Ο Πούτιν, ο Πούσκιν και η παρακμή της ρωσικής αυτοκρατορίας

Του Timothy Garton Ash

Τον περασμένο μήνα, στάθηκα στη γωνία της οδού Πούσκιν στο Κίεβο. Μετά την εισβολή του Βλαντιμίρ Πούτιν στην Ουκρανία το 2022, μετονομάστηκε σε οδός Γεβγέν Τσικαλένκο, από μια σημαντική προσωπικότητα του ουκρανικού κινήματος ανεξαρτησίας των αρχών του 20ού αιώνα. Για τους λάτρεις της λογοτεχνίας και της όπερας, η ακύρωση του Αλεξάντερ Πούσκιν, ποιητή και συγγραφέα του “Ευγένιος Ονεγκίν”, μπορεί να φαίνεται λίγο υπερβολική. Τον Πούτιν, ναι, αλλά γιατί τον Πούσκιν;

Για τους Ουκρανούς, ωστόσο, που εμπλέκονται σε έναν υπαρξιακό αγώνα για την ανεξαρτησία τους ενάντια στον πόλεμο επανεποικισμού της Ρωσίας, ο Πούσκιν είναι σύμβολο του ρωσικού ιμπεριαλισμού που έχει αρνηθεί εδώ και καιρό το δικαίωμα της Ουκρανίας σε μια ξεχωριστή εθνική ύπαρξη. Ο Πούσκιν ήταν μεγάλος ποιητής, αλλά και ποιητής του ρωσικού ιμπεριαλισμού, όπως ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ ήταν μεγάλος ποιητής, αλλά ποιητής του βρετανικού ιμπεριαλισμού.

Η “Πολτάβα” του Πούσκιν απεικονίζει τον Ουκρανό Κοζάκο χετμάνο Ιβάν Μαζέπα ως άστατο που πρόδωσε τον ηρωικό Ρώσο τσάρο Μέγα Πέτρο, ο οποίος ωστόσο θριάμβευσε επί των Σουηδών στη Μάχη της Πολτάβα το 1709 – και 12 χρόνια αργότερα ίδρυσε επίσημα τη ρωσική αυτοκρατορία.

Καθώς οι ρωσικές δυνάμεις βομβάρδιζαν την Ουκρανία πέρυσι, ένα βίντεο που διανεμήθηκε επίσημα έδειχνε τον Ρώσο υπουργό Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ να απαγγέλλει στίχους από το “Στους συκοφάντες της Ρωσίας” του Πούσκιν, ένα ποίημα λάβρος κατά των δυτικών  υποστηρικτών των Σλάβων που επαναστατούν κατά της Ρωσίας. Οι αποκοπές στις φωτογραφίες του προέδρου των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν και της συνόδου κορυφής της G7 έκαναν το μήνυμα ξεκάθαρο. Όταν οι ρωσικές δυνάμεις κατέλαβαν τη Χερσώνα, διαφημιστικές πινακίδες με τον Πούσκιν αναπτύχθηκαν σε μια προπαγανδιστική εκστρατεία που διακήρυξε ότι η Ρωσία είναι “εδώ για πάντα”.

Δεν είναι παράξενο που ορισμένοι Ουκρανοί αναφέρονται τώρα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε “Πουσκινιστές” που εξαπολύουν πυραυλικές επιθέσεις στις πόλεις τους. Για παράδειγμα: “Οι Πουσκινιστές δεν μας επέτρεψαν να κοιμηθούμε σωστά – Είχε πολλή φασαρία στο Κίεβο”. (Μετά από μερικές νυχτερινές ώρες σε ένα καταφύγιο, δεν ένιωθα και τόσο φιλικός προς τους Πουσκινιστές).

Πίσω από αυτή την ουκρανική απόρριψη προς τον Πούσκιν κρύβεται μια πολύ μεγαλύτερη ιστορία. Εκ των υστέρων, μπορούμε να δούμε ότι η παρακμή της ρωσικής αυτοκρατορίας υπήρξε ένας από τους μεγάλους μοχλούς της ευρωπαϊκής ιστορίας τα τελευταία 40 χρόνια. Και με προνοητικότητα, θα πρέπει να περιμένουμε ότι θα παραμείνει μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της Ευρώπης για τουλάχιστον τα επόμενα 20 χρόνια, αν όχι για άλλα 40.

Μετά τη Ρωσική Επανάσταση του 1917, η Ρωσική Αυτοκρατορία συνέχισε με μια μάλλον περίεργη μορφή ως η Σοβιετική Ένωση. Όταν ιδρύθηκε η Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών το 1922, ο Βλαντιμίρ Λένιν είχε αποφασίσει ότι θα έπρεπε να είναι ένα κράτος πλασματικής ισότητας μεταξύ των δημοκρατιών που το συνιστούσαν. (Ο Ιωσήφ Στάλιν, όπως και ο Πούτιν εκατό χρόνια αργότερα, ήθελε η Ουκρανία να είναι μέρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας). Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αυτή η νέα εκδοχή της αυτοκρατορίας κυριάρχησε στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης μέχρι το Σιδηρούν Παραπέτασμα που διχοτόμησε τη Γερμανία. Από τη Βαρσοβία μέχρι την Ουάσιγκτον, οι άνθρωποι την έβλεπαν τόσο ως σοβιετική όσο και ως ρωσική αυτοκρατορία.

Στη δεκαετία του 1970, αυτή η αυτοκρατορική υπερδύναμη φαινόταν ακόμα να είναι ένας τρομερός αντίπαλος των ΗΠΑ, ακόμη και σε μέρη της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής – αλλά μέχρι τη δεκαετία του 1980 ήταν ήδη σε ορατή παρακμή. Οι απόπειρες μεταρρυθμίσεων του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ κορυφώθηκαν, μεταξύ 1989 και 1991, στην πιο θεαματική ειρηνική κατάρρευση οποιασδήποτε αυτοκρατορίας στην ιστορία. Αυτή η κατάρρευση διέλυσε όχι μόνο τον σοβιετικό/ρωσικό έλεγχο της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, αλλά και τους πολύ παλαιότερους αυτοκρατορικούς δεσμούς μεταξύ Ρωσίας, Ουκρανίας και Λευκορωσίας. Ασυνήθιστα, και ακριβώς λόγω της περίπλοκης σχέσης μεταξύ Σοβιετικών και Ρώσων, ήταν ο ηγέτης του πυρήνα του αυτοκρατορικού έθνους, ο Ρώσος Μπόρις Γέλτσιν, που έδωσε το τελικό χτύπημα.

Ανόητα, πολλοί στη Δύση υπέθεσαν ότι αυτό ήταν το τέλος της ιστορίας, αλλά οι παρακμάζουσες αυτοκρατορίες δεν τα παρατάνε χωρίς αγώνα. Τα πρώτα σημάδια μιας απώθησης εμφανίστηκαν ήδη το 1992 στην κατοχή του ρωσικού στρατού στο το αποσχισμένο έδαφος της Υπερδνειστερίας, στο ανατολικό άκρο του προσφάτως ανεξαρτητοποιηθέντος κράτους της Μολδαβίας, καθώς και στη συνέχεια σε δύο βάναυσους πολέμους για την υποταγή της Τσετσενίας στο εσωτερικό της ρωσικής ομοσπονδίας.

Στη συνέχεια, η αυτοκρατορία αντέδρασε αποφασιστικά, πέρα ​​από τα διεθνή σύνορα, με την κατάληψη δύο μεγάλων περιοχών της Γεωργίας το 2008, την προσάρτηση της Κριμαίας και την έναρξη του πολέμου στην ανατολική Ουκρανία το 2014 και την πλήρη εισβολή στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου 2022. Στις ομιλίες και τα δοκίμιά του, ο Ρώσος ηγέτης καθιστά απολύτως σαφές ότι το κύριο σημείο αναφοράς του είναι η Ρωσική Αυτοκρατορία. Έκπληκτος από την απόφαση του αφεντικού του τον περασμένο Φεβρουάριο, ο υπουργός Εξωτερικών Λαβρόφ φέρεται να μουρμούρισε σε έναν φιλικό του ολιγάρχη ότι ο σύμβουλοι του Πούτιν είναι μόνο τρεις: Οι “Ιβάν ο Τρομερός, Μέγας Πέτρος και Μεγάλη Αικατερίνη”.

Αυτή η ιστορία δεν θα τελειώσει ακόμα κι αν η Ουκρανία ανακτήσει κάθε τετραγωνικό μέτρο της κυρίαρχης επικράτειάς της, συμπεριλαμβανομένης της Κριμαίας. Θα υπάρχει ακόμα η Λευκορωσία, μια χώρα με περισσότερους από 9 εκατ. κατοίκους που στις αρχές αυτής της δεκαετίας έγινε μάρτυρας μιας από τις πιο διαρκείς προσπάθειες πολιτικής αντίστασης στη σύγχρονη ιστορία, ενάντια στην ολοένα και πιο αυταρχική διακυβέρνηση του Προέδρου Αλεξάντερ Λουκασένκο. Υπάρχουν τα ανεξάρτητα μετασοβιετικά κράτη της Μολδαβίας, της Γεωργίας, της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν, καθώς και εκείνα της Κεντρικής Ασίας. Μέσα στη Ρωσική Ομοσπονδία, υπάρχουν δημοκρατίες όπως η Τσετσενία, το Νταγκεστάν και το Ταταρστάν. Αυτή τη στιγμή, ο ηγέτης της Τσετσενίας Ραμζάν Καντίροφ είναι ένας από τους πιο πιστούς κολλητούς του Πούτιν, αλλά εάν η Ρωσία μπει σε μια “εποχή προβλημάτων”, ο Καντίροφ μπορεί να αρχίσει να κάνει άλλους υπολογισμούς.

Εμείς στη Δύση δεν πρέπει να αυταπατώμαστε ότι μπορούμε να “διαχειριστούμε” την παρακμή αυτής της αυτοκρατορίας που κατέχει πυρηνικά όπλα, όπως οι ευρωπαϊκές δυνάμεις νόμιζαν ότι θα μπορούσαν να “διαχειριστούν” την παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Οι δυτικές δημοκρατίες έχουν μια χρόνια τάση να υπερεκτιμούν την ικανότητά τους να επηρεάζουν την εσωτερική πολιτική των αυταρχικών καθεστώτων. Οι δυνατότητες άμεσης επιρροής μας είναι ιδιαίτερα ελάχιστες στη σημερινή Ρωσία, μια προσωποκρατική δικτατορία σε προχωρημένη κατάσταση παράνοιας και καταστολής. Μετά τον Πούτιν, και ίσως τους άμεσους διαδόχους του, θα πρέπει να έρθει μια στιγμή που θα έχουμε περισσότερες δυνατότητες εποικοδομητικής δέσμευσης και θα πρέπει να προετοιμαστούμε για αυτό. Αλλά θα περάσει πολύς καιρός μέχρι να αποδεχθεί τελικά η Ρωσία ότι έχασε μια αυτοκρατορία και να αρχίσει να βρίσκει έναν ρόλο.

Αυτό που μπορούμε και πρέπει να κάνουμε στο μεταξύ είναι να διασφαλίσουμε ότι εκείνες οι χώρες που αναζητούν ένα καλύτερο μέλλον έξω από μια παρακμάζουσα ρωσική αυτοκρατορία θα είναι σε θέση να το κάνουν εν ειρήνη, ασφάλεια και ελευθερία. Η γεωπολιτική, όπως και η φύση, απεχθάνεται το κενό. Μακροπρόθεσμα, η ένταξη της Ουκρανίας και των μικρότερων γειτόνων της τόσο στην Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και στο ΝΑΤΟ, κίνηση που θα τους εξασφαλίσει έτσι από οποιαδήποτε μελλοντική απόπειρα επανεποικισμού, θα είναι επίσης εξυπηρέτηση προς τη Ρωσία. Με την πόρτα προς την αυτοκρατορία οριστικά κλειστή, μπορεί να ξεκινήσει η μακρά πορεία προς το έθνος – κράτος. Αυτός ο δρόμος, ωστόσο, θα είναι ιδιαίτερα δύσκολος γιατί, σε αντίθεση με τα παλιά ευρωπαϊκά κράτη όπως η Γαλλία και η Πορτογαλία, που απέκτησαν και στη συνέχεια έχασαν υπερπόντιες αυτοκρατορίες, η Ρωσία δεν έχει ιστορικά, γεωγραφικά ή συνταγματικά καθορισμένο κράτος στο οποίο να επιστρέψει.

Ένα άλλο μετα-αυτοκρατορικό μέλλον είναι δυνατό. Η ρωσόφωνη λογοτεχνία θα μπορούσε να έχει εμπλουτιστεί από το έργο Ουκρανών και άλλων συγγραφέων της μεταπολίτευσης, όπως η αγγλική λογοτεχνία έχει εμπλουτιστεί από το έργο των συγγραφέων της Νότιας Ασίας, της Αφρικής και της Καραϊβικής. Προσπαθώντας να αποκαταστήσει τον “ρωσικό κόσμο” με τη βία, ο Πούτιν τον κατέστρεψε. Τον Μάιο του 2013, το 80% των Ουκρανών δήλωσαν ότι είχαν μια θετική γενική στάση απέναντι στη Ρωσία. Τον περασμένο Μάιο, μόνο το 2% των Ουκρανών τους οποίους μπορούσαν ακόμη να προσεγγίσουν οι δημοσκόποι έδωσαν αυτή την απάντηση. Και η οδός Πούσκιν μετονομάστηκε. Ο Πούτιν φταίει για τον Πούσκιν.

Μόνο όταν η Ουκρανία αγκαλιαστεί με ασφάλεια και από τα ισχυρά χέρια της γεωπολιτικής Δύσης, της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, οι λαοί της θα μπορούν να κοιμούνται άνετα στα κρεβάτια τους, όπως κάνουν οι Εσθονοί και οι Λιθουανοί, ανενόχλητοι από νυχτερινές επιθέσεις “Πουσκινιστών”. Τότε οι Ουκρανοί μπορεί ακόμη και να επιστρέψουν στην ανάγνωση του Ευγένιου Ονεγκίν με ευχαρίστηση.

Δείτε τη δημοσίευση του πρωτότυπου άρθρου εδώ

infognomonpolitics.gr