Περί Θεσμών: οι Ελληνόφωνες Τεκτονικές Στοές της Κωνσταντινούπολης

Του Βασίλη Κυρατζόπουλου Αθήνα 17/4/2017

Στο παρελθόν είχαμε αναφέρει [1]:

“Ο κίνδυνος να μετατραπεί ένα κράτος από οιονεί προτεκτοράτο σε επικράτεια άλλης χώρας, εγκυμονεί τον κίνδυνο τα μέλη του, στα πάτρια εδάφη τους να μετατραπούν σε οθνείους. Τότε η διατήρηση της εθνικής ταυτότητας βασίζεται σε θεσμούς που λειτουργούν ορθά και κληρονομήθηκαν από την περίοδο της ανεξαρτησίας. Άρα στην περίοδο ανεξαρτησίας οι θεσμοί πρέπει να λειτουργούν ορθά και αυτό έγκειται στα μέλη των θεσμών. Οι δε κατακτητές σταθερά θα προσπαθήσουν να αλλοιώσουν την ορθή λειτουργία των θεσμών”

Με την προαναφερόμενη διαπίστωση συμπεραίνουμε ότι οι θεσμοί πρέπει να περιφρουρούνται ούτως ώστε να μην μετατραπούν σε παρεκβατικοί – μη ορθοί. Εδώ άμεσα δημιουργούνται μερικά ερωτήματα, όπως:

Οι θεσμοί μπορούν να είναι υπεράνω του συντεταγμένου κράτους; Το κράτος μπορεί να είναι ο μοναδικός θεσμός που δικαιούται να εφαρμόσει βία κατά των μελών του; Ποιοι θεσμοί δεν υπόκεινται στον κρατικό έλεγχο; Πώς περιφρουρείται ένας νόμιμος θεσμός, που βασικός σκοπός του είναι η διατήρηση της εθνικής ταυτότητας;

Το καλύτερο παράδειγμα για να απαντηθούν οι ερωτήσεις, αποτελεί ο θεσμός του Τεκτονισμού, ένας παγκόσμιος ισχυρός θεσμός. Η δημιουργία του θεσμού οφείλεται στην αλαζονεία και ανομία των φεουδαρχών του Μεσαίωνα. Διάφορα κοινωνικά στρώματα ιδρύουν το θεσμό που θα κρατά τα μυστικά της κοινής τους τέχνης για να προστατέψουν τη ζωή, τη γνώση και την περιουσία των μελών του θεσμού. Άρα ως προς τους λόγους της ίδρυσης του Τεκτονισμού  μπορούμε να πούμε ότι είναι ένας αντιεξουσιαστικός, πολιτισμικός θεσμός, που στηρίζεται στην πλήρη εμπιστοσύνη της αδελφότητας (μελών).

Τί γίνεται όταν ένας αξιόλογος αντιεξουσιαστικός θεσμός ισχυροποιείται σε τέτοιο βαθμό ώστε να απειλεί τη συντεταγμένη κρατική εξουσία;

Πριν αναφερθούμε στη σύγχρονη εποχή, ας θυμηθούμε τους αήττητους Ναΐτες. Ευγενείς Χριστιανοί για να ενταχθούν στο Τάγμα των Ιπποτών του Νοσοκομείου του Αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων, εκτός από την πολεμική τέχνη ήταν αναγκασμένοι να κατέχουν επιπλέον τέχνες όπως ιατρική, τραπεζική κ.ά., να δωρίσουν όλη την περιουσία τους στο κοινό ταμείο και να μυηθούν στα μυστικά του Τάγματος. Έτσι στα τέλη του 13ου αιώνα, το Τάγμα ήλεγχε μεγαλύτερη περιουσία και κτήματα από πολλά βασίλεια της Ευρωπαϊκής ηπείρου. Μετά την πτώση των Ιεροσολύμων (1244), οι Ναΐτες οργανώνονται στην Κύπρο για την επανάκτηση των Αγίων Τόπων.

Αρχές του 14ου αιώνα το Τάγμα αρνήθηκε να δανείσει ένα υπέρογκο ποσό στον βασιλιά Φίλιππο Δ’ τον Ωραίο (1285-1314) της Γαλλίας, που ουσιαστικά φιλοξενούσε την έδρα του Τάγματος. Ο λόγος άρνησης ήταν ότι ο Γάλλος βασιλιάς δεν δεσμεύονταν να δαπανήσει τα δανεικά για τον κοινό σκοπό. Έτσι το 1307 προβάλλοντας τον τρόπο μυήσεως, κατηγορήθηκαν ως αιρετικοί και με εντολή του Πάπα Κλήμη Ε’ (1305 – 1314) την περίοδο 1307 – 1312 όσα μέλη του Τάγματος συλλαμβάνονταν σε Αγγλία, Γαλλία και Ιταλία καίονταν στην πυρά. Δεν σώθηκε από την πυρά ούτε ο Μέγας Μάγιστρος Jacques de Molay. Βέβαια, δημεύτηκε και όλη η περιουσία του Τάγματος σε Γαλλία και Ιταλία…  

Οι Στοές στον Οσμανικό Κράτος

Η πρώτη Τεκτονική Στοά στα Οσμανικά εδάφη θα ιδρυθεί το 1748 στην Βέροια (Χαλέπι) της Συρίας, με την ονομασία Μεγ. Αλέξανδρος (ή Αλεξανδρέττα), υπό την αιγίδα της Μεγάλης Στοάς της Σκωτίας. Ως προς την Αγγλική Εφημερίδα St. James Evening Post, σε Σμύρνη και Κωνσταντινούπολη το 1738 λειτουργούσαν ήδη Τεκτονικές Στοές. Έτσι υπό την αιγίδα Ευρωπαϊκών Μεγ. Στοών θα ιδρυθούν ξενόφωνες Στοές, οι οποίες στις περιόδους 1748 – 1760 και 1825 – 1856 θα παυτούν με Αυτοκρατορικό Φιρμάνι. Τον 19ο αιώνα ανακοινώνονται δύο μεταρρυθμιστικά διατάγματα:

• Στις 3/11/1839 το Gülhâne hatt-ı şerif (Γκουλχανέ χάτι σερίφ), το οποίο διαμορφώθηκε κυρίως από προοδευτικούς του Οσμανικού κράτους την περίοδο Selim Γ’ και Mahmud Β’.
• Στις 28/2/1856 το Hatt-ı hümayun (Χάττι χουμαγιούν)[2], θεωρείται το συμπληρωματικό του Gülhâne hatt-ı şerif. Στην πραγματικότητα επιβάλλεται από τις Ευρωπαϊκές δυνάμεις.

Με τα δύο φερμάνια δίνονται πολιτικά δικαιώματα στις μη Μουσουλμανικές εθνότητες (cemaat). Έτσι σε σύντομο χρονικό διάστημα θα ιδρυθούν σε Θεσσαλονίκη, Σμύρνη και Κωνσταντινούπολη πλέον των 60 Τεκτονικών Στοών. Την ίδια περίοδο εμφανίζονται και οι πρώτες Ελληνόφωνες και μεικτές Στοές*[Κοίτα Πίνακα].

Η “Πρόοδος” θα παίξει σημαντικό ρόλο στην Οσμανική ιστορία. Πρώτον επειδή θα μυηθεί ο διάδοχος Μουράτ, ο οποίος θα παραμείνει στον θρόνο για 91 μέρες ως Murat Ε’ (Μουράτ Ε’ 30/5/1876 – 31/8/1876) και θα τεθεί σε κατ’ οίκον περιορισμό στο παλάτι του Çırağan (Τσιραγάν) από τον ετεροθαλή αδελφό του Abdülhamid Β’ (31/8/1876 – 27/4/1909, ΑμπντουλχαμίντΒ’). Δεύτερον, μετά τη Συνθήκη του Αγ. Στεφάνου (3/3/1878), με τη συνδρομή της Στοάς Πρόοδος τελούνται δύο απόπειρες απελευθέρωσης του Murat Ε’:

• Στις 20/5/1878 με πρωτεργάτη τον Ali Suavi (Αλί Σουαβί), ο οποίος θα δολοφονηθεί κατά τη διάρκεια της απόπειρας.
• Τον Ιούλιο του 1878 με πρωτεργάτες τους Κλεάνθη Σκαλιέρη και Aziz Bey (Αζίζ Μπέη). Ο Σκαλιέρης μετά την αποτυχία θα προλάβει να διαφύγει στην Ελλάδα και θα πεθάνει πάμπτωχος το 1891.

Το İttihat ve Terakki (Ιττιχάτ Τερακκί = Ένωση και Πρόοδος)θα ιδρυθεί στις 21/5/1889 από φοιτητές της Στρατιωτικής Ιατρικής Σχολής της Κωνσταντινούπολης με αρχική ονομασία İttihad-ı Osmanî (Ιττιχάτι Οσμανί = Ένωση Οσμανών). Όλοι οι ιδρυτές και πρωτεργάτες του συλλόγου κατάγονταν από Βαλκάνια ή Καύκασο και ήταν φανατικοί αντί Ισλαμιστές[3] Λόγω του δεσποτικού κατεστημένου του Abdülhamid Β’ και της δράσης της Στ. “Πρόοδος”, οι ιδρυτές χρησιμοποιούν τις αρχές του Τεκτονισμού[4] μέχρι να εδραιωθεί η οργάνωση και να αναλάβει ως σύλλογος πλέον έντονη δράση κατά του δεσποτισμού του Abdülhamid Β’.

Τον Φεβρουάριο του 1909 το Οσμανικό κράτος θα βρεθεί σε έντονη πολιτική αστάθεια. Το İttihat ve Terakki καταβάλλει έντονες προσπάθειες να ελέγξει όλους τους κρατικούς θεσμούς. Στις 3/3/1909 με έδρα την Κωνσταντινούπολη θα ανεξαρτητοποιηθεί η Μεγάλη Οσμανική Στοά (Kabul Edilmiş Skoç Riti Osmanlı Yüksek Şûrası)[5] και έτσι καλούνται οι Στοές που εδρεύουν στην Οσμανική επικράτεια να συνδεθούν κάτω από την Μεγάλη Οσμανική Στοά. Στις 13/4/1909 θα ξεσπάσει η στάση των Ισλαμιστών κατά των Νεότουρκων, που θα τερματιστεί με την πλήρη επικράτηση του κόμματος πλέον İttihat ve Terakki με τη βοήθεια μερίδας όλων των μη Μουσουλμανικών εθνοτήτων.

Όταν ο σύλλογος από αντιεξουσιαστικός θεσμός μεταμορφώνεται σε εξουσιαστικό κόμμα, θα καταστραφεί το Οσμανικό Κράτος και θα δημιουργηθεί η Τουρκική Δημοκρατία.

Οι Ελληνόφωνες Στοές στην Τουρκική Δημοκρατία

Λόγω των αντιπαραθέσεων της Βουλής της Άγκυρας με την Βουλή της Κωνσταντινούπολης, θα καταργηθεί ή θα παυτεί η πλειονότητα των Οσμανικών θεσμών.

Ένας από τους θεσμούς που θα επιβιώσει είναι ο Τεκτονισμός. Έχει μεγάλη σημασία να γνωρίζουμε τα επιχειρήματα που προέβαλλαν ο προσωπικός ιατρός του Kemal Atatürk (Κεμάλ Ατατούρκ), Mim Kemâl Öke (Μιμ Κεμάλ Οκέ) και ο υπασπιστής του Mehmet Cevat Abbas Gürer (Μεχμέτ Τζεβάτ Αμπάς Γκουρέρ), έτσι ώστε να συμπεράνουμε τον λόγο για τον οποίο παύτηκαν οι Τεκτονικές Στοές τον Οκτώβριο του 1935.

Τί είχε αλλάξει;Με τους Νόμους Nuremberg (Νυρεμβέργης) της Γερμανίας (15/9/1935, Νόμος περί της προστασίας του Γερμανικού αίματος και της Γερμανικής τιμής), με την Ιταλική εισβολή στην Αβησσυνία (26/4/1936) και την έναρξη του Ισπανικού εμφυλίου πολέμου (17/7/1936), η ανθρωπότητα πλέον βρίσκεται σε διαφορετική τροχιάΤην ίδια περίοδο αναστέλλεται η δράση της Ελληνόφωνης Στοάς “Αρμονία” [κοίτα πίνακα] και δεν θα επαναλειτουργήσει ποτέ στην Τουρκική Δημοκρατία.

Η δράση που ξεκίνησε από το 1931 περί “Τουρκικής Ιστορικής Θέσης” και “Θεωρίας γλώσσας του Ηλίου” κορυφώνεται το 1937 με ανθρωπομετρικές μελέτες που τελέστηκαν σε όλη την Τουρκική επικράτεια, και σηματοδοτεί την αρχή του εθνικισμού. Στις εν λόγω δράσεις θα συμβάλλει ένα μεγάλο τμήμα ακαδημαϊκών της Τουρκικής Δημοκρατίας και όχι μόνο. Το να στηρίζονται ή να προσυπογράφονται επιστημονικές προτάσεις άνευ πειστηρίων και αποδείξεων κατά πόσο συμβαδίζει με “ήθη ανεπίληπτα και αγαθήν υπόληψιν” τίθεται υπό συζήτηση. Η νόμιμη κρατική βία υπεράνω της πνευματικής δέσμευσης!Αν και κρατήθηκε μυστική η απόφαση “επιστράτευση είκοσι ηλικιών” (Απρίλιος 1941)[6], η απόφαση περί “Εφάπαξ Φορολογίας Περιουσίας” (Ν-4305-11/11/1942) είχε διαρρεύσει. Φημολογείται ότι, την περίοδο προπαρασκευής του Νόμου, τριμελής επιτροπή που απαρτίζονταν από Μεγ. Δασκάλους των μη Μουσουλμάνων είχε μεταβεί στην Άγκυρα για να συσκεφθεί με μυημένα κυβερνητικά στελέχη της Α’ Κυβέρνησης Saraçoğlu (9/7/1942 – 9/3/1943, Σαράτσογλου). Η πρόταση που μεταφέρεται από την αντιπροσωπία των μη Μουσουλμάνων ήταν: “Η Κυβέρνηση να δηλώσει το ύψος του κεφαλαίου που χρειάζεται και οι εθνότητες να προσπαθήσουν να συλλέξουν το εν λόγω κεφάλαιο και να το δωρίσουν στην Τουρκική Δημοκρατία, χωρίς να εκδοθεί ο Νόμος”.

Η απάντηση που έλαβαν αυτολεξεί δεν είναι γνωστή και επειδή επίσημα είχε παυτεί ο θεσμός των Στοών, προφανώς δεν έχει αποτυπωθεί σε κανένα βιβλίο πρακτικών… Όμως θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να γνωστοποιηθεί και η απάντηση αλλά και οι ψηφίσαντες τον Ν-4305 (έχοντας υπόψιν τους 21 νεκρούς της εξορίας).Στις 5/2/1948 ιδρύεται στην Άγκυρα η Μεγάλη Στοά της Τουρκίας (η ονομασία επικυρώνεται το 1956). Ποιοι ήταν οι ιδρυτές και ποια ήταν τα επιχειρήματα της επαναλειτουργίας της, έναντι αυτών που αποφασίστηκε να παυτούν το 1935;Στις 17/6/1953 θα ιδρυθεί η Ελληνόφωνη Στοά “Η Αλήθεια – Hakikat” με 21 ιδρυτικά μέλη.

Δεν γνωρίζουμε πόσα από τα μέλη της Στοάς έπεσαν θύματα (τουλάχιστον βανδαλισμού) κατά την γενοκτόνο πράξη των Σεπτεμβριανών[7], όμως υπήρχαν άτομα που συγκαταλέγονταν στις πρώτες απελάσεις τον Νοέμβριο του 1956 και την περίοδο 1957 – 1959. Την περίοδο εκείνη απελάθηκαν τουλάχιστον 69 επιφανή μέλη της Ελληνικής Εθνότητας της Κωνσταντινούπολης.

Ειδικά όταν το 1960 διευρύνεται η κατάσταση των επαγγελμάτων που απαγορεύεται να ασκήσουν οι ξένοι υπήκοοι και παύονται οι τρεις σημαντικότερες εφοροεπιτροπές της Ελληνικής Εθνότητας (Σταυροδρομίου, Χαλκηδόνος και Γαλατά), δημιουργείται έντονη δυσαρέσκεια σε όλη την Ελληνική Εθνότητα. Στις 23/10/1961 ο Επιθεωρητής “της Αλήθειας- Hakikat ” Edip Seydi (Εντίπ Σεϊντί), παίρνοντας το λόγο τονίζει:”Τα μέλη του Χακικάτ, εκτός ολίγων εξαιρέσεων, δεν επισκέπτονται συχνά τας άλλας Στοάς, τοιουτοτρόπως δεν κατωρθώθη η επιβαλλομένη τεκτονική αδερφική συνάφεια, αγάπη και αλληλογνωριμία μεταξύ αυτών και των άλλων …”[8]

Κατόπιν της σχετικής “παρατήρησης”, διασπάται “Η Αλήθεια – Hakikat” και στις 16/11/1961 ιδρύεται η δεύτερη (και αντιμαχόμενη) Ελληνόφωνη Στοά “Ειλικρίνεια – Hulus”. Από το ανώτερο θεσμικό όργανο παύεται για 6 μήνες “Η Αλήθεια – Hakikat”. Τότε υπήρξαν αλληλοκατηγορίες μεταξύ των μελών περί “ασυμβατότητας” χαρακτήρων, τρόπου διοίκησης κ.ά.Στις 16/3/1964 η Ι’ Κυβέρνηση İnönü (Ινονού) διατάζει τις βίαιες απελάσεις και άλλες πολλές ακρότητες της περιόδου 1963 – 1964[9]. Μέχρι το 1968 η Κωνσταντινούπολη θα απολέσει τα 4/5 του Ελληνικού Εθνοτικού πληθυσμού της. Στην περίοδο της μεγάλης φυγής πολλά διοικητικά μέλη των έφοροεπιτροπών, ιδρυμάτων και συλλόγων, θα εγκαταλείψουν αναγκαστικά τις αρμοδιότητές τους. Τότε οι δύο αντιμαχόμενες Στοές συγκρότησαν δύο ομάδες (η κάθε μία δεν υπερέβαινε τα 30 άτομα), οι οποίες ανέλαβαν όσο το δυνατόν περισσότερα προεδρεία εφοροεπιτροπών, ιδρυμάτων και συλλόγων[10]. Βέβαια μέσα στην καθημερινότητα και με υπευθυνότητα πολλών προεδρείων ήταν δύσκολη η τακτική θεώρηση των έφοροεπιτροπών, ιδρυμάτων και συλλόγων… Δυστυχώς όταν επιβλήθηκαν τα νέα οδυνηρά μέτρα του 1974, η Ελληνική Εθνότητα δεν ήταν σε θέση να προσκομίσει ολοκληρωμένα στοιχεία… Το αποτέλεσμα αυτού εμφανίστηκε την περίοδο 2004 – 2008…

Κλείνοντας

Στα προαναφερόμενα, στόχος δεν είναι να επικρίνουμε τον Τεκτονικό θεσμό, ούτε τα άτομα που υπηρέτησαν τον εν λόγω θεσμό. Απλώς χρησιμοποιήσαμε ως παράδειγμα έναν ισχυρότατο οικουμενικό θεσμό, που στην σύγχρονη παγκόσμια ιστορία συνετέλεσε σε πολλές κοινωνικές αλλαγές. Στόχος ήταν να αναδειχτεί η δυσκολία διατήρησης της εθνικής ταυτότητας[11] μέσα από θεσμούς, που λειτουργούν σε κράτος που έχει ήδη αλωθεί η διοίκηση.

βκ

Σημειώσεις:

[*] Ο πίνακας είναι ελλιπέστατος, όμως μέχρι των ημερών μας δεν έχει δημοσιοποιηθεί έγγραφο με τις εν λόγω πληροφορίες.

[1]Κοίτα Άρθρο “Περί Πολιτεύματος”, εφημ. Ο Πολίτης Αρ. Φύλ. 600, Απρ. 2017, Όπως στα:  https://www.anixneuseis.gr/?p=164787, http://www.elzoni.gr/html/ent/090/ent.71090.asp

[2] Hatt-ı hümayun, αποκαλούνται τα υψηλής σημασίας φερμάνια που συντάσσονταν προσωπικά από τον ίδιο τον Σουλτάνο του Οσμανικού Κράτους.

[3] Κοίτα Fuat Dündar, Modern Türkiye’nin Şifresi, İttihat Terakkinin Etnisite Mühendisliği 1913-1918, εκδ. οίκ. İletişim , Κωνσταντινούπολη 2008 σελ. 52. Για την Ελλάδα

[4] Κοίτα Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895 – 1908 (Οι πολιτικές ιδέες των Νεότουρκων 1895 – 1908), πρώτη έκδοση Türkiye İş Bankası 1964 (εκδόσεις Τράπεζας Εργασίας), δεύτερη έκδοση İletişim 1983, σελ.32. Έχει γραφτεί ότι είχαν πρότυπο την “Φιλική Εταιρία”. Επίσης κοίτα Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler (τα πολιτικά κόμματα στην Τουρκία), τόμ Α’ σελ.22, εκδ. οικ. Βακούφι Hürriyet, Κωνσταντινούπολη 1984.

[5] Κοίτα http://www.mason.org.tr/web/

[6] Κοίτα Rıfat N. Bali, Yirmi Kur’a Nafıa Askerleri: II. Dünya Savaşında Gayrimüslimlerin Askerlik Serüveni, εκδ. οίκ Kitabevi, Κωνσταντινούπολη 2008.

[7] Επειδή είχε οργανωθεί από κρατικούς φορείς της Άγκυρας, ήταν γνωστό από την Γ’ Κυβέρνηση Menderes (17/5/1954 – 9/12/1955) και υπήρχαν νεκροί και τραυματίες, το γεγονός αποκαλείται γενοκτόνος πράξη, όπως ορίζουν οι Διεθνείς Συμβάσεις. Για αναλυτική πληροφόρηση κοίτα Β. Κυρατζόπουλο, Η Άγραφη Γενοκτονία, εκδ. οικ. Τσουκάτου, Αθήνα 2006

[8] Κοίτα ΧΑΚΙΚΑΤ – Η ΑΛΗΘΕΙΑ 50 Χρόνια 1953 – 2003, σελ. 25

[9] Κοίτα https://www.academia.edu/6487178/The_violations_of_the_Treaty_of_Lausanne.

[10] Τα ΔΣ των εφοροεπιτροπών, ιδρυμάτων και συλλόγων, απαρτίζονταν από εθελοντές. Ελάχιστοι των προαναφερόμενων διέθεταν επαγγελματίες γραμματείς. Έτσι όλες οι διαδικασίες διεκπεραιώνονταν από τα μέλη των ΔΣ, τον χρόνο που δεν ασχολούνταν με επαγγελματικές ή οικογενειακές υποχρεώσεις.

[11] Η ομάδα που αγωνιά να διατηρήσει τις πολιτισμικές της ιδιαιτερότητες δεν πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν ως έθνος αλλά ως μία εξέχουσα διωκόμενη ομάδα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο θα δημοσιευθεί στο τεύχος Μαίου του έντυπου “Πολίτης”.