Στην Κωνσταντινούπολη, έντονη ανησυχία για τους τελευταίους Ορθόδοξους Χριστιανούς, μετά τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας

Του Killian Cogan, 2-8-2020, ηλεκτρονικός Le Monde

Ήδη συρρικνωμένη και λυπημένη κατάκαρδα, η ελληνο-ορθόδοξη κοινότητα στην τουρκική μητρόπολη αισθάνεται σήμερα αναγκασμένη να φύγει. Αλλά κάποιοι σκοπεύουν να αντισταθούν.

Η Βηθλεέμ Μαγουλά, 81 ετών, μια από τις τελευταίες ορθόδοξες Ελληνίδες της Κωνσταντινούπολης, 22 Ιουλίου 2020.KILLIAN COGAN / LE MONDE

Μερικοί πιστοί σταυροκοπιούνται μέσα στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου στην Πρίγκηπο, στα ανοικτά των ακτών της Κωνσταντινούπολης. Αυτό το θερινό πρωινό, η πικρία είναι αισθητή. Δύο ημέρες νωρίτερα, έπεσε η απόφαση : Η Αγία Σοφία θα ξαναγίνει τζαμί. «Όταν το είδα στην τηλεόραση, έκλαψα», λέει η Βηθλεέμ Μαγουλά. Στα 81 της, είναι από τις τελευταίες ορθόδοξες Ελληνίδες της Κωνσταντινούπολης, ή «Rums», που σημαίνει «Ρωμιοί», όπως τους αποκαλούν οι Τούρκοι αναφερόμενοι στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Μόνο μια χούφτα Ρωμιοί, ως επί το πλείστον ηλικιωμένων, παραμένουν σήμερα, ως λείψανα μιας αιώνιας ελληνικής παρουσίας. Από 160.000 ανθρώπους στις αρχές του 20ού αιώνα, οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης έπεσαν σε στις 2.000, υπό την επήρεια  του τουρκο-μουσουλμανικού εθνικισμού και των διώξεων που προκάλεσε.

Ο Μιχαήλ Βασιλειάδης, 81 ετών, ασχολείται με την καθημερινή εφημερίδα «Απογευματινή» με τον γιο του τον Μηνά. Είναι η τελευταία ελληνική καθημερινή εφημερίδα στα ελληνικά που εκδίδεται στην Κωνσταντινούπολη. KILLIAN COGAN / LE MONDE

«Είμαστε ένα είδος που απειλείται με εξαφάνιση», αναφέρει ο Μηνάς Βασιλειάδης, 37 ετών, εκδότης της Απογευματινής, της τελευταίας ελληνικής εφημερίδας που εκδίδεται στην Κωνσταντινούπολη. Όταν οι αναγνώστες μας ανοίγουν την εφημερίδα, το πρώτο πράγμα που βλέπουν είναι οι κηδείες. Και υπάρχουν περισσότεροι θάνατοι από τα βαφτίσια. Σύμφωνα με τους πρεσβύτερους, η Απογευματινή, που ιδρύθηκε το 1925, είχε τότε μια κυκλοφορία ανώτερη από ολόκληρο τον τουρκικό τύπο. Σήμερα, δεν υπερβαίνει τα 600 φύλλα.

Εάν και οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης εξαιρέθηκαν από την ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 που θεσπίστηκε με τη Συνθήκη της Λωζάννης, ωστόσο υπέστησαν βίαιες διώξεις κατά τις δεκαετίες μετά την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας το ίδιο έτος. Το 1942, για παράδειγμα, οι μη μουσουλμανικές μειονότητες στην Τουρκία υπόκεινται σε βαρύ φόρο. Όλα έπρεπε να πουληθούν, διαφορετικά τους περίμενε το στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας. «Ο παππούς μου καταστράφηκε. Δεν μας είχε απομείνει τίποτα», θυμάται η Βηθλεέμ Μαγουλά.

Καταστρεπτικό παρελθόν

Το 1955, σε ένα πλαίσιο ταυτοτικών εντάσεων στην Κύπρο, μια φήμη διαδόθηκε από τον τουρκικό Τύπο που ισχυρίστηκε ότι οι Έλληνες βομβάρδισαν τη γενέτειρα του ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, στη Θεσσαλονίκη. Ακολούθησε ένα πογκρόμ κατά των Ρωμιών, καθώς και των Εβραίων και των Αρμενίων. Απολογισμός : 15 νεκροί, 1.000 σπίτια και περισσότερα από 4.000 καταστήματα κατεστραμένα.

Το 1964, 10.000  κάτοχοι ελληνικών διαβατηρίων διατάχθηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα και το τουρκικό κράτος κατάσχεσε όλη την περιουσία τους. Αυτό εξηγεί την αναπόφευκτη έξοδο των Ελλήνων από την Κωνσταντινούπολη. Οι περισσότεροι πήγαν στην Ελλάδα, άλλοι στην Αυστραλία ή τον Καναδά. Η Ελένη Κωνσταντινίδη, μια κομψή κυρία 80 ετών, είναι η μόνη στην οικογένειά της που παρέμεινε. «Είχα 9 αδελφούς και αδελφές, κι όλοι πήγαν στην Ελλάδα», λέει μα λύπη.

Αυτό το καταστρεπτικό παρελθόν, πολλοί πίστευαν ότι θάφτηκε. Αλλά για μερικούς, η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί υπενθυμίζει παλιούς δαίμονες. Ο Μιχαήλ Βασιλειάδης, 81 ετών, ο οποίος, μαζί με τον γιο του Μηνά, ασχολείται με την καθημερινή εφημερίδα Απογευματινή, βλέπει μια ζοφερή επανάληψη της ιστορίας. «Τους τελευταίους μήνες, ο τουρκικός τύπος χρησιμοποιεί την ίδια γλώσσα με αυτή που οδήγησε στο πογκρόμ. Καταγγέλλει τους υποτιθέμενους εχθρούς της Τουρκίας, συμπεριλαμβανομένων των Ρωμιών. Έτσι, μετά τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας, οι λίγες οικογένειες που απομένουν δεν βγαίνουν  πλέον από τα σπίτια τους. Φοβούνται », επιβεβαιώνει ο Βασιλειάδης.

Ωστόσο, η άνοδος στην εξουσία του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) το 2002 είχε δημιουργήσει κάποιες ελπίδες. Μακριά από τον αποκλειστικό εθνικισμό των Κεμαλιστών, το ΑΚΡ εγκαινίασε μια συμφιλιωτική στάση έναντι των μειονοτήτων, ιδίως των Χριστιανών. Το 2008, με σκοπό την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ψηφίστηκε ένας νόμος για τη χαλάρωση των κανόνων για τη διαχείριση της κοινοτικής ιδιοκτησίας. Το 2012, οι τουρκικές αρχές επέτρεψαν την επανέναρξη ενός ελληνικού σχολείου στο νησί Ίμβρος, στο Αιγαίο Πέλαγος.

Αυτά τα μέτρα, αν και ανεπαρκή για να αναχαιτίσουν την παρακμή των Ρωμιών, ήταν άνευ προηγουμένου στην ιστορία της Δημοκρατίας της Τουρκίας. Η Βηθλεέμ Μαγουλά, η οποία από καιρό ψήφιζε το κόμμα του Ερντογάν, λέει ότι είναι βαθύτατα απογοητευμένη από την απόφαση να μετατρέψει την Αγία Σοφία σε τζαμί, ένδειξη ενός απειλητικού εθνικισμού. «Για σχεδόν 20 χρόνια, [η κυβέρνηση] συμπεριφέρθηκε πολύ καλά απέναντί ​​μας. Δεν μας πείραζαν, μπορούσαμε να ζούμε ήσυχα. Γιατί το κάνουν τώρα; Γυρίζουμε προς τα πίσω!, λέει, ταλαντευόμενη  μεταξύ των τουρκικών και των ελληνικών.

Η Εκκλησία της Αγίας Τριάδας, στην Κωνσταντινούπολη, 26 Ιουλίου 2020. Killian Cogan

Η Κωνσταντινούπολη είναι ωστόσο το λίκνο του Ορθόδοξου Χριστιανισμού. Η τουρκική μητρόπολη φιλοξενεί ακόμη το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, την πρώτη Ορθόδοξη Εκκλησία και μητέρα των άλλων. Και από τις ακτές του Βοσπόρου, οι ιεραπόστολοι Κύριλλος και Μεθόδιος έφυγαν τον 9ο αιώνα για να εκχριστιανίσουν τους σλαβικούς λαούς, δημιουργώντας γι ‘αυτούς το κυριλλικό αλφάβητο.

Παρά την οθωμανική κατάκτηση της πόλης το 1453, το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης κατάφερε να διατηρήσει το πνευματικό του στάτους. Και μολονότι οι σλαβικές Εκκλησίες έχουν αποσυνδεθεί από αυτό στο διάβα της ιστορίας, μέχρι σήμερα ο πατριάρχης του παραμένει ο «πρώτος μεταξύ ίσων» όλων των Ορθόδοξων Εκκλησιών.

Πέρα από τους Ρωμιούς, καθώς και μερικών μητροπόλεων στην Ελλάδα και στη διασπορά που υπάγονται άμεσα στη δικαιοδοσία του, το πατριαρχείο διαδραματίζει σημαντικό πολιτικό ρόλο στη διεθνή σκηνή. Μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 και την ανάκαμψη της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι Πατριάρχες της Κωνσταντινούπολης και της Μόσχας διαγκωνίζονται για την ηγεσία της παγκόσμιας ορθοδοξίας. Έτσι, το 2019, ο Βαρθολομαίος ο 1ος,  Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης, κήρυξε την «αυτοκεφαλία» της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, που αποσχίστηκε από το Πατριαρχείο της Μόσχας.

Ενώ η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία προσπαθεί να ανακτήσει τις Εκκλησίες των Λευκο-Ρώσων στη Δύση, στη Γαλλία, ορισμένες αντιφρονούσες εκκλησίες εξακολουθούν να προτιμούν τη κηδεμονία της Κωνσταντινούπολης από εκείνην της Μόσχας. Μόνο που, εγκατεστημένος στο τουρκικό έδαφος, ο πατριάρχης εξακολουθεί να υπόκειται στις απαιτήσεις της Άγκυρας. Σύμφωνα με το νόμο, πρέπει να είναι Τούρκος υπήκοος, και λόγω της αγωνίας της τοπικής ελληνικής μειονότητας, τούτο υπονομεύει τις πιθανότητες διαδοχής του Βαρθολομαίου. Επιπλέον, η θεολογική σχολή της Χάλκης, που προορίζεται να εκπαιδεύει πατριαρχικό προσωπικό, παραμένει κλειστή με διάταγμα του 1971.

Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης, έκλεισε από το 1971, 18 Ιουλίου 2020. Killian Cogan

Όπως και η Αγία Σοφία, το πατριαρχείο είναι ένα λείψανο  του ελληνο-βυζαντινού πολιτισμού που άκμασε στην Κωνσταντινούπολη για σχεδόν δύο χιλιετίες. Ως εκ τούτου, η Κωνσταντινούπολη διατηρεί τη θέση της στις καρδιές των Ελλήνων, των εδώ και των αλλαχού. Μέχρι πρόσφατα, οι Έλληνες τουρίστες έφταναν εκεί για να κάνουν ένα de facto προσκύνημα στη γη των προγόνων τους.

Εάν η «ανάκτηση» της Αγίας Σοφίας, όπως την πανηγυρίζει η τουρκική κυβέρνηση, προκάλεσε αμηχανία στην Ευρώπη, περιττό να πούμε ότι ήταν πολύ πιο ενοχλητική για τον ελληνισμό. Από αυτό το ένδοξο παρελθόν, σύντομα δεν θα υπάρχει παρά μόνο το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αν όχι οι εκατοντάδες Ορθόδοξες εκκλησίες, που συχνά είναι άδειες, που βρίσκονται στην Κωνσταντινούπολη. Εάν δεν μετατραπούν σταδιακά από μετα-σοβιετικούς, γεωργιανούς ή ουκρανούς μετανάστες, νέους υποστηρικτές της ορθοδοξίας της Κωνσταντινούπολης; Τα τελευταία χρόνια, το Πατριαρχείο τους κληροδότησε μερικά παρεκκλήσια.

«Η Κωνσταντινούπολη είναι ένα συναισθηματικό ζήτημα»

Η αιμορραγία των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης συνεχίζεται. Εκτός από τον ανερχόμενο εθνικισμό, η οικονομία της Τουρκίας υποχωρεί. «Οι εντάσεις αυξάνονται και κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου η ισοτιμία της τουρκικής λίρας συνεχίζει να πέφτει ! Ανησυχώ πολύ », λέει ο Χρήστος, 32 ετών. Απόφοιτος του Λυκείου του Ζωγράφου, ένα από τα τρία ελληνικά σχολεία της πόλης, ο Χρήστος είναι ένας από τα λίγα πρόσωπα της νεολαίας Ρωμιών. «Το ένα τρίτο των συμμαθητών μου είναι στην Ελλάδα σήμερα», λέει. Μετά από ανώτατες σπουδές στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Χρήστος επέλεξε να επιστρέψει : «η Κωνσταντινούπολη είναι ένα συναισθηματικό ζήτημα». Όμως όλο και περισσότερο, η οπτική μιας αποχώρησης συγκεκριμενοποιείται. «Θα ήθελα να σώσω τα παιδιά μου από αυτήν την κατάσταση», λέει με θρήνο.

Ένα κατάστημα με σουβενίρ κοντά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, στην περιοχή Fener της Κωνσταντινούπολης.Killian Cogan

Μεταξύ εκείνων που παραμένουν, μια άλλη πρόκληση παρουσιάζεται: η αφομοίωση. Παρά το πολύ στενό μειονοτικό  δίκτυο, οι Ρωμιοί αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της τουρκικής κοινωνίας. Και μεταξύ των νεότερων γενεών, οι μικτοί γάμοι δεν είναι πολύ σπάνιοι, με Τούρκους μουσουλμάνους αλλά και με άλλες μειονότητες, ιδίως  τους Αρμένιους.

Ο Μηνάς Βασιλειάδης δεν σκέφτεται να παραδώσει τα όπλα. Προερχόμενος από μια ελληνική οικογένεια που είναι εγκατεστημένη στην Κωνσταντινούπολη εδώ και 5 γενιές, σκοπεύει να κρατήσει την εφημερίδα του ζωντανή όσο μπορεί. «Δεν έχω το δικαίωμα να τα παρατήσω», υποστηρίζει. Η Βηθλεέμ Μαγουλά, από την πλευρά της, δεν θα αφεθεί να εκφοβιστεί από τις τρέχουσες συνθήκες. Και με περισσό θάρρος λέει : «Δεν πάω πουθενά. Όσοι φεύγουν κάνουν λάθος. Σε αυτήν τη γη υπάρχουν οι εκκλησίες μας και οι τάφοι των προγόνων μας. Εμείς, οι κληρονόμοι του Βυζαντίου, είμαστε εδώ στο σπίτι μας. Θα μείνω εδώ μέχρι να πεθάνω»!

Killian Cogan

Για την ελεύθερη μετάφραση από τα γαλλικά και την επεξεργασία του κειμένου.

Αλκης Καλλιαντζίδης