του Στέφανου Παραστατίδη
Ερωτήσεις – Απαντήσεις για δασικές πυρκαγιές
Η Ελλάδα είναι μια χώρα με μεσογειακό κλίμα που σημαίνει ξηρό και θερμό καλοκαίρι και πιο βροχερό και ψυχρό χειμώνα. Η πυρκαγιά είναι αναπόσπαστο μέρος του Μεσογειακού χώρου, άρα όχι, δε συμβαίνει κάτι ξεχωριστό στη χώρα.
Όμως η δραστηριότητα του ανθρώπου και η κλιματική αλλαγή μπορεί να κάνουν τα πράγματα πιο δύσκολα. Συνεπώς η δασική πυρκαγιά πρέπει να αντιμετωπίζεται ως κάτι δεδομένο πως θα συμβεί, όπως μια καταιγίδα. Δεν είναι δυνατό να την αποτρέψουμε, άρα θα πρέπει να σχεδιάζουμε τη ζωή μας ανάλογα και να προετοιμαζόμαστε για αυτή ως κάτι που θα συναντήσουμε σε χρόνο και συχνότητα που δεν μπορούμε να καθορίσουμε.
Γιατί συμβαίνουν;
Συμβαίνουν γιατί υπάρχει καύσιμη ύλη. Χωρίς καύσιμη ύλη δεν υπάρχει πυρκαγιά. Η καύσιμη ύλη είναι κάθε τι μπορεί να καεί από ξηρή ή χλωρή βλάστηση κάθε είδους, έως και τεχνητά υλικά. Συμβαίνουν για διάφορους λόγους. Από λάθος ή και από σκοπιμότητα ή ακόμα και από φυσικές αιτίες. Ανάλογα με το πόση είναι και σε τι κατάσταση είναι η καύσιμη ύλη, αποκτά χαρακτηριστικά η πυρκαγιά.
Επίσης, στο μεσογειακό οικοσύστημα η πυρκαγιά είναι μηχανισμός αναγέννησης και όχι καταστροφής. Η φυσική βλάστηση επανέρχεται μετά την πυρκαγιά, άρα η πυρκαγιά είναι πρόβλημα για τον άνθρωπο και τις δραστηριότητές του και όχι για τη Φύση.
Σχεδόν κάθε ημέρα, η πυροσβεστική σβήνει πυρκαγιές σε αγροτικές και δασικές εκτάσεις, όμως κάποιες αποκτούν τεράστιο μέγεθος και έκταση προκαλώντας μεγάλες καταστροφές και μπορούν να αφαιρέσουν ανθρώπινες ζωές. Αυτές οι πυρκαγιές είναι όσες βρήκαν αρκετή καύσιμη ύλη και μπόρεσαν να εξαπλωθούν γρήγορα.
Συνοπτικά, συμβαίνουν γιατί υπάρχει καύσιμη ύλη την οποία δημιουργεί η φύση και την αποξηραίνουν οι μετεωρολογικές συνθήκες.
Τι μπορούμε να κάνουμε για να μη συμβαίνουν;
Είναι βέβαιο πως δεν μπορούμε να σταματήσουμε την εκδήλωση δασικών πυρκαγιών. Συμβαίνουν πριν εμφανιστεί ο άνθρωπος στον πλανήτη και συμβαίνουν σε όλη τη διάρκεια της γνωστής ιστορίας του.
Όμως η εγκατάλειψη της υπαίθρου και η παύση των δραστηριοτήτων εκμετάλλευσης των δασών (υλοτομία, ρητίνευση κ.λπ.) συσσωρεύουν περισσότερη καύσιμη ύλη στα δάση και γύρω από αυτά. Επίσης η δημιουργία οικισμών μέσα ή γύρω από δασικές εκτάσεις αυξάνει την πιθανότητα εκδήλωσης πυρκαγιάς από λάθος ή σκοπιμότητα. Άρα αυξάνονται τα επεισόδια έναρξης πυρκαγιάς ενώ υπάρχει περισσότερη καύσιμη ύλη, συνεπώς η πιθανότητα καταστροφικών περιστατικών είναι αυξημένη.
Άρα δεν μπορούμε να της εξαφανίσουμε αλλά μπορούμε να είμαστε πιο προετοιμασμένοι για το μετριασμό των επιπτώσεων τους· και πιο προσεκτικοί για να μη δημιουργούμε νέες πυρκαγιές.
Τι μπορούμε να κάνουμε για να προετοιμαστούμε πριν συμβεί;
Είναι σημαντικό να περιοριστεί η ξηρή βλάστηση κοντά σε οικίες. Επίσης σε εξοχικές κατοικίες τα δένδρα και η κόμη τους πρέπει να είναι μακριά από την κατοικία όπως επίσης και άλλη πιθανή καύσιμη ύλη (όπως εκτεθειμένα καυσόξυλα, δεξαμενές καυσίμου θέρμανσης κ.α.). Δεν πρέπει να επιλέγονται δένδρα που έχουν υψηλή ευφλεκτικότητα (πεύκα, κουκουναριές κ.λπ.) για να φυτευτούν μέσα σε οικόπεδα.
Οι αρμόδιοι φορείς θα πρέπει να καταρτίσουν κατάλογο φυτικών ειδών με χαμηλή ευφλεκτικότητα που είναι καλά προσαρμοσμένα στο Ελληνικό κλίμα. Η επιλογή από τον κατάλογο θα πρέπει να είναι υποχρεωτική όσον αφορά στα δημόσια έργα και στην κάλυψη δημόσιου χώρου.
Σε εξοχικά με επάρκεια νερού το ποτιστικό σύστημα του κήπου μπορεί να τροποποιηθεί κατάλληλα, ώστε να προσφέρει γρήγορα μικρή αλλά ικανή ποσότητα νερού που θα αποτρέψει την εξάπλωση της πυρκαγιάς προς την οικία.
Το νομικό πλαίσιο θα πρέπει να καθορίζει την υποχρέωση και τις σχετικές ποινές για την διατήρηση σε καλή κατάσταση (όσων αφορά στην αντιπυρική προστασία) των οικοπέδων.
Οι δήμοι και οι κρατικές δομές θα πρέπει να απομακρύνουν άμεσα τα υπολείμματα κλαδεμάτων και να κρατούν καθαρές από ξηρή βλάστηση τους δημόσιους χώρους. Η βλάστηση που απομακρύνεται μπορεί να αξιοποιείται ως πηγή ενέργειας για μείωση των δαπανών απομάκρυνσής της.
Με δεδομένο πλέον, πως ο πολίτης της Ελλάδας θα συναντήσει στη ζωή του πάνω από μια φορά μια δασική πυρκαγιά (ή μια πυρκαγιά στη φύση), θα πρέπει να γίνεται επαναλαμβανόμενη ενημέρωση και εξάσκηση κατά την υποχρεωτική εκπαίδευση των μαθητών.
Τι μπορεί να βοηθήσει όταν είμαστε αντιμέτωποι με την πυρκαγιά;
Καλό είναι να γνωρίζουμε πως η δασική πυρκαγιά συνήθως έχει την τάση να ανεβαίνει από χαμηλότερες σε υψηλότερες θέσεις. Σκαρφαλώνει συχνότερα προς τα πάνω από ότι κατεβαίνει στα χαμηλά. Άρα αν είμαστε σε περιοχή με κλίση, επιλέγουμε να κατεβαίνουμε από υψηλότερες θέσεις σε χαμηλότερες.
Ο καπνός της φωτιάς μαρτυρά την βραχυχρόνια κίνησή της. Δεν πρέπει να είμαστε ποτέ εκεί που πηγαίνει ο καπνός.
Η φωτιά τρέχει πολύ πιο γρήγορα από τον άνθρωπο. Μπορεί να φτάσει και τα 40 km/h. Άρα δεν πρέπει να βρεθούμε στη διεύθυνση κίνησής της γιατί θα μας φτάσει.
Αν δεν υπάρχει διέξοδος, πρέπει να βρούμε κοίλωμα (χαντάκι, λακούβα κ.λπ.) για να προφυλαχθούμε, βάζοντας το πρόσωπο στο έδαφος και αναπνέοντας μέσα σε αυτό. Σε περίπτωση ανάγκης μπορούμε να σκάψουμε ή να καλυφθούμε με μη εύφλεκτα υλικά.
Το κεφάλι είναι το σημείο του σώματος που έχει τη μεγαλύτερη σημασία. Τα εγκαύματα και οι τραυματισμοί μπορούν να αντιμετωπιστούν, η ασφυξία όμως είναι ολέθρια.
Αν δεν υπάρχει χρόνος αντίδρασης επιλέγουμε να πέσουμε πάνω σε τσιμέντο, ή σε καλλιέργειες όπως αμπέλι ή άλλες που διατηρούν καθαρή από ξηρά υπολείμματα την επιφάνεια τους.
Το αυτοκίνητο δεν είναι μέρος για να προφυλαχθούμε γιατί θα εκραγεί το ρεζερβουάρ του, ενώ ταυτόχρονα θα να αναφλεχθούν όσα τμήματα είναι εύφλεκτα.
Ποιες είναι οι βασικές παρανοήσεις γύρω από τις δασικές πυρκαγιές;
- Ακούγονται εκρήξεις από το χώρο της πυρκαγιάς άρα είναι εκρηκτικοί μηχανισμοί;
Οι δασικές πυρκαγιές αναπτύσσουν θερμοκρασίες πολλών εκατοντάδων βαθμών κελσίου. Πολλά αντικείμενα και υλικά μπορεί να εκραγούν, ακόμα και το τσιμέντο των κατασκευών συχνά εκρήγνυται σε αυτές τις συνθήκες. Επίσης κάθε δοχείο ακόμα και αν δεν είναι σφραγισμένο ερμητικά, λόγω της εξαιρετικά ταχείας διαστολής του αέρα μπορεί να εκραγεί. Ακόμα και μια μικρο-φυσαλίδα αέρα μέσα σε στο γυάλινο τοίχωμα ενός δοχείου, θα κάνει το δοχείο να εκραγεί. Άρα οι εκρήξεις είναι συνήθως αποτελέσματα της πυρκαγιάς και όχι η αιτία της. Οι εμπρηστικοί μηχανισμοί δεν έχουν ανάγκη έκρηξης για να λειτουργήσουν. Αρκεί, ένα εύφλεκτο υγρό και μηχανισμός ανάφλεξης.
- Δε φυσάει άρα δεν κινδυνεύουμε από δασικές πυρκαγιές.
Η δασική πυρκαγιά δεν έχει ανάγκη κάποιο μετεωρολογικό καθεστώς για να εξαπλωθεί. Αντίθετα, όταν ξεκινά, λόγω της παραγωγής θερμότητας, δημιουργούνται ισχυρά ανοδικά ρεύματα και αυτά με τη σειρά τους δημιουργούν τοπικές μετεωρολογικές συνθήκες οι οποίες πλέον επηρεάζουν την πορεία της δασικής πυρκαγιάς (μαζί με τη χωρική κατανομή της καύσιμης ύλης γύρω από το μέτωπο της φωτιάς). Άρα ακόμα και με συνθήκες άπνοιας εφόσον η πυρκαγιά ξεκινήσει, μπορεί να κινηθεί με αρκετά μεγάλη ταχύτητα και να επιταχύνει την εξάπλωσή της.
- Μπορώ να σβήσω την πυρκαγιά που έρχεται στο οικόπεδο μου με δικά μου μέσα, άρα δεν μετακινούμαι.
Το μέτωπο της πυρκαγιάς, δηλαδή η γραμμή της που υπάρχει εμφανής φλόγα, η θερμοκρασία είναι συχνά μερικών εκατοντάδων βαθμών κελσίου. Ακόμα και εάν μπορούσε να διασφαλίσει την ομαλή του αναπνευστική λειτουργία (κάτι εξαιρετικά δύσκολο χωρίς ειδικό εξοπλισμό), δεν είναι δυνατό να αντέξει την υψηλή θερμοκρασία ακόμα και από απόσταση αρκετών μέτρων. Το σημαντικότερο όμως είναι πως τα αντικείμενα αναφλέγονται χωρίς να έρθουν σε επαφή με τη φλόγα. Μια στέγη μπορεί να αναφλεγεί πριν την φτάσει η φλόγα. Πλαστικά χρώματα, ξύλα, υφάσματα και άλλα υλικά, αναφλέγονται χωρίς να τα ακουμπήσει η φλόγα. Συνεπώς, αν κάποιος βρεθεί κοντά στο μέτωπο μιας δασικής πυρκαγιάς, δε θα δει να πλησιάζει η φωτιά αλλά θα βιώσει φωτιά από όλες τις κατευθύνσεις (από όπου υπάρχουν υλικά που μπορεί να αναφλεχθούν) και θα εγκλωβιστεί θανάσιμα. Άρα, δεν είναι δυνατό να σβήσει κάποιος μια δασική πυρκαγιά που πλησιάζει το σπίτι του, αντίθετα το πιθανότερο είναι να κινδυνεύσει σοβαρά.
- Μπορούμε να αντικαταστήσουμε δασικά φυτά με άλλα;
Το κλίμα διαμορφώνει και τη φυσική βλάστηση. Ο λόγος που κυριαρχούν συγκεκριμένα φυτικά είδη είναι γιατί αυτά μπορούν να επιβιώσουν στις συγκεκριμένες ατμοσφαιρικές και εδαφολογικές συνθήκες. Άρα, κυρίως ανάλογα με το διαθέσιμο νερό και τις θερμοκρασιακές τιμές αναπτύσσονται και τα κατάλληλα φυτικά είδη. Δεν θα επιβιώσει και δε θα εξαπλωθεί ο ευκάλυπτος ή η ακακία στη θέση του πεύκου γιατί απλά δεν το επιτρέπουν οι διαθέσιμοι πόροι. Αξίζει να σημειωθεί πως το πεύκο είναι ένα από τα λιγότερο απαιτητικά δένδρα σε νερό και θρεπτικά συστατικά, γιαυτό κυριαρχεί στα πεδινά και παραθαλάσσια μέρη.
Δεν μπορούμε λοιπόν να αντικαταστήσουμε τα δασικά φυτά, αλλά μπορούμε να μην τα επιλέγουμε για αστικά και περιαστικά άλση και πρέπει σταδιακά να αντικατασταθούν από άλλα φυτά μέσα στον αστικό ιστό.
- Εμφανίστηκαν πολλές εστίες φωτιάς όταν ξεκίνησε η πυρκαγιά. Υπήρχε κάποιος οργανωμένος εμπρησμός;
Όταν ξεκινά μια δασική πυρκαγιά και ανάλογα με την καύσιμη ύλη, δημιουργεί ένα ισχυρό ανοδικό ρεύμα αέρα πάνω από αυτή, που παρασύρει φλεγόμενα τμήματα καύσιμης ύλης από την επιφάνεια του εδάφους προς τα πάνω. Αυτά μπορεί να φτάσουν σε μεγάλο ύψος και κατόπιν να ξαναπέσουν στο έδαφος. Η πυρκαγιά είναι σαν μια έκρηξη που τροφοδοτεί τη γειτονία της με καιόμενα τμήματα καύσιμης ύλης. Είναι απίθανο να δούμε μια πυρκαγιά που να μην δημιουργήσει πολλαπλές εστίες γύρω της με τον τρόπο που αναφέρθηκε πριν. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που μπορεί να κυκλωθεί μια ομάδα ανθρώπων που είναι κοντά σε ένα μέτωπο πυρκαγιάς. Άρα οι πολλαπλές εστίες είναι μέρος του φυσικού μηχανισμού της δασικής πυρκαγιάς, κάτι που δεν αποκλείει και τη συνύπαρξη κακόβουλης ενέργειας.
- Όπου καεί το δάσος μπορεί να εγκατασταθεί χρήση που δεν ήταν συμβατή όσο υπήρχε δάσος;
Όχι, εκεί που υπήρχε δάσος (σύμφωνα με τα σύνολα αεροφωτογραφιών 1946 και μεταγενέστερα και τις πράξεις χαρακτηρισμού) είναι πάντα δάσος. Επίσης οι ανεμογεννήτριες για τις οποίες γίνεται συχνά λόγος, δεν είναι ασύμβατες με το δάσος. Μπορούν νόμιμα να εγκατασταθούν σε δασικές εκτάσεις, εφόσον όμως πληρούνται και διάφορες άλλες προϋπόθεσης. Αντίθετα, το κάψιμο μια δασικής έκτασης μπορεί να καθυστερήσει την αδειοδότησή τους, ενώ η ύπαρξη δάσους δεν εμποδίζει την αδειοδότησή.
Παρά την κατοχύρωση των δασικών εκτάσεων ως πάντα δασικές, δίνονται αντικρουόμενα μηνύματα από τις κυβερνήσεις δίνοντας δυνατότητα τακτοποίησης δασικών αυθαίρετων.
Υπάρχει λύση για το θέμα;
Η λύση όπως πάντα βρίσκεται στη δουλειά, την οργάνωση και τη συνεργασία. Στην πραγματικότητα οι πυρκαγιές όπως οι τελευταίες σβήνουν μόνες τους, όταν τελειώσει η καύσιμη ύλη ή όταν η φωτιά επιστρέψει στα καμένα ή όταν επικρατήσει ισχυρή βροχόπτωση. Οι δυνάμεις πυρόσβεσης, όσα μέσα και άνδρες αν διαθέτουν, δεν κατασβήνουν τη φωτιά αλλά προστατεύουν ζωές και περιουσίες (όσο είναι δυνατό). Στην ουσία παρεμποδίζουν τη φωτιά ώστε να μη στραφεί σε ευαίσθητους στόχους. Το κόστος αποκατάστασης των ζημιών είναι πάντα χαμηλότερο από το κόστος οργάνωσης και προετοιμασίας.
Συνεπώς, με δεδομένο πως η δασική (ή φυσική) πυρκαγιά είναι βέβαιη, πρέπει να επικεντρωθούμε στην διαρκή και λειτουργική συνεργασία πολίτη-κράτους.
Το Δάσος πρέπει να αποσφραγιστεί και να αναπτυχθούν σε αυτό συμβατές χρήσεις όπως υλοτομία, ρητίνευση κ.λπ. Μέσω της ολοκλήρωσης του Κτηματολογίου και των Δασικών Χαρτών θα γίνει σαφής η χρήση γης σε κάθε περιοχή της χώρας και θα πρέπει σταδιακά να αποκλειστούν φυτικά είδη και διαπλάσεις που δημιουργούν συνθήκες κατάλληλες για πυρκαγιά.
Οι πολίτες πρέπει να έχουν την καλύτερη ενημέρωση και ενεργή συμμετοχή στα θέματα της φύσης και της προστασίας από τις δασικές πυρκαγιές.
