ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΣΩΜΑΤΕΙΑ ΣΤΗΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1914-1945

του Ιωάννη Τουλουμάκου, Ομότιμου Καθηγητή ΑΠΘ

Από τα περίπου 14000 σωματεία που ιδρύθηκαν στην Θεσσαλονίκη από την απελευθέρωση της πόλης ως το έτος της- εξ’ όσων γνωρίζω πρώτης, σχετικά πρόσφατης καταγραφής^1, , δηλαδή στο διάστημα 1914-2012, ιδιαίτερη ιστορική, όσο και κοινωνική σημασία έχουν επειδή συνδέονται με τις μεγάλες εθνικές περιπέτειες του πρώτου μισού του περασμένου αιώνα, τα 171 προσφυγικά, και από αυτά εκείνα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Ιστορική μελέτη που θα έπρεπε και θα μπορούσε προ πολλού να γίνει και μόνο με τα στοιχεία που δίνουν τα διαθέσιμα καταστατικά, εξ’ όσων γνωρίζω, λείπει. Την επιτατική αναγκαιότητα της έχει σκοπό να δείξει η παρούσα σύντομη επισκόπηση με την επιλογή των καταστατικών που την συνοδεύουν.

Το τραύμα του ξεριζωμού, η ένδεια της προσφυγιάς αλλά και η συλλογική προσπάθεια της υπέρβασης που εκφράζεται με την εντυπωσιακή αναφορά στην ιδέα της αλληλεγγύης – υπέρβασης που δεν αφορά μόνο την αντιμετώπιση της καθημερινής πραγματικότητας, αλλά και την «διανοητική και ηθική εξύψωση» – αποτελούν τα χαρακτηριστικά στοιχεία της ιστορικής παρουσίας των μικρασιατών προσφυγικών σωματείων. Τι και πώς επιτεύχθηκε από ό,τι αναφέρεται στους σκοπούς των σωματείων, ποιοι ήταν οι αρωγοί, δωρητές, ευεργέτες και μεγάλοι ευεργέτες τους οποίους ελπίζουν ότι θα βρουν οι συντάκτες των καταστατικών, και τι προσέφεραν, θα άξιζε τον κόπο να γίνει με την σχετική έρευνα ευρύτερα γνωστό.

Αντικείμενο μελέτης θα άξιζε τον κόπο όμως να γίνουν και τα «μικρασιατικά» ή προσφυγικά σωματεία που ιδρύθηκαν στην Θεσσαλονίκη στα μεταπολεμικά χρόνια (τα δύο τελευταία στον αιώνα μας) – και με το ερώτημα, αν και ως ποιο βαθμό συνδέονται με τις ιδέες των καταστατικών των προπολεμικών προγόνων. Είναι τα εξής:

1. Μορφωτική Αδελφότης Μικρασιατών Θεσσαλονίκης (1956)
2. Αναποκατάστατων Αστών Προσφύγων Θεσσαλονίκης «Αμφικτιονία» (1962)
3. Αυτοστεγασθέντων Παλαιών Αστών Προσφύγων Συνοικισμού Π. Κουντουριώτη (1962)
4. Παναγία Γαλατερή Δέλτσου Ικονίου «ΑΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ (1963)»
5. Σύλλογος «ΦΑΡΑΣΑ» Καππαδοκίας (1965)
6. Μικρασιατικός Αθλητικός Σύλλογος Ασπροβάλτας (1972)
7. Μικρασιατική Λέσχη (1973)
8. Ιωνική Εστία. Σύλλογος Σμυρναίων και Περιχώρων (1973)
9. Σύλλογος Ποντίων Σταυρουπόλεως «ΑΕΤΟΙ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ»
10. Ένωσις Σμυρναίων Μικρασιατών (1976)
11. Μικρασιατικός Αθλητικός Σύλλογος των απανταχού Τρωαδικών (1983)
12. Ένωση Σμυρναίων – Μικρασιατών Αν. Θράκης και Ποντίων προσφύγων του 1922 (1987)
13. Ένωση Σμυρναίων – Μικρασιατών «ΑΓΙΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ» (1996)
14. Σύλλογος Μικρασιατών Ευόσμου (1999)
15. Σύλλογος Μικρασιατών – Σμυρναίων Μενεμένης «Η ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ» (2003)
16. Μικρασιατικός Σύλλογος Μενεμένης – Αμπελοκήπων Αγίας Παρασκευής (2013)

Δύο σχετικά παραδείγματα από τα παλαιά, χωρίς σχόλιο: Στους «Σκοπούς» του καταστατικού του συλλόγου των Μαλακοπητών (1925) αναφέρεται και «η μετέπειτα ηθική και υλική ανύψωσις των μελών, σύμφωνα με τας απαιτήσεις της συγχρόνου εποχής, ιδία δε η των τεκνών αυτών, άτιναι αναπτύσσονται προς στιγμήν κατά το πλέον αρχέγονον τρόπον», στους «Σκοπούς» του καταστατικού του Συλλόγου Ποντίων, Τραπεζούντος και Περιχώρων (1928) «η μέριμνα προς τοποθέτησιν των ορφανών αρμοδίως και η παροχή οποιασδήποτε υποστηρίξεως εις απόρους επιμελείς μαθητάς»

¹βλ. το βιβλίο του υπογράφοντος «Τα Σωματεία της Θεσσαλονίκης 1914-2012» καταγραφή και επισκόπηση, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Κυριακίδη, 2013

ΙΙ. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

1. Επωνυμίες

Ο «Μικρασιατικός Σύλλογος» του 1914 είναι το πρώτο- σύμφωνα με τον αριθμό φακέλου του καταστατικού του (που δεν έχει σωθεί-) σωματείο της ελεύθερης Θεσσαλονίκης, η ίδρυση του οποίου συνδέεται πιθανώς με τον πρώτο διωγμό. Η «Παμμικρασιατική Ένωσις Προσφύγων», ο Σύλλογος Προσφύγων Μικράς Ασίας «Η Αλληλοβοήθεια», και ο «Μικρασιατικός Σύλλογος Προσφύγων Λαγκαδά» που ιδρύθηκαν το 1923 και ο «Σύλλογος Προσφύγων Αλιέων Μικρασιατών» που ιδρύθηκε το 1924 είναι οι μόνες προσφυγικές συλλογικές οργανώσεις, όπου γίνεται αναφορά στην Μικρά Ασία, στον «Μικρασιατικό Αθλητικό και Μορφωτικό Σύλλογο Νέων» του 1926 λείπει η αναφορά στην προσφυγική προέλευση , ενώ αντιθέτως τον ίδιο χρόνο μαρτυρείται με διαφορετικό αριθμό καταστατικού ο «Παμπροσφυγικός Σύλλογος Λαγκαδά».

Τέσσερεις άλλες ομάδες συλλογικών οργανώσεων προσφύγων («Σύλλογοι», «Ενώσεις», «Σύνδεσμοι», «Σωματεία») προσδιορίζονται στις επωνυμίες τους με διαφορετικές αναφορές, όπως είναι:

• Περιοχές της πόλης (:Καλαμαριά, Πολίχνη,   Τούμπα,   Χαριλάου,   Ντεπώ,   Ανάληψις,   Ξηροκρήνη,   Αμπελόκηποι) κοινότητες, ή πόλεις με αρμοδιότητα στην καταχώριση των καταστατικών του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης (Κατερίνη, Κιλκίς, Αξιούπολις, Ζαγκλιβέρι).
• Συνοικισμοί (Ρεζή, Ουζούρ Βέη,   Κουλέ Καφέ,  Ισλααχανέ,   Χαρμάνκιοϊ,   Μπεζινάρ, «Παράδεισος»).
• Επαγγέλματα (:     Αλιείς,     Αρτεργάτες,    Γεωργοί,      Μυλεργάτες, Φορτοεκφορτωτές, Παλαιοπώλες, Σιδηρουργοί, Σιδηροδρομικοί).

Ιδιαίτερες («χαμένες») πατρίδες στην Μικρά Ασία και Ανατολική Θράκη- με τα ακόλουθα, εντυπωσιακά, όχι μόνο για τον αριθμό τους, παραδείγματα:

Ιδιαίτερη πατρίδα αποτελεί ο Πόντος με τις εξής συλλογικές οργανώσεις:

Με τους προσδιορισμούς «Αστοί» και «Άστεγοι» μαρτυρούνται εξ’άλλου δύο άλλες μικρότερες σε αριθμό συλλόγων ομάδες (από το 1924 έως το 1933), από τους οποίους ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί ο «Σύνδεσμος Αστέγων Δημοδιδασκάλων» του 1932, όπως και η ιδρυθείσα το 1930 «Ένωσις Χηρών και Ορφανών Ανταλλαξίμων Δικαιούχων».

2. Ιδέες, Σκοποί, Πόροι, Σφραγίδες και Λάβαρα

Το αποτελούμενο από 25 άρθρα καταστατικό του Συλλόγου Προσφύγων Σμύρνης και Περιχώρων (του 1925) συνέταξε η προηγηθείσα και «εξελιχθείσα» (κατά την διατύπωση του πρώτου άρθρου) σε Σύλλογο Επιτροπή Κοινότητας Σμύρνης. Σκοπός της και σκοπός του Συλλόγου ήταν «η αλληλεγγύη, συνένωσις και σύμπραξις» που χρειάζονταν «προς εξεύρεσιν υπέρ των δεομένων περιθάλψεως, προστασίας, αρωγής και εργασίας», αλλά και «προς τελεσφόρον διεκδίκησιν και επίτευξιν των απαραγράπτων δικαίων επί της πατρικής των κληρονομίας και την παλινόστησιν εις το πάτριον έδαφος». Μέλη του Συλλόγου ήταν πρόσφυγες από την Σμύρνη ή τα περίχωρά της, αναγορεύονταν όμως εξέχουσες προσωπικότητες σε επίτιμα μέλη, εφ’όσον «σπουδαίως συντελούν εις την πραγμάτωσιν του σκοπού του Συλλόγου». Ως πόροι του ορίζονται το δικαίωμα εγγραφής (της α’ τάξεως 10, της β’5 δραχμές), οι μηνιαίες συνδρομές (5 δραχμές για την α’ , 2.5 για την β’ τάξη), οι συνδρομές δωρητών και ευεργετών (με 500 και 1000 δραχμές αντιστοίχως). Στην σφραγίδα του Συλλόγου απεικονίζεται το κωδωνοστάσιον της Αγίας Φωτεινής «εις ένδειξιν ιστορικής αναμνήσεως της καταστροφής».

Πέντε χρόνια αργότερα (το 1930) ιδρύθηκαν στην Θεσσαλονίκη δύο άλλοι σύλλογοι Σμυρναίων, το «Σωματείον Συνοικισμού Νέας Σμύρνης», με σκοπό την «ανέγερσιν συνοικισμού» για την στέγαση των μελών του με κρατικό δάνειο εξοφλητέο σε 15 χρόνια και η «Σμυρναϊκή Νεολαία Θεσσαλονίκης» με σκοπό την «πνευματικήν και σωματικήν διαπαιδαγώγησιν και την εξύψωσιν του εθνικού φρονήματος των νέων» και την προς τούτο ίδρυση, εκτός της λέσχης των μελών, τεσσάρων σχετικών τμημάτων (Φιλολογικού, Εκπαιδευτικού, Φυσικής Αγωγής, Μουσικού και Ψυχαγωγικού). Την ιδιομορφία του Συλλόγου δείχνουν και ορισμένα άλλα χαρακτηριστικά:

• Ως πόροι του ορίζονται εκτός από το δικαίωμα εγγραφής και την μηνιαία συνδρομή (α’ και β’ τάξεως, 10 και 5 δραχμές αντιστοίχως) οι προσδοκώμενες εξαιρετικά υψηλές δωρεές «μεγάλων ευεργετών» (άνω των 5 χιλ), «ευεργετών» (μέχρι 5 χιλ), «δωρητών» (μέχρι 1000) και «επιτίμων συνδρομητών» (μέχρι 500 δρχ) εφ’άπαξ.
• Ο Σύλλογος θέλει, όταν οι πόροι του το επιτρέπουν, «να έρχεται αρωγός εις χήρας και ορφανά των σφαγιασθέντων αδελφών και των εν πολέμω πεσόντων».
• Ως μέλη γίνονται δεκτές στον Σύλλογο και κυρίαι (η υπογράμμιση από τους συντάκτες του καταστατικού), οι οποίες «απολαμβάνουν απάντων των δικαιωμάτων των αρρένων μελών».
• Από τους 10 ιδρυτές του Συλλόγου πέντε είναι υπάλληλοι, οι άλλοι φαρμακοποιός, ιδιοκτήτης αυτοκινήτου, κρεοπώλης, ζαχαροπλάστης, φοιτητής.

Η βασική ιδέα που καθορίζει όμως την ίδρυση αυτού όπως και των άλλων συλλόγων είναι η ίδια, όπως διατυπώνεται σε διάφορα καταστατικά: Η αλληλεγγύη (συχνά ως «αδελφική αλληλεγγύη»), «η αλληλοβοήθεια και σύμπραξις», «η σύσφιξις των δεσμών, διατήρησις της συνειδήσεως της κοινής καταγωγής και στενοτέρα επαφή», η ηθική και υλική συνδρομή σε αναξιοπαθούντες συμπατριώτες. Στο καταστατικό του συλλόγου των Μαλακοπητών (του 1928) προβλέπεται η ίδρυση ταμείου αλληλοβοήθειας με ιδιαίτερο κανονισμό για την χρηματική αρωγή «των εις ένδειαν περιελθόντων και παθόντων» όπως και στο καταστατικό του Εθνικού Συνδέσμου Προσφύγων Αρτεργατών (του 1923) «προς παροχήν περιθάλψεως εις τα ασθενούντα και ανίκανα μέλη χρηματικών βοηθημάτων και συντάξεως» (!).

Η στέγαση σε μόνιμη κατοικία, η εξεύρεση εργασίας και η ιατρική περίθαλψη είναι τα κύρια αιτήματα που προβάλλονται στους «Σκοπούς» των καταστατικών, ενίοτε ακόμη η ύδρευση και ο ηλεκτροφωτισμός, σχετικά σπάνια «η διεκδίκησις των δικαιωμάτων» που προκύπτουν από την συνθήκη της Λωζάνης, ενώ δεν λείπει στο καταστατικό της «Παμμικρασιατικής Ενώσεως Προσφύγων» (του 1923) η αναφορά στον ένα κύριο σκοπό, ο οποίος ήταν «η τελεσφόρος διεκδίκησις και επίτευξις των απαραγράπτων δικαίων των προσφύγων επί της προαιωνίου πατρικής κληρονομίας των και η παλιννόστησις εις το πάτριον έδαφος των».

Ο προσφυγικός Σύνδεσμος Τούμπας «Άγιος Γεώργιος» έγινε σύμφωνα με το καταστατικό του (το 1929) από τους «οικούντες εν τοις οικίσκοις του Εμπορικού Επιμελητηρίου», μεταξύ δε των σκοπών του αναφέρεται και η βελτίωσις της καταστάσεως της οσημέραι ετοιμορρόπου καθισταμένης στέγης αυτών.

Μολονότι οι βιοτικές ανάγκες κατά την ίδρυση των Σωματείων ήταν και προβλέπονταν να είναι στο εγγύς ή και απώτερο μέλλον εξαιρετικά πιεστικές, στους «σκοπούς» τους αναφέρεται συχνά και η «διανοητική ανάπτυξις και η ηθική εξύψωσις», η «διάπλασις», η «καλλιέργεια» και «ανάπτυξις» του αισθήματος της αλληλεγγύης, ενίοτε η «πολιτική διαπαιδαγώγισης» και καλλιέργεια του «εθνικού φρονήματος». Σε ορισμένες περιπτώσεις επίσης, όταν τα έσοδα του Σωματείου ή και οι προσδοκώμενες δωρεές το επέτρεπαν, προβλέπονταν η ίδρυση λέσχης, αναγνωστηρίου , βιβλιοθήκες, νυχτερινής και πρακτικής Σχολής (Προσφυγική Ένωσις Αστών, «Αγία Φωτεινή Η Πρόοδος», «Αστακηνών», «Ρύσιον», Μαγνησίας «Σίπυλος», «Κεντρικός Σύνδεσμος Ποντίων», Φιλαδελφέων Φιλανθρωπικός Σύλλογος «Αλληλοβοήθεια»).

Τα προσφυγικά σωματεία έχουν τακτικά και επίτιμα, μερικά και ανεπιστέλλοντα μέλη, με το δικαίωμα της εγγραφής και τις μηνιαίες συνδρομές (η μη καταβολή των οποίων σε ορισμένο διάστημα συνεπαγόταν την απώλεια της ιδιότητας του μέλους) ή εισπράξεις από διάφορες εκδηλώσεις, διαθέτουν τακτικά ή έκτακτα έσοδα, έχουν όμως άστεγους, άνεργους, και ασθενείς, χήρες και ορφανά και γι’αυτούς χρειάζονται την βοήθεια από εύπορους συμπολίτες: Είναι οι αναφερόμενοι στα καταστατικά με τα αντίστοιχα ποσά «αρωγοί», «δωρηταί», «ευεργέται», «μεγάλοι ευεργέται». Τα ποσά ποικίλλουν, όπως και οι τρόποι με τους οποίους αναγνωρίζεται η προσφορά: Οι αρωγοί με ανώτατο όριο 50 έως 200 δραχμές τιμώνται με ευχαριστήρια επιστολή, οι δωρητές (200-500) και ευεργέτες (560-2500) με αναγραφή των ονομάτων, οι μεγάλοι ευεργέτες  (άνω των 5000 ή 10.000) με ανάρτηση φωτογραφίας. Προξενούν εντύπωση οι σχετικές αναφορές και εξαιτίας του σημαντικού αριθμού των σωματείων, όπου μαρτυρείται, αλλά και εξαιτίας των ποσών:  Στο καταστατικό της «Προσφυγικής Ενώσεως Τούμπας» ως «δωρηταί» ανακηρύσσονται οι προσφέροντες 1000, ως «ευεργέται» οι προσφέροντες 5-10 χιλ, και ως «μεγάλοι ευεργέται» οι προσφέροντες άνω των 10 χιλ. Η προσδοκία ότι το έτος 1925 θα βρίσκονταν συμπολίτες πρόθυμοι να προσφέρουν τόσο σημαντικά για την εποχή ποσά σε ένα προσφυγικό σωματείο, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Κατανοείται από την διάδοση που φαίνεται ότι είχε τότε η ιδέα της κοινωνικής αλληλεγγύης, για την οποία ο «Σύνδεσμος κυριών κοινωνικής αλληλεγγύης» (το 1924) και η «Πανελλήνιος Κοινωνική Αλληλεγγύη» (το 1950) στην Θεσσαλονίκη είναι δύο ενδεικτικά παραδείγματα.

Την ταυτότητα των Σωματείων εκφράζουν εκτός από την επωνυμία, τα επιλεγόμενα σύμβολα, η σφραγίδα και το λάβαρο.

• Ο Σύλλογος «Μικρασιατική Ένωσις Προσφύγων» έχει λάβαρο κυανού χρώματος, στο οποίο απεικονίζεται η σκηνή του μαρτυρίου του αειμνήστου μητροπολίτου Σμύρνης Χρυσοστόμου ως σύμβολον του γενικού μαρτυρίου των κατοίκων της Μικρασίας.
• Λάβαρο λευκού χρώματος με εικόνα που παριστάνει το «μαρτύριο της τελευταίας μικρασιατικής τραγωδίας» έχει επίσης ο Σύλλογος κατοίκων Μαγνησίας και περιχώρων «Σίπυλος».
• Το κωδωνοστάσιο του ναού της Αγίας Φωτεινής «εις ένδειξιν της ιστορικής αναμνήσεως της καταστροφής» έχει εξ’άλλου ως σύμβολο στην σφραγίδα του ο Σύλλογος Προσφύγων Σμύρνης και Περιχώρων.
• Η «Προσφυγική Ένωσις Τούμπας» έχει σφραγίδα στο μέσον της οποίας απεικονίζονται οι Τρεις Χάριτες με αλληλοσφιγμένα χέρια ως σύμβολο της αλληλεγγύης μεταξύ των διαφορετικής καταγωγής προσφύγων.
• Λάβαρο με την εικόνα του Αγίου Βασιλείου έχει ο «Σύλλογος Προσφύγων Καισαρείας».
• Σφραγίδα στο μέσον της οποίας απεικονίζεται «καπνοδόχος μεταλλείου εν ενεργεία» έχει ο «Σύλλογος προσφύγων Βάλιας».
• Ο «Εργατικός και Επαγγελματικός Εθνικός Σύνδεσμος Ποντίων» έχει ως σύμβολο στην σφραγίδα του δικέφαλο αετό με σταυρό επικεφαλής.
• Στην σφραγίδα του Σωματείου Αστών Προσφύγων απεικονίζεται ο θεός Ερμής, η Ένωσις Προσφύγων «Χαρμάνκιοϊ Αναγέννησις» έχει ως σύμβολο τον ανατέλλοντα Ήλιο.

Από τα σωματεία που για ειδικούς λόγους (όπως είναι οι αναφορές των ονομάτων με τα επαγγέλματα των ιδρυτών, η προέλευση ή η οργάνωση) θα άξιζε να μελετηθεί επίσης ιδιαιτέρως το «Εθνικόν Σωματείον Προσφύγων Αρτεργατών» του 1923, για τον «ειδικό κανονισμό του ταμείου Αλληλοβοηθείας» που είχε συντάξει το Δ. Συμβούλιό του και είχε εγκρίνει η γενική του συνέλευση (αρ. 25 του καταστατικού).

3. Τα ιδρυτικά μέλη

Στο τελευταίο μέρος των καταστατικών αναφέρονται τα ονόματα των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου ή και των άλλων ιδρυτών του σωματείου με τα συναφή στοιχεία, εκτός από την διεύθυνση της κατοικίας, το επάγγελμα και συχνά η ηλικία. Και τα δύο, προπάντων το πρώτο, με την ιδιαίτερη σημασία που έχουν για την λειτουργία και την δράση του σωματείου παρουσιάζουν ερευνητικό ενδιαφέρον σε συνδυασμό με τον συνεκτικό ρόλο που είχε η αναφερόμενη στο καταστατικό ως καθοριστική για την ίδρυσή του ιδέα της αλληλεγγύης στην σκληρή πραγματικότητα της εποχής: Ένας «εργοστασιάρχης», δύο παντοπώλες, τέσσερεις κτίστες και ένας μάγειρας είναι ιδρυτικά μέλη του Συλλόγου «Τρωάς». Ένας «μεγαλέμπορος» αλλά και πέντε «μικρέμποροι», ένας αμαξηλάτης και ένας καπνεργάτης του Συλλόγου της Ιοσγάτης. Τεχνίτες, έμποροι, ιατροί, δικηγόροι, υπάλληλοι, διάφοροι επαγγελματίες αποτελούν μέλη άλλων σωματείων, όπως και βιοπαλαιστές με διάφορα επαγγέλματα σε άλλα. Διαφορετικά εισοδήματα, αλλά τη βούληση για την έμπρακτη «αλληλοβοήθεια» έχουν εξ’άλλου τα μέλη των επαγγελματικών σωματείων, με κορυφαίο εκείνο των αρτεργατών. Τα 54 ιδρυτικά μέλη του Συλλόγου Προσφύγων της Περιφέρειας Ικονίου δηλώνονται μόνο με το όνομα και την ηλικία, από τα 61 ιδρυτικά μέλη του Συλλόγου Φιλαδελφέων τα 60 είναι Έλληνες κι ένας Αρμένιος.