Ριφαάτ Πασάς: «Μόνο η αλήθεια πονάει».- Γκρίζες ζώνες και Πράσινα Πάρκα στο Αιγαίο

του Δημητρίου-Μερκουρίου Κόντη*

Είναι λογικό κάθε Έλληνας πολίτης να εκνευρίζεται, όταν ακούει καθημερινά για τις τουρκικές διεκδικήσεις στο Αιγαίο και για νησιά, νησίδες και βραχονησίδες, που δεν έχουν αποδοθεί οριστικά στην Ελλάδα με κάποια διεθνή συνθήκη. Προσφάτως δε, αμφισβητούμενες νησίδες βρέθηκαν στη μέση των Κυκλάδων με αφορμή τα ελληνικά σχέδια για δημιουργία θαλάσσιου πάρκου στο Αιγαίο. Έχει όμως κάποια επιστημονική βάση η τουρκική θεωρία των «γκρίζων ζωνών» στο Αιγαίο και πώς θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται από τη Διεθνή Κοινότητα;

Θα πρέπει να τονιστεί πως το υπουργείο των Εξωτερικών της Τουρκίας φρονεί πως η Ελλάδα είναι η αναθεωρητική Δύναμη στο Αιγαίο, που προσπαθεί να δημιουργήσει τετελεσμένα στην περιοχή. Χαρακτηριστικά, η ιστοσελίδα του τουρκικού υπουργείου αναφέρεται στη

«δίψα της Ελλάδας για εδαφική επέκταση πέρα ​​από περιοχές, που της παραχωρήθηκαν με τη Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάννης του 1923 και τη Συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων του 1947.»

Η υπερασπιστική γραμμή της Ελλάδας βασίζεται στην επίκληση του Διεθνούς Δικαίου με ακρογωνιαίο λίθο τη Συνθήκη της Λωζάννης του 1923. Διαχρονικά έλληνες πολιτικοί και ερευνητές επικαλούνται την Λωζάννη για να καταδείξουν ότι η τουρκική κυριαρχία στο Αιγαίο περιορίζεται στα τρία μίλια από τις ακτές της. Επομένως, πάγια θέση της Ελλάδας είναι πως ό,τι βρίσκεται πέραν των τριών μιλίων από τις τουρκικές ακτές δεν ανήκει στην Τουρκία.

Ο καθηγητής διεθνών σχέσεων του πανεπιστημίου της Άγκυρας Erdem Denk, θεωρεί πως όλα τα νησιά, νησίδες και βραχονησίδες του Αιγαίου πέρασαν στην οθωμανική κυριαρχία το 1669, όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Κρήτη. Στην Ελλάδα παραχωρήθηκαν συγκεκριμένα νησιά με συγκεκριμένες συνθήκες, ξεκινώντας με τη Συνθήκη της Λωζάννης του 1923. Ό,τι δεν έχει παραχωρηθεί ρητά στην Ελλάδα, παραμένει και σήμερα τουρκικό, με την έννοια ότι η Τουρκία αποτελεί το διάδοχο κράτος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αυτό είναι συνοπτικά το τουρκικό αφήγημα που ανέκυψε μετά το 1995 κατά την κρίση των Ιμίων και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Ότι δηλαδή υφίσταται τουρκική κυριαρχία στο Αιγαίο πέραν των τριών μιλίων από τις μικρασιατικές ακτές, σε απροσδιόριστο αριθμό νησιών, νησίδων και βραχονησίδων.

Στόχος των τούρκων ερευνητών είναι να δοθεί η «τουρκική» ερμηνεία της Λωζάννης, αποκομμένη από τα ιστορικά γεγονότα της εποχής, ως αποτέλεσμα ανάλυσης ενός κοινού νομικού κειμένου. Στην ακραία του μορφή το τουρκικό αφήγημα, όπως διατυπώθηκε από τον καθηγητή Acer στην Αθήνα το 2023, πέρα από τα έξι νησιά που αναφέρονται ονομαστικά στο άρθρο 12 της Λωζάννης, όλα τα μικρότερα νησιά θα πρέπει να αποτελούν αντικείμενο συζητήσεων με στόχο να καθοριστεί ο νόμιμος ιδιοκτήτης τους. Το συνέδριο του περασμένου καλοκαιριού, με αντικείμενο τα 100 χρόνια από τη Συνθήκη της Λωζάννης, κατέδειξε και πάλι ότι συνυπάρχουν δύο διαφορετικές ερμηνείες, η ελληνική και η τουρκική ερμηνεία της συνθήκης. Η νομική αντιπαράθεση μεταξύ της ελληνικής και της τουρκικής νομικής υπηρεσίας των δύο υπουργείων των Εξωτερικών Αθήνας-Άγκυρας κρατά από την εποχή των Οικονομίδη-Παζαρτζί.

Το συμπέρασμα είναι πως δεν υπάρχει κανένα περιθώριο σύγκλισης μεταξύ των ελληνικών και των τουρκικών νομικών θέσεων.

Ο γράφων έχει διαπιστώσει μια συντεταγμένη προσπάθεια από συγκεκριμένο τμήμα της επιστημονικής κοινότητας τούρκων διεθνολόγων και νομικών να υποτιμηθούν τα διπλωματικά τεκταινόμενα της περιόδου 1912-14 ή ακόμα και να επιχειρηθεί η αλλοίωση της διπλωματικής ιστορίας των Βαλκανικών Πολέμων. Χαρακτηριστικά ο Denk αναγνωρίζει ότι παρόλο που την περίοδο 1911-1921 υπάρχουν πρωτοβουλίες που αναφέρονται στην κυριαρχία των νησιών, νησίδων και βραχονησίδων στο Αιγαίο, αυτές δεν θα πρέπει να εξεταστούν, καθώς παρέμειναν ημιτελείς.

Υπό αυτό το πρίσμα ο Denk καταλήγει ότι η Ελλάδα και η Τουρκία συμφωνούν πως το σημείο μηδέν αποτελεί η Λωζάννη.

Πράγματι, το ελληνικό υπουργείο των Εξωτερικών έχει επιλέξει να αντικρούσει τις τουρκικές θεωρίες με αφετηρία την Λωζάννη, χωρίς καμία αναφορά στην περίοδο του 1912-14 ή στην περίοδο 1919-20.

Εξαιρετικά ειρωνικό και υποκριτικό από την τουρκική πλευρά είναι το γεγονός πως, ενώ ως προς το ζήτημα της αποστρατιωτικοποίησης των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου επικαλείται την «Απόφαση των Έξι Δυνάμεων» του 1914, δεν αναφέρεται το ίδιο διεξοδικά στα γεγονότα της περιόδου 1912-14 αναφορικά με το ζήτημα της κυριαρχίας. Έτσι, οι Τούρκοι σήμερα ισχυρίζονται πως, ενώ κάποια νησιά του Ανατολικού Αιγαίου μετά το 1923 παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα υπό τον όρο της διαχρονικής τους αποστρατιωτικοποίησης, τα υπόλοιπα νησιά παρέμειναν στην τουρκική κυριαρχία και σήμερα βρίσκονται υπό «παράνομη ελληνική κατοχή.»

Άκρως εντυπωσιακή είναι η ιστορική καταγραφή της περιόδου στο βιβλίο «Η ξεχασμένη τουρκική [εθνική] ταυτότητα των νησιών του Αιγαίου: η τουρκική ταυτότητα στη Ρόδο και στην Κω.» Παρεμπιπτόντως το βιβλίο αυτό εκδόθηκε το 2018 και αποτελεί ένα συλλογικό έργο στα αγγλικά από τούρκους ερευνητές με βασικό στόχο να υπερασπιστεί τα δικαιώματα της «τουρκικής μειονότητας» της Ρόδου και της Κω, η οποία και «καταδιώχτηκε» από τους Έλληνες. Παρατηρούμε πως πριν μια νέα τουρκική θεωρία πέσει στο τραπέζι των ελληνοτουρκικών (τουρκική μειονότητα στα Δωδεκάνησα), έχει προηγηθεί η απαραίτητη προεργασία σε ακαδημαϊκό επίπεδο.

Για το «Μακεδονικό» υπήρχε το ΙΜΧΑ, το οποίο με την οικονομική κρατική υποστήριξη, αντέκρουε με ερευνητικό έργο την προπαγάνδα των Σκοπίων. Σήμερα δεν υπάρχει συντεταγμένη κρατική χρηματοδότηση σε ερευνητικά ιδρύματα, ώστε να αντικρούουν με επιτυχία τον τουρκικό αναθεωρητισμό.

Στο προαναφερθέν βιβλίο αναφέρεται πως στο τέλος της ημέρας, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου θα παρέμεναν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αν αυτή αρνούνταν την απόφαση των Έξι Δυνάμεων του 1914. Άρα, επειδή οι Τούρκοι δεν αποδέχτηκαν την απόφαση, δεν αποποιήθηκαν ποτέ την κυριαρχία τους στα νησιά του Αιγαίου και παρέμεινε σε ισχύ η προηγούμενη κατάσταση πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους. Δηλαδή καταλήγουμε και πάλι στη θεωρία των «γκρίζων ζωνών», ότι

υπάρχει αδιάλειπτη κυριαρχία των Τούρκων στο Αιγαίο σε ό,τι δεν παραχωρήθηκε ρητά σε Έλληνες και Ιταλούς από το 1669 μέχρι και σήμερα.

Όμως η ιστορική πραγματικότητα είναι σκληρή για τους Τούρκους. Με τον πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο έχασαν όλες τις ευρωπαϊκές τους κτήσεις στη Βαλκανική Συμμαχία, καθώς και την Κρήτη. Η Αλβανία θα γινόταν και αυτή ανεξάρτητο κράτος. Διατήρησαν με την ανοχή των Δυνάμεων μόνο την ευρύτερη περιοχή της Κωνσταντινούπολης, γιατί το 1913 οι Δυνάμεις δεν ήταν διατεθειμένες να συζητήσουν το ζήτημα των Στενών. Έχασαν, προσωρινά, την Αδριανούπολη, την πρώτη πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε ευρωπαϊκό έδαφος. Έχασαν οριστικά και αμετάκλητα όλα τα κυριαρχικά τους δικαιώματα στα νησιά του Αιγαίου, ώστε να αποτρέψουν τη μεγαλύτερη ντροπή που θα μπορούσε να τους συμβεί: την είσοδο των Σλάβων στην Κωνσταντινούπολη, κάτι που είχαν αποφύγει την τελευταία στιγμή το 1829 με τη Συνθήκη της Αδριανούπολης και το 1878 με τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου.

Η απόγνωση των Τούρκων στις 30 Μαρτίου του 1913 αποτυπώνεται στα λόγια του Οθωμανού πρεσβευτή στο Παρίσι Ριφαάτ Πασά, ο οποίος προσπαθεί διακαώς να πείσει την οθωμανική κυβέρνηση να αποδεχτεί τους όρους της εκεχειρίας των Δυνάμεων, καθώς η Αδριανούπολη είχε πέσει και ο βουλγαροσερβικός στρατός όδευε προς την Τσατάλτζα.

«Αυτή η αλήθεια πληγώνει την αυτοεκτίμησή μας, αλλά η στιγμή είναι πολύ τραγική για να μας παραπλανήσει με μάταιες ελπίδες. Αν η τελευταία μας άμυνα σπάσει [της Τσατάλτζας], τι θα γίνει; Η Βουλγαρική εισβολή στην Κωνσταντινούπολη θα έχει πολύ πιο τρομερές συνέπειες… Παρακαλώ λοιπόν το υπουργικό συμβούλιο να πάρει όλο του το θάρρος στα χέρια του για να σκεφτεί μόνο τη σωτηρία της Ασιατικής μας Αυτοκρατορίας και να κάνει ειρήνη μια ώρα αρχύτερα. Η ιστορία θα πει ότι πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες όχι μόνο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά και στον Ισλαμικό κόσμο.»

Δύο μέρες μετά η οθωμανική κυβέρνηση θα έλεγε ΝΑΙ σε όλα. Οι Τούρκοι θα έχαναν όλα τα κυριαρχικά τους δικαιώματα στα νησιά του Αιγαίου, μικρά ή μεγάλα, κατοικημένα ή ακατοίκητα, μαζί με όλες τις ευρωπαϊκές τους κτήσεις.

Συμπερασματικά, η Συνθήκη της Λωζάννης του 1923 θα πρέπει πάντα να ερμηνεύεται με γνώμονα τη Συνθήκη του Λονδίνου του 1913, η οποία και αποτελεί τη βάση της σημερινής ελληνικής κυριαρχίας στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και στα Δωδεκάνησα.

Μάλιστα η διαιτητική απόφαση των «Principal Allied and Associated Powers» (Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία, Ιαπωνία) του Νοεμβρίου του 1921 επικύρωσε τα συμφωνηθέντα του 1913, ώστε να αποδώσει οριστικά τη Βόρειο Ήπειρο στην Αλβανία.

Έτσι όπως, ούτε μια πέτρα της Βορείου Ηπείρου δεν παρέμεινε ελληνική, ούτε μια πέτρα στο Αιγαίο πέραν των τριών μιλίων από τις Μικρασιατικές ακτές δεν μπορεί να παραμείνει τουρκική.

Για την καλύτερη κατανόηση των ιστορικών γεγονότων του 1912-13, σημαντικό είναι το δίτομο έργο των αντικειμενικών τούρκων ιστορικών Sinan Kuneralp και Gül Tokay με τα οθωμανικά διπλωματικά έγγραφα των Βαλκανικών Πολέμων. Μπροστά στα δύο δεινά, επιδρομή των Σλάβων στην Ασιατική Τουρκία ή οριστική απεμπόληση των νησιών του Αιγαίου, οι Οθωμανοί επέλεξαν το δεύτερο. Επανερχόμενοι στα λόγια του Ριφαάτ Πασά, Il n’y a que la vérité qui blesse, δηλαδή ελληνιστί μόνο η αλήθεια πονάει!

*Ο Δημήτριος-Μερκούριος Κόντης είναι ιστορικός ερευνητής.