Του Μάριου Ευρυβιάδη
Για πρώτη φορά μετά την τουρκική εισβολή του 1974 η «ατλαντική Τουρκία» του ΝΑΤΟ, ο «μεγάλος και πιστός σύμμαχος» των ΗΠΑ και του Ισραήλ, υποφέρει από αρνητική δημοσιότητα στην Αμερική. Και επιστρατεύονται όλοι οι πολιτικά και οικονομικά εξωνημένοι για να υπερθεματίσουν υπέρ της Τουρκίας και πως αυτή διατηρεί ακόμη ανέπαφη, 20 σχεδόν χρόνια μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, τη στρατηγική της αξία για τις ΗΠΑ και την ατλαντική Ευρώπη του ΝΑΤΟ.
Το πιο πρόσφατο παράδειγμα της σχολής αυτής είναι η αρθρογραφία του πρώην διοικητή του ΝΑΤΟ και των αμερικανικών δυνάμεων στην Ευρώπη και σημερινού Κοσμήτορα στη Σχολή Νομικής και Διπλωματίας (Fletcher School of Law and Diplomacy, Tufts University) James Stavridis και η οποία δημοσιεύθηκε στη γνωστή αμερικανική επιθεώρηση Bloomberg (20/10/17).
Τα επιχειρήματα του Stavridis συνοψίζουν τη διαχρονική συμβατική σοφία των ατλαντιστών ως προς τον κομβικό ρόλο της Τουρκίας στους στρατηγικούς σχεδιασμούς της Δύσης για την αντιμετώπιση της Σοβιετικής Ένωσης και Ρωσίας σήμερα, τον ρόλο της ως «ανάχωμα» αλλά και ως «μοντέλο» κατά εξτρεμιστικών ιδεολογιών (σήμερα, δηλ. του ισλαμιστικού φονταμενταλισμού αλλά που λόγω σκοπιμοτήτων δεν ονομάζεται έτσι), για την «αμυνα» του Ισραήλ καθώς επίσης και για τον «έλεγχο» του Ιράν.
Θα παρουσιάσω συνοπτικά τα πέντε επιχειρήματα του Stavridis και θα προσπαθήσω να απαντήσω κατά πόσον συνεχίζουν αυτά να ισχύουν σήμερα αλλά και γιατί αυτά αναπαράγονται συνεχώς εδώ και σχεδόν επτά δεκαετίες.
Το πρώτο και πιο βασικό επιχείρημα, και από το οποίο συνάγονται τα υπόλοιπα, είναι πως η Τουρκία διατηρεί «στρατηγική αξία» που πρέπει να «γίνει αποδεκτή» και πως είναι αυτόνομος «χώρος ισχύος». Το δεύτερο, πως οι ΗΠΑ οφείλουν να «δημιουργήσουν και να υλοποιήσουν ένα στρατηγικό σχέδιο» επαφής με την Τουρκία. Το τρίτο, πως οι ΗΠΑ θα πρέπει να ενθαρρύνει τέτοιες «γεωπολιτικές σχέσεις που να διατηρούν την Τουρκία προσανατολισμένη προς τον ατλαντικό κόσμο». Τέταρτο, πως πρέπει να βρεθεί από τις ΗΠΑ ένας τρόπος (modus vivendi) με τον Ερντογάν και να αποφεύγονται οι δημόσιες αντιπαραθέσεις μαζί του. Και πέμπτο, πως οι ΗΠΑ πρέπει να καλλιεργήσουν τη «συνεργασία ανάμεσα στις στρατιωτικές ηγεσίες των δυο κρατών», να εντατικοποιήσουν τις σχέσεις της Άγκυρας με το ΝΑΤΟ, να αυξήσουν τις πωλήσεις όπλων, να κάνουν κοινά γυμνάσια στη Μαύρη θάλασσα, κλπ.
Καταρχήν σημειώνω πως κατά τη «λογική» Stavridis, τα πράγματα είναι μονόδρομος: η Τουρκία είναι τόσο «σημαντική» για τις ΗΠΑ ώστε το βάρος διατήρησης της σχέσης να εναπόκειται στη Ουάσιγκτον και μόνο. Το ζήτημα της αμοιβαιότητας αγνοείται επιδεικτικά.
Η θέση αυτή χαρακτήριζε και δικαιολογούσε όλη την πολιτικό-στρατηγική σκέψη στις ΗΠΑ και κυρίως στο Πεντάγωνο έναντι στην Τουρκία στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αλλά προφανώς και τώρα. Εάν δηλαδή η Τουρκία «χαθεί» σήμερα για τις ΗΠΑ, όπως π.χ. «χάθηκε» η εθνικιστική Κίνα το 1949 ή το Ιράν το 1978, το φταίξιμο δεν θα είναι των Τούρκων, (σήμερα δηλ. του ισλαμιστή Ερντογάν) αλλά των Αμερικανών. Ταυτόχρονα, η θεώρηση αυτή «παρήγαγε», από το 1947 και μετά, την αντίστοιχη θέση της Τουρκίας και, μάλιστα σε τέτοιο βαθμό, που ο μακαρίτης Τούρκος πρωθυπουργός Σουλεΐμάν Ντεμιρέλ να λέει σε πρώην Αμερικανό αξιωματούχο το 1979, «πρέπει να πληρώνετε τους λογαριασμούς μας διότι μας έχετε ανάγκη» («you must pay our bills because you need us»).
Έχουν όντως έτσι τα πράγματα όπως πριν 70 σχεδόν χρόνια όταν άρχισε ο Ψυχρός Πόλεμος; Αδιαμφισβήτητα η Τουρκία είναι στρατηγικής σημασίας χώρα. Όμως το στρατηγικό βάρος μια χώρας και συνεπώς η ισχύ και επιρροή της στα διεθνή δρώμενα είναι πάντοτε σχετική με τα πράγματα και την ισχύ και τον ρόλο άλλων κρατών, είτε αυτά είναι ανταγωνιστές είτε είναι συνεργάτες.
Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου η Τουρκία «έχασε» τη στρατηγική της αξία ως «αμυντικός/επιθετικός» χώρος έναντι της Σοβιετικής Ένωσης και του κομμουνισμού. Ας μην ξεχνάμε πως μετά το 1991 η Τουρκία έπαψε να έχει σύνορα με τη σημερινή Ρωσία (ήταν 800 χιλ. επί Σοβιετίας!). Και σήμερα η Τουρκία κάθε άλλο παρά εχθρός είναι της Ρωσίας και του Πούτιν.
Αυτό που αρνείται να «καταλάβει» ο ατλαντιστής Stavridis και οι ομόσταυλοί του, είναι πως τα πράγματα δεν έχουν πια έτσι. Ο κόσμος άλλαξε και σίγουρα άλλαξε και η Τουρκία. Η αλλαγή της Τουρκίας έναντι της Δύσης δεν άρχισε επί Ερντογάν αλλά ούτε και «εμπνεύστηκε» από αυτόν. Η αλλαγή έχει βαθιές κεμαλικές καταβολές αλλά αυτό είναι μεγάλο κεφάλαιο για να αναλυθεί εδώ. Επί Ερντογάν, όμως, τα πράγματα έχουν «ξεχειλώσει» και το «μάζεμα» τους δεν μπορεί να γίνει με έωλες στρατηγικές και ψυχροπολεμικές νοοτροπίες.
Δομικό και βαθιά πολιτικό το πρόβλημα
Τι δεν καταλαμβαίνει ο James Stavridis; Δεν καταλαβαίνει πως η Τουρκία «Πακιστανοποιείται» πολιτικά και θρησκευτικά και πως ο αμετροεπής Ερντογάν δεν είναι παρά ένα σύμπτωμα του όλου προβλήματος.
Το ουσιαστικό πρόβλημα της Τουρκίας είναι δομικό και παράλληλα βαθιά πολιτικό. Όπως εύστοχα παρατήρησε ένας Τούρκος διανοούμενους τη δεκαετία του 1950 ονόματι Celal Yaliniz- όταν τότε οι ατλαντιστές την εξυμνούσαν ως κοσμικό, φιλελεύθερο, αναπτυξιακό και αντικομουνιστικό «μοντέλο»- η Τουρκία είναι ένα πλοίο που ταξιδεύει ανατολικά και οι επιβάτες του στο κατάστρωμα βαδίζουν δυτικά. Σήμερα με τον Ερντογάν στο πηδάλιο ο προσανατολισμός των Τούρκων έχει ευθυγραμμιστεί με την πορεία του πλοίου. Του Stavridis όμως o προσανατολισμός παραμένει ανερμάτιστος. Όπως και της συνομοταξίας του στην Ουάσιγκτον.
