Ο κανόνας των 3 μιλίων: Αμφισβητούμενα νησιά στο Αιγαίο Πέλαγος

Δημήτριος Μερκούριος Κόντης

(The 3-mile Lausanne Rule: Disputed islands in the Aegean Sea)

Παρουσίαση του βιβλίου του Δημήτρη-Μερκουρίου Κόντη

Ο τροποποιημένος κανόνας των 3 μιλίων της Λωζάννης ορίζει τα εξής: Νησίδες και βραχονησίδες, που βρίσκονται σε απόσταση μικρότερη των τριών μιλίων από τις Ασιατικές ακτές παρέμειναν σε τουρκική κυριαρχία εάν την ημερομηνία που η Συνθήκη της Λωζάννης (ΣτΛ) τέθηκε σε ισχύ (Αυγ. 1924) δεν βρίσκονταν εντός των χωρικών υδάτων τρίτης χώρας. Επίσης, το λογικό συμπέρασμα που ακολουθεί είναι ότι νησίδες και βραχονησίδες που βρίσκονταν σε τουρκικά χωρικά ύδατα τον Αύγουστο του 1924 θα πρέπει να ανήκουν στην Τουρκία. Νομική βάση του παραπάνω κανόνα είναι τα Άρθρα 6.2 και 12.2 της Λωζάννης, όπως αναφέρει το 1928 το ελληνικό ΥΠΕΞ για την περίπτωση της Πασπάργου.

Έτσι υπάρχουν νησίδες εντός των τριών μιλίων από τις Ασιατικές ακτές που δόθηκαν στην Ελλάδα (π.χ. η νήσος Βαρελούδι ή Βελανιδιά στο στενό της Μυκάλης έξω από τη Σάμο δόθηκε στην Ελλάδα, παρ’ ότι απέχει λιγότερο από 3 μίλια από τις τουρκικές ακτές). Επίσης, υπάρχουν νησίδες στο Σύμπλεγμα της Μεγίστης, που με την ιταλοτουρκική συμφωνία του Ιανουαρίου του 1932 δόθηκαν στην Ιταλία, παρόλο που επίσης βρίσκονται εντός 3 μιλίων από τις τουρκικές ακτές.

Αντιστοίχως υπάρχουν νησίδες εκτός των 3 μιλίων από τις Ασιατικές ακτές που αποδόθηκαν στην Τουρκία, επειδή βρίσκονταν εντός των χωρικών της υδάτων τον Αύγουστο του 1924, όταν τέθηκε σε ισχύ η ΣτΛ. Τέτοιο παράδειγμα αποτελούν οι βραχονησίδες της Τενέδου, που βρίσκονταν εντός των χωρικών υδάτων του νησιού αυτού. Επίσης, με το ιταλοτουρκικό πρωτόκολλο του Δεκεμβρίου του 1932, βραχονησίδες όπως η νήσος Topan κοντά στα Ίμια αποδόθηκαν στην Τουρκία, παρόλο που είναι εκτός των τριών (ναυτικών) μιλίων από τις Ασιατικές ακτές. Εδώ είναι λεπτό το ζήτημα για το ποιος κανόνας εφαρμόστηκε, πάλι όμως το σημερινό status quo μπορεί να εξηγηθεί με το άρθρο 6.2. Αν εφαρμοστεί το παραπάνω άρθρο, υποθέσουμε δηλαδή ότι ισχύει και για την Τουρκία, η νήσος Topan αποδόθηκε σε αυτήν γιατί το 1924 βρισκόταν εντός των χωρικών υδάτων της τουρκικής νήσου Çatal. Σε αντίθετη περίπτωση και εφόσον η Τουρκία αμφισβητεί τη νομική ισχύ του προαναφερθέντος πρωτοκόλλου, η νησίδα θα έπρεπε να ανήκει σήμερα στην Ελλάδα.

Η υιοθέτηση του τροποποιημένου κανόνα των τριών μιλίων εξυπηρετεί τα ελληνικά συμφέροντα, γιατί εξηγεί τη σημερινή de facto κατάσταση στο Αιγαίο, η οποία αποδεικνύεται ότι με συγκεκριμένες παραδοχές είναι και η de jure κατάσταση ως προς την εδαφική κυριαρχία σύμφωνα με τη ΣτΛ. Είναι ένας κανόνας που τη δεκαετία του 20 και του 30 ήταν κοινά αποδεκτός από Ελλάδα και Τουρκία, τουλάχιστον όπως προκύπτει από την περίπτωση της Πασπάργου (1928) και από τις ιταλοτουρκικές συμφωνίες του 1932. Η θεωρία του τροποποιημένου κανόνα των 3 μιλίων δεν μεταβάλλει αλλά εξηγεί το status quo που επικρατούσε στο Αιγαίο από το 1924 μέχρι το 1964. Ο κανόνας εξηγεί ποιες νησίδες και βράχια αποκαταστάθηκαν στην Τουρκία με τη ΣτΛ, από τη στιγμή που η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε θέσει την τύχη όλων των οθωμανικών νησιών του Αιγαίου στα χέρια των Έξι Δυνάμεων από την 1 Απριλίου του 1913.

Το 1964 η Τουρκία προχώρησε σε επέκταση των χωρικών της υδάτων στα 6 ν.μ. στο Αιγαίο, χαράζοντας επίσης ευθείες γραμμές βάσης. Αυτό σημαίνει ότι πλέον ο κανόνας της μέσης γραμμής δεν θα εφαρμόζεται μεταξύ των ελληνικών νησιών και των τουρκικών ακτών, αλλά μεταξύ των ελληνικών νησιών και των τουρκικών γραμμών βάσης. Οι Τούρκοι επίσης «έκλεισαν» τους κόλπους με τις γραμμές βάσης και απορρόφησαν όλες τις νησίδες που βρίσκονταν εντός, ανεξάρτητα από το αν απέχουν τρία ή παραπάνω μίλια από τις ασιατικές ακτές. Με αυτόν τον τρόπο οι Τούρκοι βρήκαν ένα παράθυρο για να ξεφύγουν και άλλο από τους περιορισμούς της Λωζάννης και του άρθρου 12.2, αποκτώντας de facto κυριαρχία σε νησίδες και βραχονησίδες πέρα από τα τρία μίλια από τις ασιατικές ακτές!

Αρχικά, το ερώτημα που προκύπτει είναι αν μπορεί η Τουρκία να χρησιμοποιεί μεταγενέστερες έννοιες του Δικαίου της Θάλασσας, όπως το σύστημα των ευθειών γραμμών βάσης, για να αλλάζει την ισορροπία της Λωζάννης. Όμως η γεωγραφία του Αιγαίου εμποδίζει την Τουρκία να επεκτείνει στην πράξη την εδαφική της κυριαρχία σε μικρονησίδες πέρα από μια συγκεκριμένη απόσταση από τις ασιατικές ακτές της, που στο περίπου είναι και πάλι τα τρία ναυτικά μίλια. Επίσης, η εφαρμογή των σωστών κανόνων εξασφαλίζει ότι τα Ίμια βρίσκονται σε ελληνικά χωρικά ύδατα, ακόμα και μετά την επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης στα 6 ν.μ. στο Αιγαίο και άρα συνεχίζουν να ανήκουν νόμιμα στην Ελλάδα. Η απόφαση Ερυθραίας-Υεμένης αναφορικά με το εύρος της χωρικής θάλασσας και την ερμηνεία που δίνει στο Άρθρο 6.2, ακόμα και αν ισχύει για το Αιγαίο, δεν επηρεάζει την ελληνική κυριαρχία στα Ίμια ή αλλού.

Το γενικό συμπέρασμα του βιβλίου είναι ότι ούτε η Τουρκία μπορεί να έχει εδαφικές διεκδικήσεις από την Ελλάδα στο Αιγαίο, αλλά ούτε και η Ελλάδα από την Τουρκία. Ζητήματα όπως η κυριαρχία των νησιών της θάλασσας του Μαρμαρά ή των Λαγουσών Νήσων έχουν ήδη διευθετηθεί την περίοδο 1920-23 με κεντρικό πρόσωπο τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η θέση του συγγραφέα είναι ότι δεν υπάρχει γη χωρίς ιδιοκτήτη (terra nullius) στο Αιγαίο, που θα πρέπει να διευθετηθεί σήμερα μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας στη βάση του Άρθρου 16 της ΣτΛ. Άλλωστε ιστορικά είναι ξεκάθαρο ότι το συγκεκριμένο άρθρο αναφέρεται στα Δωδεκάνησα και όχι σε μια μελλοντική διανομή των «αγνώστου κυριαρχίας» μικρονησίδων, όπως επικαλείται σήμερα η Τουρκία για να θεμελιώσει νομικά τη θεωρία της περί γκρίζων ζωνών στο Αιγαίο.

Τέλος, ο συγγραφέας καταδεικνύει την ανάγκη να συνεχιστεί η ιστορική έρευνα αναφορικά με τα εξής πέντε ζητήματα:

1. Γιατί η συντακτική επιτροπή της Συνθήκης των Σεβρών δεν ακολούθησε την απόφαση του Σαν Ρέμο του Απριλίου του 1920 και οδηγηθήκαμε στη σημερινή μορφή του Άρθρου 12 της ΣτΛ;
2. Γιατί η ιταλική αντιπροσωπία επέλεξε το 1920 να συμπεριλάβει τις νησίδες των Δωδεκανήσων με τον τρόπο που τελικά διατυπώθηκε στο Άρθρο 15 της ΣτΛ; (Οι Σύμμαχοι γνώριζαν ότι τα Δωδεκάνησα δεν είναι 12 αλλά περίπου 100 νησιά.)
3. Ποιες είναι η λεπτομέρειές της συμφωνίας Μιχαλακόπουλου-Τζεβάτ Μπέη του 1928 για την Πάσπαργο και την Παναγιά Χίου; Αποδέχτηκαν οι Τούρκοι το status quo της ΣτΛ και τον κανόνα των τριών μιλίων;
4. Υπάρχουν τα πρακτικά των προπαρασκευαστικών συζητήσεων από τις ιταλοτουρκικές συμφωνίες του 1932, ώστε να γνωρίζουμε με σιγουριά ποιοι ήταν οι κανόνες που εφαρμόστηκαν στην κατανομή των νησιών μεταξύ Ιταλίας και Τουρκίας;
5. Στο Συμβούλιο των Υπουργών των Εξωτερικών στη Νέα Υόρκη, τον Δεκέμβριο του 1946, έθεσε η ελληνική αντιπροσωπία εκ νέου θέμα οριοθέτησης των θαλασσίων συνόρων Δωδεκανήσου-Τουρκίας, σύμφωνα με τα όσα συζητήθηκαν τον Οκτώβριο του ίδιου έτους στο Παρίσι;