Του Βασίλη Κυρατζόπουλου
Το πολίτευμα, τέταρτος κατά σειρά σημαντικός παράγοντας “της ύπαρξης” μετά τη γη (περιβάλλον), την ανθρωπότητα (υγεία) και το κράτος (ψυχική ηρεμία). Κρίκοι μίας “λογικής αλυσίδας” που διατηρούν την ιδιότητα της πεπεραστικότητας με αμφίδρομη σχέση, όπου κάθε κρίκος εξαρτάται από την ύπαρξη του προηγούμενου. Δηλαδή εάν δεν υπάρξει η γη δεν μπορούμε να συζητάμε για την ανθρωπότητα εάν δεν υπάρξει η ανθρωπότητα δεν μπορούμε να συζητάμε για κράτη και εάν δεν υπάρξει κράτος δεν υφίσταται η έννοια του πολιτεύματος κ.ο.κ.
Το κράτος
Προς στιγμήν, ως κράτος ας εννοήσουμε “το φυσικό χώρο όπου δρα μία κοινωνική ομάδα”. Κατ’ αυτή την έννοια κράτη υπάρχουν από την παλαιολιθική εποχή. Ανέκαθεν μια κοινωνία ατόμων για να λειτουργήσει μακροπρόθεσμα έβαζε κανόνες λειτουργίας της ομάδας. Τα άτομα που δεν συμφωνούσαν με τους κανόνες ή αποχωρούσαν ή περιθωριοποιούνταν από την κοινωνική ομάδα. Τους κανόνες δράσης των κοινωνικών ομάδων ας τους αποκαλέσουμε νόμους. Άρα μπορούμε να πούμε ότι κράτος είναι κοινωνία ατόμων, αυτοβούλως ή βίαια υποταγμένων σ’ ένα ορισμένο τρόπο ζωής. Ο τρόπος ζωής ορίζεται από τους νόμους.
Στο σημείο αυτό δημιουργούνται πολλά ερωτήματα. Όπως πώς, πότε και γιατί νομοθετούμε; Ποιοί παράγοντες καθορίζουν την υφή των νόμων; κ.ά.
Σε μία κοινωνική ομάδα όλοι, εφόσον συμφώνησαν και παραμένουν στην ομάδα, ελέγχουν και ελέγχονται για την εφαρμογή των νόμων. Όμως όταν σημειώνονται παρεκκλίνουσες συμπεριφορές κάποια δύναμη πρέπει να επαναφέρει την τάξη. Έτσι σε κάθε κράτος, υπάρχει μία ανώτατη βούληση (ή αρχή) που ρυθμίζει την “καλή εφαρμογή” των νόμων. Άρα το κράτος για να υπάρξει πρέπει να επιβάλλει τη νομιμότητα. Όπως τονίζει και ο Βέμπερ (Maximilian Carl Emil Weber), το κράτος είναι η μοναδική εξουσία που δικαιούται να εφαρμόσει βία σε συνάνθρωπό μας. Έτσι κερδίζει μεγαλύτερη αξία και αναζητείται μεγαλύτερη προσοχή σ’ ότι αφορά την σύνταξη των νόμων.
Βέβαια τίθεται υπό αμφισβήτηση το εάν η κρατική εξουσία, είναι απεριόριστη και αμετάκλητη (Thomas Hobbes,) ή περιορισμένη και ανακλητή (John Locke).
Νόμος – Δίκαιο
Μία κοινωνική ομάδα νομοθετεί για να υπάρξει πειθαρχημένη ειρήνη μεταξύ των μελών της. Η πειθαρχεία αυτόματα δημιουργεί μία “τάξη”. Η ύπαρξη της “τάξης” δίνει την ευκαιρία του σχεδιασμού. Όταν τα μέλη μίας κοινωνικής ομάδας ευκαιρούν να σχεδιάσουν ειρηνικά και μακροπρόθεσμα τη ζωή τους, επέρχεται το πρώτο βήμα της ευτυχίας. Ο δεύτερος και σημαντικότερος παράγοντας της ευτυχίας είναι στην προσχεδιασμένη και μακροπρόθεσμη περίοδο τα μέλη να μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες τους. Εάν το κράτος καλύπτει τα προαναφερόμενα, τα μέλη θα είναι ευτυχισμένα με ήρεμη ψυχική κατάσταση.
Η κάλυψη των αναγκών της κοινωνικής ομάδας σχετίζεται άμεσα με την παραγωγή. Η κατανομή των παραχθέντων στην κοινωνική ομάδα σε συνδυασμό με την κάλυψη των αναγκών, απαιτεί συγκεκριμένους κανόνες. Άρα οι νόμοι καθορίζουν τον τρόπο παραγωγής και τον βαθμό κάλυψης των αναγκών. Έτσι η νομοθέτηση γίνεται βάσει των απαιτήσεων της κοινωνικής ομάδας. Έχοντας υπ’ όψιν, ότι οι κοινωνίες είναι δυναμικές και μεταβάλλονται διαρκώς, είναι λογικό να υπάρξει μια συνεχής νομοθετική διαδικασία. Άρα κάθε κράτος χρειάζεται ένα όργανο που θα συλλέγει τις απαιτήσεις και θα συντάσσει τους νόμους, ούτως ώστε να γίνονται αποδεκτοί από την κοινωνική ομάδα.
Όμως η σχέση των μελών ως προς την παραγωγή, δημιουργεί αυτόματα τις κοινωνικές τάξεις και τα κοινωνικά στρώματα ανά τάξη. Άρα είναι σχεδόν ακατόρθωτο οι κανόνες κατανομής των παραχθέντων να καλύψουν τη γενική ωφέλεια. Διότι κάθε τάξη θα έχει διαφορετικές απαιτήσεις για την δίκαιη κατανομή του ίδιου παραγόμενου προϊόντος. Η ηρεμία ως προς την συνεχή μεταλλαγή των νόμων κατορθώνεται με την σταθερή αίσθηση του Δικαίου. Άρα μπορούμε να πούμε ότι Δίκαιο είναι, η ορθότητα και εφαρμογή των νόμων ως προς τη συνείδηση των αυτοβούλως υποταγμένων μελών μίας κοινωνικής ομάδας.
Άμεσα δημιουργείται το ερώτημα: από πού πηγάζει ή αίσθηση του Δικαίου; Η απάντηση είναι από τη συνείδηση του ατόμου και η συνείδηση διαμορφώνεται ή με τα Θεία ή με την πάση θυσία διατήρηση της προαναφερόμενης “λογικής αλυσίδας”. Άρα ορθώς λειτουργήσιμο κράτος, είναι αυτό που διατηρώντας την αίσθηση του Δικαίου, με ελάχιστη δυνατή θυσία κατορθώνει την μέγιστη ικανοποίηση των υπηκόων του.
Η ορθή λειτουργία του κράτους σχετίζεται με τους θεσμούς που το απαρτίζουν. Οι θεσμοί και η υφή των νόμων για την ορθή λειτουργία του κράτους, χαρακτηρίζουν το πολίτευμα. Άρα δεν έχει σημασία το πώς θέλουν να αποκαλούν τα μέλη μίας κοινωνικής ομάδας το πολίτευμα του κράτους όπου διαβιούν, αλλά το πολίτευμα χαρακτηρίζεται από τον τρόπο λειτουργίας των θεσμών και από την υφή των νόμων, που καθορίζουν την κατανομή της παραγωγής του κράτους.
Τα πολιτεύματα κατά τον Αριστοτέλη και η εφαρμογή τους στον 21ο αιώνα
Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του ορίζει τα πολιτεύματα [για κείμενο κοίτα, https://el.wikisource.org/wiki/Πολιτικά/Γ] σε ορθά και παρεκβατικά. Βέβαια μετά 24 αιώνες λόγω δυναμικής των κοινωνιών, στον κρατικό μηχανισμό έχουν προστεθεί πολλοί και διαφορετικοί θεσμοί, όμως η Αριστοτελική ταξινόμηση των πολιτευμάτων παραμένει ίδια.
Όταν ένα κράτος κυβερνάται από μη αιρετούς, “ξένους” της κοινωνικής ομάδας που το απαρτίζει, το πολίτευμά του αποκαλείται “τυραννία”. Εάν οι θεσμοί λειτουργούν ως προέκταση θεσμών άλλων κρατών ή είναι εντολοδόχοι άλλων δυνάμεων, τότε το κράτος ονομάζεται προτεκτοράτο. Η Ελλάδα των μνημονίων που κυβερνάται από τριανδρία (Eurogroup, IMF και τεχνοκράτες) και αναμένει την βοήθεια των ΗΠΑ ή της ΕΕ, είναι κλασική περίπτωση Προτεκτοράτου Εσωτερικής Κυριαρχίας και ως προς το Διεθνές Δίκαιο.
Εδώ τίθεται το ερώτημα, πώς τα μέλη (ή οι υπήκοοι) ενός προτεκτοράτου μπορούν να διατηρήσουν τα εθνικά τους χαρακτηριστικά (ή την εθνική τους ταυτότητα); Η απάντηση είναι, με τους θεσμούς τους. Όπως μέσω Οικουμενικού Πατριαρχείου διατηρήθηκε το Ελληνικό Έθνος για τέσσερις αιώνες ή/και μέσω Συναγωγών διατηρήθηκε το Εβραϊκό Έθνος για δέκα εννέα αιώνες (άρα και στα δύο έθνη η αίσθηση του Δικαίου διαμορφώνεται από τα Θεία).
Ο κίνδυνος να μετατραπεί ένα κράτος από οιονεί προτεκτοράτο σε επικράτεια άλλης χώρας, εγκυμονεί τον κίνδυνο τα μέλη του, στα πάτρια εδάφη τους να μετατραπούν σε οθνείους. Τότε η διατήρηση της εθνικής ταυτότητας βασίζεται σε θεσμούς που λειτουργούν ορθά και κληρονομήθηκαν από την περίοδο της ανεξαρτησίας. Άρα στην περίοδο ανεξαρτησίας οι θεσμοί πρέπει να λειτουργούν ορθά και αυτό έγκειται στα μέλη των θεσμών. Οι δε κατακτητές σταθερά θα προσπαθήσουν να αλλοιώσουν την ορθή λειτουργία των θεσμών.
Το νέο ερώτημα που τίθεται είναι: Ποιοι θεσμοί λειτουργούν μη ορθά; Εδώ θα επικαλεστούμε ξανά τον Αριστοτέλη. Οι θεσμοί ως κύτταρο του κράτους από ορθοί θα μετατραπούν σε μη ορθούς με τις ίδιες συνθήκες που ένα πολίτευμα από ορθό θα μετατραπεί σε παρεκβατικό αυτού. Ποιες είναι οι συνθήκες αυτές:
- Κάθε μέλος του θεσμού πρέπει να έχει την παιδεία να διοικεί και να διοικείται. Όταν λείπει του αυτού είδους παιδεία από όλα τα μέλη…
- Όταν οι διοικούντες για να ωφεληθούν τα αγαθά που τους προσφέρει η θέση τους, θέλουν συνεχώς να άρχουν…
- Όταν οι διοικούντες, διοικούν προς όφελος των ιδίων ή μικρής μερίδας των μελών …
- Όταν τα μέλη δεν ενδιαφέρονται για τους κανόνες και δεν ελέγχουν εάν η λειτουργία εξυπηρετεί το σκοπό του θεσμού…
- Όταν εκλείπει η συγκατάθεση όλων των μελών για τις αποφάσεις που διαμορφώθηκαν από την σύνθεση γνώμης όλων των μελών, που αντιπροσωπεύουν όλες τις κοινωνικές τάξεις και τα κοινωνικά στρώματα …
δημιουργείται παρεκβατικός – μη ορθός θεσμός.
Κλείνοντας
Πάντα είχα την απορία, όταν υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες και δούμε έτοιμη να φτερουγίσει η πεταλούδα του Edward Lorenz, ποια θα ήταν η πρέπουσα αντίδρασή μας;
Παρόμοιο ερώτημα τίθεται και στα μέλη των θεσμών. Δηλαδή όταν βλέπετε συνθήκες παρεκβατικής πορείας στο θεσμό που υπηρετείτε, πώς πρέπει να αντιδράσετε;
