Ησυζήτηση με τον Πέτρο Μολυβιάτη έγινε πριν από 20 χρόνια. Αλλά μοιάζει σαν να έγινε χθες. Τότε δεν είχε δημοσιευθεί παρά ένα πολύ μικρό της απόσπασμα. Σήμερα, οι συνθήκες επιβάλλουν τη δημοσίευσή της, όχι μόνον επειδή έρχονται ξανά στο προσκήνιο οι θεμελιώδεις διαφορές των ελληνοτουρκικών σχέσεων, που μένουν από τη δεκαετία του ’70 αγεφύρωτες. Αλλά και επειδή οι αναλύσεις του βετεράνου διπλωμάτη δεν παλιώνουν. Ο πρώην υπουργός Εξωτερικών ασχολείται με τα ελληνοτουρκικά από το 1956, οπότε μπήκε στο Διπλωματικό Σώμα. Σχεδόν όλη του τη σταδιοδρομία τη διέτρεξε στο πλευρό του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Στη συζήτηση που ακολουθεί, αποκαλύπτει το παρασκήνιο των κρίσιμων σταθμών στις σχέσεις με την Τουρκία, αλλά και τις μύχιες σκέψεις και επιθυμίες του Καραμανλή κάθε φορά που καθόταν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.

– Ηθελα να σας ρωτήσω πότε εσείς είχατε ως νεαρός διπλωμάτης την πρώτη σας επαφή με τους Τούρκους και ποια ήταν η εντύπωση που υπήρχε τότε σε σχέση με την Τουρκία; Ηταν πρόβλημα η Τουρκία τη δεκαετία του ’50;

– Η Τουρκία ήταν πάντα πράγματι πρόβλημα τη δεκαετία του ’50, κυρίως με την έναρξη του Κυπριακού. Θυμάστε τον Απρίλιο του ’54 άρχισε η δράση της ΕΟΚΑ και από εκεί ξεκίνησε και όλη η περιπέτεια με το Κυπριακό. Εγώ μπήκα στο ΥΠΕΞ το ’56 και ήταν τότε υπουργός Εξωτερικών ο Αβέρωφ, με τον οποίο αποκτήσαμε αμέσως μια ζεστή συνεργασία, θα έλεγα αμέσως και φιλία. Και από τότε άρχισαν και οι επαφές μου με τους Τούρκους.

– Ποια ήταν η αίσθηση που είχατε; Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής εμπιστευόταν τους Τούρκους εκείνη την περίοδο ενώ το Κυπριακό βρισκόταν σε εξέλιξη;

– Κοιτάξτε, ο Κ. Καραμανλής από τότε, το ’56, πίστευε στην ανάγκη της εξομαλύνσεως των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Ηταν στόχος της ζωής του, θα έλεγα, όχι μόνον της καριέρας του, να επιτύχει την εξομάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Πίστευε ίσως, όπως και ο Βίσμαρκ, ότι η μόνη σταθερή παράμετρος της Ιστορίας είναι η γεωγραφία. Εβλεπε, λοιπόν, με τον ρεαλισμό που τον διέκρινε, ότι έπρεπε η Ελλάς και η Τουρκία για το συμφέρον και των δύο χωρών και για τα γενικότερα συμφέροντα να έχουν καλές και αρμονικές σχέσεις. Και αυτό ήταν η μόνιμη επιδίωξή του. Και προσπαθούσε να το επιτύχει με τον διάλογο. Ο Καραμανλής συναντήθηκε με όλους, από τον Μεντερές και τον Ντεμιρέλ μέχρι τον Ετσεβίτ. Και δεν κατάφερε τίποτα. Πρέπει να σας πω ότι ήταν μία από τις μεγάλες απογοητεύσεις της ζωής του ότι δεν κατόρθωσε να επιτύχει την εξομάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Και δεν το πέτυχε διότι γι’ αυτή τη δουλειά χρειάζονται δύο. Και φοβάμαι ότι από την πλευρά της Τουρκίας δεν υπήρξε ανταπόκριση, όπως δεν υπάρχει και τώρα. Ούτε τότε υπήρχε ανταπόκριση, ούτε και τώρα. Και αυτό νομίζω ότι δεν συμβαίνει διότι η Τουρκία έχει, δυστυχώς, έναν σταθερό και αμετάκλητο στόχο και αυτός είναι η αναθεώρηση του καθεστώτος στο Αιγαίο. Αυτό το πράγμα είναι αδύνατο να το δεχθεί μια ελληνική κυβέρνηση. Γι’ αυτό και αποδείχθηκε αδύνατη μέχρι στιγμής η εξομάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων… Ελπίζω κάποτε να υπάρξει η φωνή της λογικής και να καταστεί φανερό εις την Τουρκία ότι δεν είναι δυνατή η αναδόμηση του καθεστώτος στο Αιγαίο. Και έτσι, αν μεταβάλουν τη νοοτροπία και τις επιδιώξεις τους στο Αιγαίο, τότε πιστεύω ότι θα είναι εφικτή και η εξομάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων.

– Εχουμε ακούσει επίσης ότι η περίοδος 1958-1960 «σφράγισε» τον Καραμανλή. Η εμπειρία που είχε και η δυσκολία του να «πουλήσει» αυτή τη συμφωνία. Εσείς έχετε ζήσει από κοντά αυτή την ιστορία. Ηταν όντως δύσκολο ιστορικό επεισόδιο για τον Καραμανλή;

– Ηταν πάρα πολύ δύσκολο, κ. Παπαχελά, και η απόδειξη είναι η εξής: Ο Καραμανλής ήταν ο μόνος πολιτικός ο οποίος έλυσε το Κυπριακό. Αν θέλετε, να συζητήσουμε αν ήταν καλή ή κακή λύσις. Εγώ πιστεύω ότι ήταν η μόνη δυνατή. Ούτε πριν ούτε μετά τον Καραμανλή μπόρεσε κανείς να λύσει το Κυπριακό, το οποίο ήταν και μένει ανοιχτό. Μόνο εκείνος το έλυσε. Είχε το θάρρος, το πολιτικό δηλαδή, και τη βούληση και την ικανότητα να λύσει το Κυπριακό με τη Συνθήκη της Ζυρίχης και με τη συμφωνία του Μακαρίου, ο οποίος ήταν και ο εκλεγμένος αντιπρόσωπος του κυπριακού λαού. Λοιπόν, πέτυχε τη λύση του Κυπριακού που ήταν πολύ δύσκολο πράγμα, και με τη συνεργασία του μακαρίτη του Αβέρωφ βεβαίως. Δυστυχώς, η συμφωνία αυτή ανετράπη. Και ήταν σφάλμα που ανετράπη η συμφωνία αυτή. Διότι αν υπήρχε σήμερα η συμφωνία αυτή, θα ήταν ένας παράδεισος σε σχέση με αυτό που είναι σήμερα.

– Επιστρέφοντας ο Καραμανλής το 1974, πόσο φοβόταν έναν ελληνοτουρκικό πόλεμο; Πόσο ρεαλιστικό ενδεχόμενο ήταν αυτό;

– Ηταν ο ελληνοτουρκικός πόλεμος την εποχή εκείνη επικείμενος. Δεν ήταν φανταστικός κίνδυνος. Ηταν μια πολύ ρεαλιστική προοπτική να υπάρξει μια σύγκρουση ελληνοτουρκική. Διότι είχε γίνει η επιτυχής επιχείρηση των Τούρκων στην Κύπρο και είχε αποδειχθεί ότι η στρατιωτική προετοιμασία στην Ελλάδα ήταν ανύπαρκτη. Γιατί ένα στρατιωτικό καθεστώς, δεν ξέρω πού αλλού απέτυχε, παντού απέτυχε, αλλά απέτυχε και στη στρατιωτική προετοιμασία της χώρας, το οποίο είναι εξωφρενικό. Απαράδεκτο. Θυμάστε, η επιστράτευσις που επιχειρήθηκε, απέτυχε πλήρως. Λοιπόν, η Ελλάδα σε κατάσταση πλήρους στρατιωτικής αδυναμίας και προ της αφίξεως του Καραμανλή σε πλήρη διπλωματική απομόνωση, ήταν ένας ιδεώδης στόχος για την Τουρκία. Γι’ αυτό θεωρώ ότι ήταν επικείμενος ο πόλεμος. Ηταν εύκολο για την Τουρκία. Και όταν λέω πόλεμος, εννοώ την κατάληψη μερικών νησιών. Πράγμα που θα οδηγούσε σε πόλεμο. Απεφεύχθη χάρις στον Καραμανλή, με τη σύνεση, με τη σταθερότητά του, με το κύρος, με τις επαφές του με τους συμμάχους, τους φίλους και με τους Ανατολικούς. Απεφεύχθη τότε η σύρραξις η ελληνοτουρκική γιατί αποκατεστάθη αμέσως το κύρος και το γόητρο της Ελλάδος με την άφιξη του Καραμανλή. Πράγμα που αποδείχθηκε λίγο αργότερα με την ένταξη της Ελλάδας στην Ε.Ε.

– Τον Ιανουάριο του 1975 έχουμε μια πρόταση της ελληνικής κυβέρνησης για να πάνε όλες οι ελληνοτουρκικές εκκρεμότητες στη Χάγη. Θυμάστε πώς διατυπώθηκε αυτή η πρόταση και ποια ήταν η τουρκική αντίδραση;

– Εγινε στο πλαίσιο μιας συνάντησης του ΝΑΤΟ, η συνάντηση Καραμανλή – Ντεμιρέλ, τον Μάιο του 1975, όπου συμφωνήθηκε και κατεγράφη σε ανακοινωθέν που υπέγραψαν και οι δύο ότι συμφωνούν και τα δύο μέρη να λύσουν με ειρηνικό τρόπο τις όποιες διαφορές τους. Οι διαφορές, όμως, δεν ήταν όπως σήμερα. Οι διαφορές για τις οποίες μιλάμε ήταν η υφαλοκρηπίδα και ο εναέριος χώρος. Δεν υπήρχαν άλλες διαφορές στο τραπέζι για συζήτηση. Λοιπόν, αυτές τις δύο διαφορές συμφωνήθηκε μεταξύ των δύο πρωθυπουργών να τις συζητήσουν και να τις λύσουν κατά τρόπο ειρηνικό. Στο θέμα της υφαλοκρηπίδας συμφωνήθηκε, εφόσον οι διαπραγματεύσεις δεν καταλήξουν, να παραπεμφθεί στο δικαστήριο της Χάγης, το οποίο και θα έκανε την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας.

– Υπάρχει κάποιο ανέκδοτο, όπως ξέρω, γύρω από αυτή τη συνάντηση για το πώς συντάχθηκε αυτή η συμφωνία.

– Αν θέλετε, θα σας το πω. Το μεσημέρι που διακόπηκαν οι συνομιλίες είχε εκεί μια καφετέρια και ήμουν εγώ με τον Τούρκο ομόλογό μου. Πήραμε μαζί το μεσημεριανό μας –ελαφρότατο φαγητό– και κουβεντιάζαμε πώς πρέπει να είναι το ανακοινωθέν. Ξέρετε, τα ανακοινωθέντα τα προετοιμάζουν οι συνεργάτες και τα εγκρίνουν και τα αλλάζουν οι ηγέτες. Μέσα λοιπόν στο πλαίσιο της δουλειάς μας, το κουβεντιάσαμε, περίπου συμφωνήσαμε, αλλά δεν είχαμε χαρτί να γράψουμε το ανακοινωθέν. Και πήραμε μια χαρτοπετσέτα άσπρη από την καφετέρια του ΝΑΤΟ και το έγραψα εγώ. Συμφώνησε και ο Τούρκος ομόλογός μου και εν συνεχεία το δακτυλογραφήσαμε και το παρουσιάσαμε στους πρωθυπουργούς και το ενέκριναν σχεδόν χωρίς καμία αλλαγή.

– Από ό,τι θυμάμαι η Τουρκία έκανε πίσω σε αυτή τη συμφωνία, έτσι δεν είναι;

– Ο Ντεμιρέλ υπαναχώρησε τελείως. Οταν γύρισε έπειτα από 10-15 μέρες στην Τουρκία, υπαναχώρησε από τη συμφωνία της παραπομπής της οριοθετήσεως της υφαλοκρηπίδας στη Χάγη και με κάτι δικαιολογίες ότι δεν είχε διαβάσει προσεκτικά το ανακοινωθέν. Κάποια πράγματα καθόλου σοβαρά.

Τι συμφωνήθηκε με το Πρωτόκολλο της Βέρνης

– Εδωσε ποτέ ο Ντεμιρέλ στον ίδιο τον Καραμανλή κάποια πιο πιστευτή εξήγηση;

– Νομίζω ναι, στις κατ’ ιδίαν συνομιλίες τους (τώρα βεβαίως έχουν περάσει χρόνια και μπορούν αυτά να βγουν στη δημοσιότητα). Στις κατ’ ιδίαν συζητήσεις τους νομίζω ότι ο Ντεμιρέλ είπε τότε ότι ήταν στην αντιπολίτευση ο Ετσεβίτ, ο οποίος του ασκούσε εντονότατη κριτική μέσα στη Βουλή και γενικότερα στην Τουρκία. Ενώπιον αυτής της πιέσεως της αντιπολίτευσης, δεν μπορούσε να προχωρήσει σε αυτή τη συμφωνία.

– Εσείς είχατε τότε πληροφορίες αν υπήρχε πετρέλαιο στο Αιγαίο; Διότι αυτό, βεβαίως, είναι ένα σημαντικό θέμα, το οποίο κατά καιρούς συζητάμε.

– Είναι μια πολύ μεγάλη ερώτηση, κ. Παπαχελά. Εγώ προσωπικά δεν ξέρω την απάντηση. Yπάρχει, βεβαίως, λίγο πετρέλαιο στη Θάσο, είναι αποδεδειγμένο. Δεν ξέρω αν υπάρχει πετρέλαιο σε τέτοιες ποσότητες που να δικαιολογεί αυτόν τον καβγά μεταξύ της Τουρκίας και της Ελλάδας. Αλλά δεν είμαι βέβαιος εγώ ότι οι επιδιώξεις της Τουρκίας είναι μόνο οικονομικές και αναφέρονται στο πετρέλαιο. Υπάρχουν πιστεύω και στρατηγικές επιδιώξεις στο Αιγαίο. Λοιπόν, ανεξάρτητα από το αν υπάρχει πετρέλαιο, τι ποσότητες είναι και αν είναι εκμεταλλεύσιμο και σε σχέση με ποια τιμή του πετρελαίου είναι συμφέρουσα η εξόρυξη ή όχι – γιατί όλα αυτά είναι τα πολύπλοκα θέματα του πετρελαίου. Νομίζω όμως ότι, πέραν αυτών, υπάρχει και στρατηγική επιδίωξη της Τουρκίας στο Αιγαίο, η οποία είναι προφανής.

– Εχουμε τον Απρίλιο του 1976 ένα σύμφωνο μη επιθέσεως. Ποια ήταν η ιδέα και ποια η τουρκική αντίδραση;

– Το σκεπτικό ήταν το ίδιο με το ανακοινωθέν των Βρυξελλών, δηλαδή της ειρηνικής επιλύσεως των διαφορών. Σας είπα, όμως, τότε ποιες ήταν οι διαφορές. Και μέσα σε αυτό το πλαίσιο της ειρηνικής διευθετήσεως, ο Καραμανλής, για να επιτύχει μια ύφεση του κλίματος, μια σιγουριά, μια ηρεμία, μια σταθερότητα στην περιοχή, έκανε αυτή την πρόταση. Και ήταν μια ολοκληρωμένη και εμπεριστατωμένη πρόταση που κάναμε στην Τουρκία το σύμφωνο το οποίο απέρριψαν. Το απέρριψαν οι Τούρκοι λέγοντας ότι «θα το υπογράψουμε το σύμφωνο μη επιθέσεως όταν θα έχουμε λύσει τις διαφορές μας». Το οποίο, βεβαίως, τότε δεν θα χρειαζόταν. Ηταν προφανές ότι η Τουρκία ήθελε να διαρκέσει η πίεση επί της Ελλάδος, η απειλή του πολέμου. Αυτήν την πίεση τη δέχεται και τώρα η Ελλάδα και υπό μορφή πολύ πιο επίσημη και σαφή με την απόφαση της Τουρκικής Εθνοσυνελεύσεως περί casus belli. Δηλαδή αν επεκτείνουμε τα χωρικά μας ύδατα στο Αιγαίο, θα μας κηρύξουν τον πόλεμο. Βλέπετε ότι υπάρχει, δυστυχώς, μια συνέπεια και μια σταθερότητα στην τουρκική πολιτική. Από το 1976 απέρριψαν την πρόταση για το σύμφωνο μη επιθέσεως και το 1995 αποφάσισαν να διακηρύξουν επισήμως ότι θα μας κάνουν πόλεμο αν ασκήσουμε τα δικαιώματά μας. Γιατί την επέκταση των χωρικών υδάτων την προβλέπει πλέον το δίκαιο της θαλάσσης. Λοιπόν, η Τουρκία μας λέει ότι αν εσείς ασκήσετε τα δικαιώματά σας τα νόμιμα, εμείς θα σας κάνουμε πόλεμο.

– Το καλοκαίρι του 1976 είχαμε την κρίση με τις γεωτρήσεις και το τουρκικό εκείνο σκάφος. Πόσο κοντά φτάσαμε στον πόλεμο εκείνο το καλοκαίρι;

– Τον Αύγουστο του 1976 βγήκε το «Σισμίκ». Και τότε πράγματι μπήκαμε σε μια πάρα πολύ μεγάλη κρίση. Διότι το «Σισμίκ» έκανε σεισμικές έρευνες που απαγορεύονται. Αλλο η επιστημονική έρευνα στη θάλασσα και άλλο η σεισμική έρευνα στον βυθό, σε υφαλοκρηπίδα μιας άλλης χώρας. Αυτό απαγορεύεται και από το διεθνές δίκαιο και της εποχής εκείνης το δίκαιο. Και μπήκαμε σε μια σοβαρότατη κρίση. Θυμάμαι ότι τότε ενημερώσαμε. Ενημέρωσα και εγώ τον Γ. Μαύρο και τον Α. Παπανδρέου που βρισκόταν σε περιοδεία στη Θράκη και τον αναζητούσα όλη την ημέρα – διότι δεν υπήρχαν και κινητά τηλέφωνα εκείνη την εποχή και είχα βάλει τη χωροφυλακή να τον βρει. Και τον βρήκε το βράδυ και τον ενημέρωσα τον Παπανδρέου για την έναρξη αυτής της κρίσης. Πράγματι, είχαμε φτάσει κοντά σε μία κρίση ένοπλη, η οποία θα μπορούσε να είχε συμβεί αν τα πολεμικά τουρκικά πλοία που συνόδευαν το «Σισμίκ» έκαναν ενέργειες, είτε σχεδιασμένες είτε μη σχεδιασμένες. Αποφεύχθηκε, όμως, η κρίση αυτή με την παραπομπή του θέματος εκ μέρους της Ελλάδος στο Δικαστήριο της Χάγης και στο Συμβούλιο Ασφαλείας.

– Εχουμε επίσης σε αυτό το επεισόδιο τον Παπανδρέου να δηλώνει: «Βυθίσατε το “Χόρα”». Εκ των υστέρων κάποιοι είπαν ότι αυτό ήταν σε συνεννόηση με τον Καραμανλή. Υπήρξε τέτοια συνεννόηση;

– Επ’ αυτού μπορώ να είμαι πολύ σαφής και κατηγορηματικός, γιατί έχω προσωπική γνώση του θέματος. Διότι, όπως σας είπα, εγώ ήρθα σε τηλεφωνική επαφή με τον Παπανδρέου και του είπα ότι το «Σισμίκ» άρχισε τις έρευνες και μπαίνουμε σε κρίση. Moυ λέει: «Να γυρίσω στην Αθήνα αμέσως». Hταν Παρασκευή. Του λέω: «Αυτό από εσάς εξαρτάται. Θα σας ενημερώσει προσωπικά και ο ίδιος ο πρόεδρος». Δεν υπήρξε άλλη επαφή και συνεννόηση μεταξύ Παπανδρέου και Καραμανλή τις ημέρες αυτές. Τη δήλωση την έκανε ο Παπανδρέου χωρίς καμία συνεννόηση με τον Καραμανλή.

– Η αντίδραση του Καραμανλή όταν είδε τη δήλωση;

– Ηταν μια δήλωση, η οποία μπορούσε να αποβεί και επικίνδυνη. Διότι αν ήταν κυβέρνηση ο Παπανδρέου και βύθιζε το «Χόρα», θα πηγαίναμε κατευθείαν σε πόλεμο με την Τουρκία. Βεβαίως, όταν είναι κανείς αντιπολίτευση έχει την ευχέρεια να λέει πράγματα τα οποία δεν θα έκανε αν ήταν κυβέρνηση. Αλλά παρ’ όλα αυτά ήταν επιδείνωση της κατάστασης, όταν η αντιπολίτευση λέει στην κυβέρνηση βυθίστε το πλοίο και κάντε πόλεμο. Ηταν μια πολιτική απερίσκεπτη.

– Πώς πήγαμε από την κρίση αυτή στο Πρωτόκολλο της Βέρνης;

– Η Βέρνη έγινε το 1976. Επιδιώκαμε τότε την ηρεμία, την αποφυγή εντάσεων και προκλήσεων ώστε να λυθεί το θέμα αυτό διά διαπραγματεύσεων στο δικαστήριο κ.τ.λ., πάντα για τη διευθέτηση της υφαλοκρηπίδας. Τότε, λοιπόν, ο κ. Τσούνης που ήταν πρέσβης συναντήθηκε με τον ομόλογό του στη Βέρνη. Αυτό που αποφασίστηκε στη Βέρνη ήταν μια διαδικασία ρυθμίσεως του προβλήματος της υφαλοκρηπίδας, η οποία προέβλεπε και τους κανόνες βάσει των οποίων θα επιχειρείτο και η διευθέτηση του θέματος του διεθνούς δικαίου – ήταν ένα σημείο το οποίο το επιδιώκαμε πάντοτε και το αποδέχτηκε η τουρκική πλευρά. Η Βέρνη έχει παρεξηγηθεί πάρα πολύ. Διότι ισχυρίστηκε εν συνεχεία η αντιπολίτευση ότι αυτό αποτέλεσε ένα είδος παγώματος της ασκήσεως των δικαιωμάτων μας στην υφαλοκρηπίδα. Αυτή όμως είναι μια αυθαίρετη ερμηνεία της Βέρνης. Το κείμενο της Βέρνης λέει, στην παράγραφο 6, ότι εφόσον διαρκεί η διαπραγμάτευση, δεν θα γίνουν ενέργειες ή πρωτοβουλίες που να βλάπτουν τη διαπραγμάτευση. Επομένως, είναι σαφέστατο ότι η αποχή από προκλητικές ενέργειες αφορά αποκλειστικώς και μόνον την περίοδο που διεξάγονται οι διαπραγματεύσεις. Δεν ήταν καμία δέσμευση μόνιμη της Ελλάδος ότι δεν θα κάνει γεωτρήσεις π.χ. στη Θάσο επειδή υπάρχει το κείμενο της Βέρνης. Αυτήν την ερμηνεία την έδωσε το ΠΑΣΟΚ όταν έγινε κυβέρνηση. Και νομίζω κακώς την έδωσε. Ισως να ήθελε μια κάλυψη το ΠΑΣΟΚ για το ότι δεν έκανε εκείνη πλέον η κυβέρνηση έρευνες στην υφαλοκρηπίδα. Αλλά έδωσε μια ερμηνεία που έβλαψε τα εθνικά μας συμφέροντα.

– Απ’ ό,τι καταλαβαίνω, η Τουρκία παραβίασε αυτό το πρωτόκολλο κάνοντας ασκήσεις. Υπήρχε κάποια απογοήτευση από τη δική σας πλευρά;

– Μα, κοιτάξτε, η Τουρκία έχει παραβιάσει όλες σχεδόν τις συμφωνίες που έχουμε κάνει, από τη Συνθήκη της Λωζάννης το 1923 μέχρι σήμερα. Ακόμη και τη συμφωνία Παπούλια – Γιλμάζ το 1988, και αυτήν την παραβίασε. Λοιπόν, δεν εξεπλάγημεν όταν είδαμε την Τουρκία να παραβιάζει αυτή τη συμφωνία.

– Εχουμε μάθει να συμπυκνώνουμε την πολιτική του Καραμανλή μερικές φορές με αποφθέγματα. Υπήρχε κάποιο απόφθεγμα που είχε σχέση με τους Τούρκους;

– Ο Καραμανλής ήθελε να τα βρει με τους Τούρκους. Πίστευε ότι αυτό είναι το συμφέρον της χώρας μας. Τώρα μου ζητάτε κάτι το οποίο δεν μου έρχεται στον νου αυτή τη στιγμή. Αλλά σας λέω ότι το πάθος του ήταν, πριν τελειώσει τη ζωή του και την καριέρα του, να αποκαταστήσει μια σχέση συνεργασίας και ομαλής επαφής με την Τουρκία. Και μέχρι το τέλος της ζωής του λυπόταν που δεν το πέτυχε.

1975

1978

1983

________________________________________________________________________