Κατά τους τελευταίους μήνες, στη διεθνή κοινότητα εμφανίζονται αναρίθμητα γεγονότα που δίνουν τροφή, σε ερευνητές και μη, για τον έλεγχο διασφάλισης ή καταστρατήγησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εγείροντας ερωτήματα για την επαρκή προστασία τους από τους υπάρχοντες κανόνες του διεθνούς -γραπτού και εθιμικού- δικαίου. Παράδειγμα αποτελεί μεταξύ άλλων η Τουρκία, όπου κατά τα τελευταία χρόνια σημειώθηκε πληθώρα αλλαγών, οι οποίες οδήγησαν σταδιακά στην εδραίωση του Προέδρου Recep Tayyip Erdoğan στην πολιτική σκηνή. Ήδη, από τον περασμένο Δεκέμβριο, συνταγματικές τροποποιήσεις έχουν κατατεθεί στο τουρκικό Κοινοβούλιο, με σκοπό την αύξηση των προεδρικών εκτελεστικών εξουσιών. Οι τελευταίες πρόκειται να ενισχυθούν περαιτέρω με το αποτέλεσμα του πρόσφατου δημοψηφίσματος, που νομιμοποίησε επισήμως τη συγκέντρωση των εξουσιών στο πρόσωπο του Προέδρου.

Recep Tayyip Erdoğan (πηγή: The Independent, 2017)

Ωστόσο, «υπάρχουν πολλές αυθαίρετες πρακτικές«, όπως επισημαίνει ο Andrew Gardner, ο οποίος είναι ερευνητής της Διεθνούς Αμνηστίας (Amnesty International) στην Τουρκία. Η αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος προκάλεσε μια μαζική κυβερνητική καταστολή των δημοσίων υπαλλήλων και της κοινωνίας των πολιτών γενικότερα. Βέβαια πρέπει να σημειωθεί ότι, αμέσως μετά το πραξικόπημα, η κυβέρνηση Erdoğan κήρυξε τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τρεις μήνες, η οποία εν συνεχεία παρατάθηκε για άλλους τρεις. Πρόκειται, ωστόσο, για επίφαση, με βάση την οποία η κυβέρνηση παρέκκλινε από έναν κατάλογο ρυθμίσεων που προβλέπονται τόσο από το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, όσο και από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Η παραπάνω κατάσταση έκτακτης ανάγκης μετρά έξι πλέον μήνες ενώ, ταυτόχρονα, πάνω από 40.000 άνθρωποι τελούν υπό προσωρινή κράτηση. Κύριους στόχους των διώξεων αποτελούν εκείνοι που κατηγορούνται για δεσμούς με το κίνημα του Fethullah Gülen, αλλά και μέλη του φιλο-κουρδικού κόμματος H.D.P.

Σχεδόν 90.000 δημόσιοι υπάλληλοι απολύθηκαν, εκατοντάδες μέσα ενημέρωσης και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις -μεταξύ των οποίων οι ομάδες για τα δικαιώματα των γυναικών, και άλλες ανθρωπιστικές οργανώσεις- έκλεισαν, ενώ δημοσιογράφοι, ακτιβιστές και βουλευτές συνελήφθησαν. Ανάμεσά τους δάσκαλοι, αστυνομικοί, στρατιωτικοί αξιωματούχοι, γιατροί, δικαστές και εισαγγελείς απομακρύνθηκαν από τις θέσεις τους, υπό την κατηγορία σύνδεσής τους με τρομοκρατική οργάνωση και απειλής της εθνικής ασφάλειας. Περίπου μισό εκατομμύριο άνθρωποι εκτοπίστηκαν από τη χώρα, ενώ οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων ήταν εξίσου έντονες στο νοτιοανατολικό κουρδικό κομμάτι της Τουρκίας, όπου αστικοί πληθυσμοί υφίσταντο απαγόρευση κυκλοφορίας για έως και 24 ώρες.

Ακτιβιστές της Greenpeace, σε φυλακή στο Μεξικό, κρατούν φωτογραφίες μερικών εκ των 30 ατόμων που συνελήφθησαν στη Ρωσία κατά τη διάρκεια διαμαρτυρίας εναντίον των γεωτρήσεων στον Αρκτικό. (πηγή: Edgard Garrido/Reuters)

Μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα, η Τουρκία έχει καταστεί -για ακόμη μια φορά- «the world’s leading jailer of journalists» (ο κορυφαίος στον κόσμο διώκτης δημοσιογράφων), θέση που κατείχε επίσης πριν από μερικά χρόνια, σύμφωνα με τους Reporters without borders (R.S.F.), οι οποίοι αποτελούν μια διεθνή ομάδα υπεράσπισης των δημοσιογράφων (The New York Times, 2016). To 2016 η ελευθερία της έκφρασης δέχτηκε πολλαπλά πλήγματα. Αυτό διαφαίνεται από το γεγονός πως, από την κήρυξη της χώρας σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, μέχρι και σήμερα, 118 δημοσιογράφοι τελούν υπό προσωρινή κράτηση, και 184 φορείς ενημέρωσης έχουν κλείσει αυθαίρετα και οριστικά με εκτελεστικά διατάγματα, ενώ μέσα ενημέρωσης που πρόσκεινται στην αντιπολίτευση υπόκεινται σε αυστηρούς περιορισμούς (Amnesty International, 2016/17).

Ο δημοσιογράφος Deniz Yucel, γερμανικής και τουρκικής υπηκοότητας, συνελήφθη στην Τουρκία με την κατηγορία της προπαγάνδας υπέρ τρομοκρατικής οργάνωσης και της υποκίνησης δημόσιας βίας. (πηγή: John MacDougall)

Το πρόσχημα της εθνικής ασφάλειας έχει περιορίσει σημαντικά την ελευθερία της έκφρασης, αλλά και τις φωνές ανθρωπισμού και λογικής στη χώρα. Οι «αντιφρονούντες» λογοκρίνονται και τελούν υπό κράτηση. Βάσει των παραπάνω, αποδίδεται σε αυτούς και ο χαρακτηρισμός «πολιτικοί κρατούμενοι».

Τι Σημαίνει, Όμως, Ο Όρος «Πολιτικοί Κρατούμενοι»;

Ούτε στο διεθνές δίκαιο, αλλά ούτε και σε κάποιο εθνικό δίκαιο υπάρχει καθολικά αποδεκτός ορισμός για τους πολιτικούς κρατουμένους. Ωστόσο, ένας πολιτικός κρατούμενος γενικά ορίζεται ως ένα άτομο που έχει φυλακιστεί για τις πολιτικές δραστηριότητές του, ιδίως όταν αντιτίθεται ή επικρίνει την κυβέρνηση της χώρας του. Ωστόσο, ο ακριβής προσδιορισμός της έννοιας, καθώς και ευδιάκριτα κριτήρια που να την στοιχειοθετούν, παραμένουν χωρίς νομική βάση.

Στις περισσότερες περιπτώσεις, πολιτικοί κρατούμενοι είναι δημοσιογράφοι, ακτιβιστές, μέλη μη κυβερνητικών οργανώσεων. Με απώτερο σκοπό να διατηρήσουν την εξουσία τους, οι κυβερνητικοί ιθύνοντες χρησιμοποιούν τη λογοκρισία, τη σύλληψη ή ακόμα και τη φυλάκιση, και «φιμώνουν» τις φωνές που μπορεί να προβούν σε ανεπιθύμητες δηλώσεις, ή να προκαλέσουν την κοινωνική οργή και, κατ’ επέκταση, την ανατροπή της εκάστοτε πολιτικής σκηνής.

Ο ορισμός του πολιτικού κρατουμένου εκπονήθηκε στα πλαίσια της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης το 2001, με αφορμή την προσχώρηση της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν στον Οργανισμό, χωρίς, ωστόσο, να έχει υπάρξει ρητή έγκριση αυτού. Σύμφωνα, λοιπόν, με την παραπάνω ενέργεια του Συμβουλίου, ένα άτομο που στερείται της προσωπικής του ελευθερίας πρέπει να θεωρηθεί «πολιτικός κρατούμενος» (Parliamentary Assembly CoE, 2012), αν:

1. Η κράτησή του έχει επιβληθεί κατά παράβαση μιας εκ των θεμελιωδών εγγυήσεων που προβλέπονται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.) και στα Πρωτόκολλα αυτής, ιδίως κατά παράβαση της ελευθερίας της σκέψης, συνείδησης και θρησκείας, της ελευθερίας έκφρασης και πληροφόρησης, και της ελευθερίας του συνέρχεσθαι και συνετερίζεσθαι.
2. Η κράτηση έχει επιβληθεί για καθαρά πολιτικούς λόγους, χωρίς σύνδεση με οποιοδήποτε αδίκημα.
3. Η διάρκεια της κράτησης ή οι συνθήκες της είναι -με βάση πολιτικά κριτήρια- σαφώς δυσανάλογες προς το αδίκημα για το οποίο το πρόσωπο έχει κριθεί ένοχο ή ύποπτο.
4. Το οικείο άτομο είναι υπό κράτηση μέσω πρακτικών διάκρισης -επί τη βάσει πολιτικών κριτηρίων- σε σύγκριση με άλλα άτομα.
5. Η κράτηση είναι το αποτέλεσμα δίκης η οποία ήταν σαφώς άδικη, και αυτό φαίνεται να συνδέεται με πολιτικά κίνητρα των αρχών.

Όσοι, όμως, στερούνται την προσωπική τους ελευθερία για τρομοκρατικά εγκλήματα, δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι εμπίπτουν στην κατηγορία των πολιτικών κρατουμένων, εφόσον έχουν διωχθεί και έχουν καταδικαστεί για τα εγκλήματα αυτά, σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία του κράτους προέλευσής τους και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.). Η έλλειψη διεθνώς αποδεκτού ορισμού για την τρομοκρατία, σε συνδυασμό με το αίτημα της Τουρκίας για διεύρυνση του ορισμού του τρομοκράτη, αφήνει ένα ερμηνευτικό κενό για τους πολιτικούς κρατούμενους. Το τελευταίο αποτελεί έναν λόγο του αιτήματος του Προέδρου Erdoğan για αλλαγή του ορισμού του τρομοκράτη, ώστε να συμπεριλάβει και τους «υποστηρικτές» του τελευταίου, όπως μέλη του Κοινοβουλίου, ακτιβιστές και δημοσιογράφους (The Independent, 2016).

Επιπλέον, η Διεθνής Αμνηστία χρησιμοποιεί τον όρο «πολιτικός κρατούμενος» για κάθε κρατούμενο η υπόθεση του οποίου ενέχει ένα πολιτικό στοιχείο, είτε στο κίνητρο αυτού που διέπραξε την πράξη, είτε στην ίδια την πράξη, είτε στο κίνητρο των αρχών κατά την αντιμετώπιση των υπαιτίων (Amnesty International, 2016/17).

H έννοια των πολιτικών κρατουμένων, ωστόσο, θα πρέπει να διακριθεί από εκείνη των κρατουμένων συνείδησης. Σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία, οι κρατούμενοι συνείδησης εμπίπτουν στην έννοια των «πολιτικών κρατουμένων», αλλά τα κριτήρια που τους καθορίζουν είναι πιο αυστηρά.

Συγκεκριμένα, ως κρατούμενοι συνείδησης ορίζονται εκείνοι που έχουν φυλακιστεί, ή υποστεί περιορισμό της ελευθερίας τους λόγω πολιτικών ή θρησκευτικών πεποιθήσεων, εθνικής καταγωγής, φύλου, φυλής, γλώσσας, οικονομικής κατάστασης, σεξουαλικού προσανατολισμού ή οποιασδήποτε άλλης κατάστασης (Amnesty International USA) (βλ. παραπομπή 10). Βέβαια, οι κρατούμενοι συνείδησης χάνουν την ιδιότητά τους αυτή σε περίπτωση που έχουν χρησιμοποιήσει ή, έστω, υποστηρίξει βία, ακόμα και προς υπεράσπιση της θέσης τους.

Κρατούμενοι συνείδησης εξακολουθούν να υπάρχουν, παρά τη θέσπιση διεθνών κανόνων προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών κάθε ατόμου. Η Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου επιβεβαιώνει τα ίσα δικαιώματα που απολαμβάνουν άνδρες και γυναίκες ενώ, παράλληλα, δηλώνει ότι ο καθένας δικαιούται να επικαλείται όλα τα δικαιώματα και τις ελευθερίες που παραθέτει η Διακήρυξη χωρίς καμία απολύτως διάκριση. Καθένας έχει το δικαίωμα στη ζωή, την ελευθερία και την προσωπική ασφάλεια (άρθρο 3), ενώ κανείς δεν πρέπει να υποβάλλεται σε αυθαίρετη σύλληψη, κράτηση ή εξορία (άρθρο 9).

Συνδετικό κρίκο των παραπάνω δύο εννοιών αποτελεί η παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης, η οποία διατυπώνεται τόσο στο άρθρο 19 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όσο και στο άρθρο 19 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα. Υπό το πρίσμα των διαρκών παραβιάσεων της ελευθερίας άποψης και έκφρασης, και με σκοπό τη διασφάλισή της, η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα καθιέρωσε το θεσμό του Special Rapporteur, η εντολή του οποίου ανανεώνεται διαρκώς (UN Human Rights).

Αναφορικά και με τις δύο περιπτώσεις, αξίζει να σημειωθεί ότι, υπό το πρίσμα των ρυθμίσεων του διεθνούς δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κανένας δεν μπορεί να τελεί υπό κράτηση χωρίς νόμιμο λόγο, ενώ κάθε κατηγορούμενος έχει το δικαίωμα για δίκαιη δίκη. Ωστόσο, σε πολλές χώρες ανά τον κόσμο, συχνά δεν ακολουθείται η σωστή διαδικασία, και δεν προβλέπονται ασφαλιστικές δικλείδες – όπως, δικηγόροι κατά τη διάρκεια των ανακρίσεων, επικοινωνία των κατηγορουμένων με τις οικογένειές τους, ή η διασφάλιση ότι καταθέσεις οι οποίες αποσπάστηκαν με βασανιστήρια δεν θα χρησιμοποιηθούν ποτέ ως απόδειξη.

Για την αποφυγή των παραπάνω, η Διεθνής Αμνηστία παρέχει ένα Εγχειρίδιο Δίκαιης Δίκης (Fair Trial Manual), δηλαδή έναν πρακτικό οδηγό με τα διεθνή πρότυπα δίκαιης δίκης (Amnesty International). Μεταξύ άλλων, το εγχειρίδιο αυτό περιέχει εγγυήσεις που προβλέπονται στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, και στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης και ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας, καθώς και στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο αυτής.

Αν κάτι πρέπει να συγκρατήσει η διεθνής κοινότητα είναι το γεγονός ότι, όσο οι πολιτικοί κρατούμενοι και οι κρατούμενοι συνείδησης αυξάνονται με το πέρασμα των χρόνων, τόσο η παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης -του ακρογωνιαίου λίθου των δικαιωμάτων ενός ανθρώπου σε μια δημοκρατική κοινωνία- γίνεται εντονότερη. Η ανάγκη αντίδρασης της διεθνούς κοινότητας είναι πλέον αδήριτη, και αντικατοπτρίζεται πλήρως στα λόγια του Peter Benenson, ιδρυτή της Διεθνούς Αμνηστίας: «Μόνο όταν ο τελευταίος κρατούμενος συνείδησης ελευθερωθεί, όταν το τελευταίο δωμάτιο βασανιστηρίου κλείσει, όταν η Οικουμενική Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου αποτελεί πραγματικότητα για όλους τους ανθρώπους του κόσμου, θα έχουμε εκπληρώσει το στόχο μας«.

Πηγές:

1.  Parliamentary Assembly. (2012). The definition of political prisoner, Parliamentary Assembly [online] Available at: http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=19150&lang=en [Accessed 9 May 2017].
2. Amnesty.org. (2017). Turkey 2016/2017. [online] Available at: https://www.amnesty.org/en/countries/europe-and-central-asia/turkey/report-turkey/ [Accessed 9 May 2017].
3. Ohchr.org. (2016). Special reports on the promotion and protection of the right to freedom of opinion and expression. [online] Available at: http://www.ohchr.org/EN/ISSUES/FREEDOMOPINION/Pages/OpinionIndex.aspx [Accessed 9 May 2017].
4. Eleftheriou-Smith, L. (2017). President Erdogan wants to change definition of ‘terrorist’ to include journalists and politician. [online] The Independent. Available at: http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/turkey-s-president-erdogan-wants-definition-of-terrorist-to-include-journalists-as-three-academics-a6933881.html [Accessed 9 May 2017].
5. Yeginsu, C. and Arango, T. (2016). Turkey to Release Tens of Thousands of Prisoners to Make Room for Coup Suspects. [online] Nytimes.com. Available at: https://www.nytimes.com/2016/08/18/world/europe/turkey-prisoners-erdogan.html?_r=0 [Accessed 9 May 2017].
6. Human Rights Commission. (2017). Who are Prisoners of Conscience?. [online] Available at: https://humanrightscommission.house.gov/defending-freedoms-project/who-are-prisoners-conscience [Accessed 9 May 2017].
7. Lowen, M. (2016). Turkey torture claims in wake of failed coup – BBC News. [online] BBC News. Available at: http://www.bbc.com/news/world-europe-38123926 [Accessed 9 May 2017].
8. Amnesty.org. (2017).  Detention and imprisonment. [online] Available at: https://www.amnesty.org/en/what-we-do/detention/ [Accessed 9 May 2017].
9. Kathimerini.gr. (2017). Ξυλοδαρμός του Τούρκου σχεδιαστή μόδας Σανσάλ στην Κωνσταντινούπολη | Kathimerini. [online] Available at: http://www.kathimerini.gr/890152/article/epikairothta/kosmos/3ylodarmos-toy-toyrkoy-sxediasth-modas-sansal-sthn-kwnstantinoypolh-video [Accessed 17 May 2017].

Πηγή: https://powerpolitics.eu/%CF%80%CE%B5%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%B8%CE%AE%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CF%85%CF%80%CF%8C-%CE%BA%CF%81%CE%AC%CF%84%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CF%8C%CF%84%CE%B1%CE%BD-%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%B5%CE%AF%CE%B4/