίζεται η μέθοδος CRISPR με τις σχέσεις των φύλων, πέρα πχ. από την μελλοντική θεραπεία γενετικών ασθενειών; Η πλήρης απάντηση θα δοθεί από το μέλλον σταδιακά. Η τεχνολογία CRISPR είναι απλά ένα σημείο (data point) σε μια ιλιγγιώδη πορεία προς την Δαρβινική «αυτο-εξέλιξη» του ανθρώπου, με την έννοια ότι ο άνθρωπος (και όχι κάποιες φυσικές συνθήκες ή δυνάμεις) θα δημιουργεί τις προϋποθέσεις της βιολογικής εξέλιξής του στο χρόνο. Αν και η πορεία αυτή δεν είναι προβλέψιμη εκ των προτέρων, τα βασικά χαρακτηριστικά της είναι αναμφισβήτητα: ο άνθρωπος θα στηρίζεται όλο και λιγότερο σε βιολογικές διαδικασίες οι οποίες υπόκεινται στον έλεγχο της φύσης και περισσότερο σε διαδικασίες που ελέγχονται δομικά (structurally) και παραμετρικά (parametrically) από τον ίδιο τον άνθρωπο. Μια από αυτές τις διαδικασίες που θα επηρεαστούν σίγουρα θα είναι και η αναπαραγωγική.

Στο μέλλον, ο άνθρωπος θα αναγκαστεί να αντιμετωπίσει τους περιορισμούς (constraints / limitations), τις ασυμμετρίες και αναποτελεσματικότητες (inefficiencies) που είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την συμβατική διαδικασία αναπαραγωγής. Αυτές καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα, από γενετικές ασθένειες στο έμβρυο μέχρι το γεγονός ότι το σώμα και η ζωή της γυναίκας φέρουν το φορτίο που απαιτεί μια εννεάμηνη εγκυμοσύνη. Δεν είναι τυχαίο ότι ακόμα και η ίση μεταχείριση ανδρών-γυναικών στους χώρους εργασίας σκοντάφτει στην αντίληψη ότι η εγκυμοσύνη μειώνει την παραγωγικότητα της γυναίκας. Επιπρόσθετα, το «παράθυρο γονιμότητας» για τις γυναίκες είναι πολύ μικρότερο από αυτό των αντρών. Η γυναικεία γονιμότητα μειώνεται σημαντικά μετά τα 35, ενώ αντίθετα η γονιμότητα των ανδρών δεν υπόκειται σε σοβαρούς ηλικιακούς περιορισμούς. Για μια γυναίκα, η επιλογή μεταξύ καριέρας και οικογένειας είναι μια πολύ πιο δύσκολη απόφαση από ότι για έναν άνδρα.

Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι η τεχνολογία δεν λύνει πάντα στη ρίζα τους τα προβλήματα. Συνήθως δημιουργεί τις προϋποθέσεις για να διαχειριστούμε καλύτερα τις επιπτώσεις τους. Πάρτε για παράδειγμα το κυκλοφοριακό. Παλιότερα ήταν πλήρες χάσιμο χρόνου. Σε λίγα χρόνια η μεταφορά στις πόλεις θα γίνεται με αυτο-οδηγούμενα οχήματα, πλήρως διασυνδεδεμένα, όπου οι επιβάτες θα μπορούν να κάνουν ένα σωρό άλλα, πιο ευχάριστα και παραγωγικά, πράγματα, χωρίς να αφιερώνουν προσοχή στην οδήγηση ή την κυκλοφορία. Το κυκλοφοριακό θα συνεχίσει μεν να υπάρχει αλλά δεν θα μας επηρεάζει διότι θα έχουμε την δυνατότητα να διαχειριστούμε τις επιπτώσεις του. Με την ίδια λογική, η σύγκλιση για την οποία μιλήσαμε παραπάνω δεν θα λύσει απαραίτητα το πρόβλημα των φύλων και των σχέσεών τους, αλλά θα επιτρέψει την διαχείριση διαδικασιών που θεωρούνται περιοριστικές και άρα αναποτελεσματικές. Μια από αυτές είναι ότι τα παιδιά γεννιούνται αποκλειστικά από την σεξουαλική σχέση άνδρα-γυναίκας, η οποία άλλωστε αποτελεί –σωστότερα: αποτελούσε– και την μοναδική «φυσική οδό» αναπαραγωγής. Αυτό ήδη όμως αρχίζει να αλλάζει: η επιστήμη της εμβρυολογίας προσφέρει δυνατότητες σε ομοφυλόφιλα ή ετεροφυλόφιλα ζευγάρια να κάνουν παιδιά με χρήση εξωσωματικής γονιμοποίησης, παρένθετης μητέρας ή ανώνυμου δωρητή σπέρματος. Στο μέλλον θα υπάρξουν και άλλοι εναλλακτικοί τρόποι αναπαραγωγής, ώσπου να φτάσουμε στο σημείο να πραγματοποιούνται ελάχιστες γεννήσεις πια με τον «παλιό τρόπο αναπαραγωγής».

Σταδιακά λοιπόν, μειώνεται εξελικτικά η χρησιμότητα (utility) του «παλιού οργανικού αναπαραγωγικού μοντέλου» με όλα όσα η μείωση αυτή συνεπάγεται. Στο απώτερο μέλλον, τα δύο φύλα και οι παραλλαγές τους (οι οποίες υπήρχαν ανέκαθεν όπως αναφέραμε και παραπάνω) θα έχουν λιγότερες διαφορές –άρα περισσότερες ομοιότητες– μεταξύ τους. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι αλλάζει κάτι στην ανάλυση που κάναμε παραπάνω για τα τέσσερα στάδια συνειδησιακής διεύρυνσης. Στο μέλλον θα δοθούν στα ομοφυλόφιλα ζευγάρια ή ακόμα και σε ανύπαντρα άτομα ακόμα περισσότερες επιλογές για να γίνουν γονείς. Όμως, ενώ σήμερα η μετάβαση από το δεύτερο στο τρίτο (και κατά συνέπεια στο τέταρτο) στάδιο σχεδόν πάντα προϋποθέτει ετερόφυλους γονείς, στο μέλλον αυτή η μακροχρόνια οργανική σύμβαση θα διαταραχτεί. Ως αποτέλεσμα αυτής της διαταραχής, η πρόσβαση στο τρίτο και τέταρτο στάδιο θα διευρυνθεί, κάτι που θα θεωρηθεί σημαντική επιτυχία στο πεδίο των μελλοντικών ατομικών δικαιωμάτων του ανθρώπου.

Στην μελλοντική αυτή κοινωνία μεγαλύτερη σημασία θα έχουν οι τρόποι συμπεριφοράς και όχι τα φυλετικά στερεότυπα ή οι μεταξύ τους σχέσεις. Όπως και σήμερα υπάρχουν γονείς που λατρεύουν τα παιδιά τους και θυσιάζονται για αυτά, έτσι και στο μέλλον αυτές οι συμπεριφορές θα διαχωριστούν μεν από τα φυλετικά στερεότυπα του παρελθόντος, θα συνεχίσουν όμως να υπάρχουν για να διαμορφώνουν τον χαρακτήρα των παιδιών που θα γίνουν άλλωστε και αυτά κάποτε γονείς, σε μια κοινωνία όπου τα «φύλα» ήταν χαρακτηριστικά ενός μακρινού, «οργανικά ασύμμετρου» παρελθόντος.

Στα παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε την αναπόφευκτη σύγκλιση στο μέλλον της οργανικής φύσης του ανθρώπου με την τεχνολογία, είτε αυτή επιτρέπει την παράλληλη βίωση μιας «επαυξημένης πραγματικότητας» είτε οδηγεί σε μια στενότερη σχέση μεταξύ σωματικών/εγκεφαλικών λειτουργιών και ηλεκτρονικής τεχνολογίας, πχ. έξυπνων αισθητήρων ή τεχνητής νοημοσύνης. Ήδη τα «έξυπνα τηλέφωνα» έχουν γίνει τόσο απαραίτητα στην καθημερινότητά μας, που και μόνο η ιδέα να χάσουμε ξαφνικά το τηλέφωνό του μας προκαλεί πανικό (ιδιαίτερα στους νεότερους). Στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον, η αμιγής οργανικότητα της φύσης του ανθρώπου θα «εμπλουτιστεί» για να βελτιωθούν αδυναμίες που θα θεωρούνται ως αναποτελεσματικές. Παραδείγματα: η απώλεια πολύτιμων γνώσεων που συνοδεύει έναν ανθρώπινο θάνατο ή η μεγάλη δαπάνη σε χρόνο και χρήμα για την εκμάθηση βασικών γνώσεων και δεξιοτήτων θα αποτελέσουν μελλοντικούς στόχους για ανάπτυξη λύσεων αυξημένης αποτελεσματικότητας, κάτι που μπορεί να γίνει με νευρωνικές διεπαφές εγκεφάλου-υπολογιστή (mind-machine interface). Αυτό θα μεταφέρει τα σημερινά έξυπνα τηλέφωνα πολύ πιο «κοντά» στον εγκέφαλό μας, από όπου μπορούν να μας οδηγήσουν σε άλματα αποτελεσματικότητας, μια και δεν θα απαιτούνται συνεχείς ταυτοποιήσεις/ υπαγορεύσεις ή διορθώσεις τυπογραφικών λαθών σε όλο και βασανιστικά μικρότερα πληκτρολόγια. Κλειδί για όλα αυτά είναι η σύμμετρη ανάπτυξη στα πεδία της τεχνητής νοημοσύνης, της μικροηλεκτρονικής αλλά και των κβαντικών υπολογιστών, τα οποία θα ξεκλειδώσουν τεράστια πεδία επίλυσης περίπλοκων προβλημάτων σε πραγματικό χρόνο [8]-[11]. Από το σημείο αυτό και πέρα, κάθε απόπειρα αποσύνδεσης της οργανικής νοημοσύνης του ανθρώπου από το λογισμικό «εμπλουτισμού» της θα είναι απλά αυτοκτονική. Όταν αυτά πια καθιερωθούν, η αναζήτηση βελτίωσης της αποτελεσματικότητας είναι φυσικό να φτάσει και στην «ρίζα του προβλήματος» που δεν είναι άλλη από την συμβατική διαδικασία αναπαραγωγής του ανθρώπου. Αυτό προφανώς θα επηρεάσει και τα φύλα, αν και μέχρι τότε η ιδέα του «φύλου» θα θεωρείται ήδη παρωχημένη, στερούμενη δηλαδή «ζωτικής πληροφορίας».

Είναι πολύ δύσκολο για εμάς να διακρίνουμε πώς ακριβώς θα πραγματοποιηθούν όλα αυτά. Για τον ίδιο λόγο, θα ήταν εξίσου δύσκολο για έναν αρχαίο Αθηναίο να φανταστεί ότι στη εποχή μας θα έχουμε μια «πλαστική ταυτότητα» χωρίς την οποία δεν θα μπορούμε να λειτουργήσουμε ως πολίτες ή ένα «έξυπνο τηλέφωνο» χωρίς το οποίο δεν μπορούμε καν να διαχειριστούμε την ίδια την καθημερινότητά μας.

Όμως αυτά δεν είναι ούτε επαναστατικά πράγματα, ούτε καινούργια. Από όταν εμφανίστηκε στην γη, ο άνθρωπος συνεχώς προσαρμόζεται στο περιβάλλον του αλλά και προσαρμόζει το περιβάλλον του στις επιλογές του. Η ενέργεια που παράγεται από αυτή την «κυματική κίνηση», ενώ είναι αδύνατον να προβλεφθεί λεπτομερώς, γνωρίζουμε ότι τείνει μαθηματικά προς μια ολοένα αυξανόμενη αποτελεσματικότητα καθώς και μεγαλύτερο έλεγχο των φυσικών φαινομένων που επηρεάζουν τη ζωή του. Η σύγκλιση εγκεφάλου (mind) και μηχανής (machine) και γενικότερα οργανικής φύσης και τεχνολογίας είναι απλά η επόμενη φάση σε αυτή την αδιάλειπτη εξελικτική πορεία του ανθρώπινου είδους.

Η πορεία σύγκλισης ανθρώπου και μηχανής που περιγράψαμε παραπάνω δεν θα είναι άμοιρη σοβαρών υπαρξιακών διλλημάτων. Τα πιο βασικά: τί ακριβώς συνιστά ανθρώπινη συνείδηση  και ανθρώπινη φύση; Μέχρι ποιο σημείο η μηχανή συγκλίνει μεν αλλά δεν κυριαρχεί στην φύση του ανθρώπου; Το ερώτημα δεν είναι θεωρητικό αλλά πρακτικότατο: πέρα από ένα σημείο σύγκλισης, ο άνθρωπος θα κινδυνέψει να μετασχηματιστεί από δημιούργημα σε κατασκεύασμα, με όλα όσα κάτι τέτοιο συνεπάγεται, όχι μόνο για την ύπαρξή του αλλά και για την ιδέα που ο ίδιος έχει για αυτήν.

Θα έχει μεν «απομαγεύσει» ακόμα και την αβεβαιότητα–αναποτελεσματικότητα που χαρακτηρίζει την συμβατική διαδικασία της αναπαραγωγής αλλά με τίμημα την αποξένωσή του από τις θεμελιώδεις αρχές του σύμπαντος. Η πιθανή μελλοντική «μετάπτωση» του ανθρώπου από δημιούργημα σε κατασκεύασμα θα του στερήσει αυτόματα και την πρόσβαση στον θάνατο –με την έννοια του ολικού, μη προβλέψιμου, ανεπίστροφου οργανικού αφανισμού του– άρα και τον ίδιο τον λώρο που ανάγει το συντομότατο διάστημα μιας ανθρώπινης ζωής σε μια μικρογραφία της ζωής του ίδιου του σύμπαντος [1, σελ. 275-276, 433-436].

Η αρχή της «μη επαναληπτικότητας» αναγκάζει το σύμπαν να παίρνει συνεχώς –απρόβλεπτα εκ των προτέρων– ρίσκα, αρνούμενο πεισματικά να προβλεφθεί με βεβαιότητα «εκ των έσω» και κατά δεύτερο, η αρχές της οικονομίας και της ροής εξασφαλίζουν ότι η συμπαντική φθορά (εντροπία), δηλαδή η πορεία προς μια «ενεργειακή δημοκρατία» στον συμπαντικό χώρο (θερμοδυναμικός θάνατος) είναι μια πορεία αδιάλειπτη και αναπόφευκτη. Παρόλα αυτά θα διακινδυνεύσουμε την πρόβλεψη ότι η μελλοντική λύση θα προκύψει μάλλον συνθετικά, δηλαδή μέσα από την αρμονική σύνθεση των επιμέρους προσεγγίσεων και προβληματισμών σχετικά με τα φύλα και την εξελισσόμενη δυναμική των μεταξύ τους σχέσεων. Αυτή η λειτουργική σύνθεση λόγων είναι στην ουσία ο τρόπος που ανέκαθεν η ελληνική σκέψη προσέγγιζε την αλήθεια που διαθέτει αξιώσεις καθολικότητας στο χώρο (φυσικό και συνειδησιακό) και τον χρόνο (ατομικό και ιστορικό). Αναγκαία συνθήκη για αυτό είναι η έντιμη κατάθεση και ανταλλαγή απόψεων καθώς και ένας ειλικρινής διάλογος, όχι για να δικαιωθούν (ή  να δικαιολογηθούν επιλεκτικά) επιμέρους προσωπικές πεποιθήσεις αλλά για να προκύψει συνθετικά το νέο μέσα από το παλαιό. Σκοπός γραφής του κειμένου είναι να συμβάλει εποικοδομητικά σε μια ουσιαστική σύνθεση Λόγων.

Στην αντιμετώπιση των υπαρξιακών – οντολογικών προβλημάτων που αναπόφευκτα θα αντιμετωπίσει ο άνθρωπος του μέλλοντος δεν περισσεύει κανείς απολύτως, ανεξαρτήτως φύλου. Ίσως το σύμπαν, έχοντας ήδη υποψιαστεί την τραγικότητα της μοίρας του ανθρώπου, αναγκάζεται να παίρνει όλο και μεγαλύτερα ρίσκα, (αυτο)καταργώντας επιτυχημένα στερεότυπα εκατοντάδων αιώνων μέσα σε μερικές δεκαετίες. Αυτό και μόνο ας μας προβληματίσει, ώστε να κατανοήσουμε βαθύτερα το «τί», «πώς» και «γιατί» οι τρόποι των φύλων είναι αυτοί που είναι, να δούμε δηλαδή σε βάθος συνειδησιακό τις ειδοποιές ομοιότητες και διαφορές τους. Θα μπορέσουμε έτσι να προσεγγίσουμε εντιμότερα τα άλλα φύλα, όχι μόνο για να εμβαθύνουμε τις σχέσεις μας μαζί τους, αλλά για να μετασχηματιστούμε οι ίδιοι συνειδησιακά. Αν για παράδειγμα ένα άνδρας δεν  μπορεί να δει σε μια γυναίκα τόλμη ή γενναιότητα, ή μια γυναίκα σε έναν άνδρα να αναγνωρίσει ψυχική ευαισθησία, τόση που να εμπνέει αλληλοσεβασμό, δεν έχουμε τολμήσει να προβληματιστούμε αρκετά. Αν ένας πατέρας αδυνατεί να αντιληφθεί πώς μπορεί να είναι ταυτόχρονα στις σχέσεις του γενναίος και ευαίσθητος, τολμηρός και υποστηρικτικός, ή μια μητέρα να είναι αυστηρή και ταυτόχρονα γεμάτη αγάπη, υπομονή και έγνοια για το παιδί της, έχουμε να καλύψουμε πολύ δρόμο, όχι μόνο για να καταργήσουμε τα γνωστά στείρα στερεότυπα αλλά για να τα αντικαταστήσουμε με τρόπους και συμπεριφορές που μας οδηγούν σε μια αρμονικότερη σχέση με την ίδια την ανθρώπινη φύση μας. Με αυτό ως αφετηριακή αρχή, μπορούμε να προσεγγίσουμε εντιμότερα το μέλλον, για να συμβάλλουμε εποικοδομητικά στις προκλήσεις για την ταυτότητα της φύσης του ανθρώπου που –ιδιαίτερα οι νέοι– άνθρωποι θα κληθούν να αντιμετωπίσουν και να διαχειριστούν στο μέλλον.

Ίσως να μην είναι αργά για να ανακαλύψουμε τις βαθύτερες κινητήριες δυνάμεις πίσω από τις επιλογές της φύσης, στις ευγενείς ποιότητες και χαρακτηριστικούς τρόπους αντίληψης και συμπεριφοράς που τα φύλα όχι μόνο κάνουν δυνατές, αλλά ανάγουν σε πηγές δύναμης ζωής, ευτυχίας και νοήματος ύπαρξης για κάθε άνθρωπο ανεξαιρέτως. Από αυτή την γνώση, σε συνδυασμό με ψυχική δύναμη και εντιμότητα ίσως μπορέσουμε να  συνθέσουμε λύσεις με καθολικότερες αξιώσεις στο πεδίο της αλήθειας, διορθώνοντας λάθη, αντιστρέφοντας ιστορικές τάσεις και κοινωνικούς δείκτες δεκαετιών. Αλλιώς είμαστε, ως είδος πια, άξιοι (και ανάξιοι) της μοίρας μας.

Θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς ευχαριστίες μου στην Dr. Μάργκαρετ Παπαδάκη, την Αριάννα Παπαδάκη και την Dr. Σούζαν Μακντόναλντ για τις πολύτιμες συμβουλές και παρατηρήσεις τους στην πορεία συγγραφής αυτού του κειμένου. Ευχαριστώ τον κ. Θ. Ζιάκα για τα ενθαρρυντικά του λόγια και για την εμπιστοσύνη του. Όταν υπάρχει μια «κατ’ αλήθειαν» σχέση μεταξύ προσώπων, η ασυμφωνία Λόγων δεν είναι παρά μια  γόνιμη αφορμή για να προκύψει συνθετικά μια νέα προσέγγιση που υπερβαίνει την όποια ασυμφωνία με τέτοιο τρόπο ώστε η πρόσβαση στην αλήθεια να αποκτά ισχυρότερες αξιώσεις καθολικότητας και αρμονίας από τις επιμέρους εκδοχές της, ακόμα και στις πιο εκλεπτυσμένες τους εκφάνσεις.

Παραπομπές

[1] Γιάννης Παπαδάκης, «Με απλωτές ελληνότροπες», εκδόσεις Θερμαϊκός, 2022.

[2] Θεόδωρος Ζιάκας, «Δεν έχουν τον Θεό τους – Ο πόλεμος των φύλων και η ελληνική παράδοση. Σώζεται η Δύση;», εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2022.

[3] Does God Play Dice?, διάλεξη του S. Hawking, 1999.

[4] Αιμομιξία, Βικιπαίδεια.Προσβάσιμο και στα αγγλικά με πιο εκτενή και λεπτομερή σχόλια: Incest, Wikipedia.

[5] Αινίγματα του αρχαίου DNA: Πώς η επιμειξία και η αιμομειξία διαμόρφωσαν το προϊστορικό Αιγαίο, συνέντευξη της Δρ. Ειρήνης Σκουρτανιώτη στη Huffpost Greece. Η έρευνα είναι προσβάσιμη και στα αγγλικά: Skourtanioti, E., Ringbauer, H., Gnecchi Ruscone, G.A. et al. Ancient DNA reveals admixture history and endogamy in the prehistoric Aegean. Nat Ecol Evol (2023). https://doi.org/10.1038/s41559-022-01952-3.

[6] CRISPR. Wikipedia. Η Αμερικανίδα ερευνήτρια Jennifer Doudna τιμήθηκε με το Nobel Χημείας 2020 για την πρωτοποριακή εργασία της πάνω στην μέθοδο CRIRPR-Cas9.

[7] Hong A., CRISPR in personalized medicine: Industry perspectives in gene editing. Semin Perinatol. 2018 Dec;42(8):501-507. doi: 10.1053/j.semperi.2018.09.008. Epub 2018 Oct 2. PMID: 30376985.

[8] Οι διεπαφές εγκεφάλου – υπολογιστή κρύβουν και κινδύνους, εφημ. «Καθημερινή», 10/9/2019. 

[9] Brain–computer interface, Wikipedia.

[10] The Man Who Controls Computers With His Mind, By Ferris Jabr, The New York Times Magazine, May 12, 2022.

[11] Brain Implants Have Begun to Restore Functions, but Advances Are Slow, By Christina Jewett and Cade Metz, The New York Times, Dec. 13, 2022.

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα (“Love parade”, 1917) είναι έργο του, γάλλου, Francis Picabia.

antifono.gr