Αυτό που διακυβεύεται στο πολυάσχολο εκλογικό ημερολόγιο της Ευρώπης για το 2017 δεν είναι μόνο η υπερβολική άνοδος του λαϊκισμού, αλλά και η εκλογική σημασία των κοινωνικοδημοκρατικών αξιών στην μεταβιομηχανική εποχή. Η ΠΑΣΟΚοποίηση είναι ένα εύλογο αποτέλεσμα και μάλιστα πλήττει καθιερωμένα κόμματα που δεν έχουν απαντήσει στα ουσιαστικά ερωτήματα που θέτουν οι λαϊκιστές.
Ο PIERPAOLO BARBIERI είναι εκτελεστικός διευθυντής της Greenmantle και ανώτερος συνεργάτης στο Πρόγραμμα Εφαρμοσμένης Ιστορίας της Σχολής Kennedy του Harvard. Εργάζεται σε ένα βιβλίο σχετικά με την άνοδο και την πτώση του λατινοαμερικανικού λαϊκισμού.
Το φαινομενικά ατελείωτο ρεύμα των ιστοριών της «ανόδου του λαϊκισμού» [1] όπως η πρόσφατη -τα αποτελέσματα των γαλλικών εκλογών που βάζουν την Marine Le Pen στον προεδρικό δεύτερο γύρο- αγνοούν μια συμπληρωματική και όχι λιγότερο σημαντική τάση στην Δυτική πολιτική: Την πτώση της σοσιαλδημοκρατίας [2].
Όχι πολύ καιρό πριν, φάνηκε ότι η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία -ο γάμος του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς με κάποια μορφή κοινωνικής ασφάλειας- κατακτούσε τον κόσμο. Σε αυτήν την εφήμερη στιγμή που «η ιστορία τελείωσε», οι κεντροαριστεροί πολιτικοί υλοποίησαν διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που θα ευχαριστούσαν την Μάργκαρετ Θάτσερ, ενώ διατηρούσαν με υπερηφάνεια και μερικές φορές βάθαιναν την κοινωνική προστασία. Υπήρχαν πάντα κάποιες ευρωπαϊκές αντιστάσεις, αλλά μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990 πολλοί ακολούθησαν τον πολιτικό «τρίτο δρόμο» που συνδέθηκε στενά με την νεανική καλή εμφάνιση του Bill Clinton των Ηνωμένων Πολιτειών, του Τόνι Μπλερ του Ηνωμένου Βασιλείου και του Gerhard Schröder της Γερμανίας.
Η παγκόσμια οικονομική κρίση που έπληξε τις κεφαλαιαγορές και η νεοφιλελεύθερη συναίνεση της Ουάσινγκτον την περίοδο 2007-2008 μπόρεσαν να προκαλέσουν μια περαιτέρω μετακίνηση προς τα Αριστερά. Η κατάρρευση της αγοράς, πολλοί σκέφτηκαν [4], θα έφερναν αυστηρότερους κανόνες στην αγορά, πράγμα που θα ωφελούσε εκείνους στην Αριστερά που επιθυμούσαν μεγαλύτερη ανακατανομή του εισοδήματος και λιγότερο φονταμενταλισμό της αγοράς. Ακόμα και το ένθερμο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο έγινε μεταμελημένο, αποδυναμώνοντας την υπόθεση για τουλάχιστον μερικές από τις πιο ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις της ελεύθερης αγοράς που υποστήριζε κάποτε.
Ωστόσο, λίγοι θυμούνται τις εκκλήσεις για μια επανάσταση που δεν υλοποιείται. Η κρίση δεν προκάλεσε το απόγειο των σοσιαλδημοκρατών. Αντίθετα, προκάλεσε την διάλυση τους. Πράγματι, αντί για την άνοδο του λαϊκισμού, το πιο κοντινό σε πολιτική τάση στον ανεπτυγμένο κόσμο σήμερα είναι η πτώση της κεντροαριστεράς.
Όπως και με την οικονομική κρίση στην Ευρώπη, το πρώτο θύμα ήταν η Ελλάδα. Το μακράς ζωής κεντροευρωπαϊκό Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα, γνωστό και ως ΠΑΣΟΚ, κέρδισε αποφασιστικά τις ευρωπαϊκές και εθνικές εκλογές το 2009, τις τελευταίες με το 43,9% των ψήφων [5]. Καθώς αυξάνονταν οι ανησυχίες για τα ελλείμματα της Ελλάδας κατά την διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας, ο ηγέτης του ΠΑΣΟΚ, Γιώργος Παπανδρέου, υποσχέθηκε ότι «λεφτά υπάρχουν» κρυμμένα [6]. Δεν υπήρχαν. Η Ελλάδα χρειάστηκε τρία και στην συνέχεια τέσσερα προγράμματα διάσωσης και το κόμμα υπέστη τις συνέπειες. Οι κομματικές ανατροπές επιταχύνθηκαν ως ένας φαύλος κύκλος που συνέδεε τα μέτρα λιτότητας με μια πρωτοφανή μείωση της λαϊκής υποστήριξης. Μέχρι τον Οκτώβριο του 2011, πάνω από το 90% των ψηφοφόρων δήλωσαν ότι «απογοητεύτηκαν» από την κυβέρνηση [7]. Ο Παπανδρέου έφυγε σύντομα στην συνέχεια, αποσυρόμενος από την εθνική πολιτική, αλλά με κάποιο τρόπο παραμένοντας στην θέση του επικεφαλής [8] της Σοσιαλιστικής Διεθνούς, της παγκόσμιας ένωσης σοσιαλιστικών και σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων.
Η αναχώρηση του Παπανδρέου έκανε λίγα για να σταματήσει την αιμορραγία. Το ΠΑΣΟΚ συρρικνώθηκε θεαματικά σε κάθε μια από τις τρεις επόμενες κοινοβουλευτικές εκλογές, στο 13%, στην συνέχεια στο 12,3%, και τέλος στο 4%. Συνενώθηκε με ένα άλλο αριστερό κόμμα, την ΔΗΜΑΡ, στα τέλη του 2015. Αλλά οι δύο κράτησαν μόνο το 6% των ψήφων. Η κατάρρευση του ΠΑΣΟΚ ενίσχυσε ένα κόμμα που υπήρχε στην άκρα αριστερά: Τον ΣΥΡΙΖΑ, τους λαϊκιστές ριζοσπάστες με επικεφαλής τον Αλέξη Τσίπρα. Αυτοί είναι οι ίδιοι ριζοσπάστες που συνήθως βρίσκονταν δημοσκοπικά κάτω από το 5%, και που τώρα, με τον Τσίπρα ως πρωθυπουργό, διοικούν το κράτος.
Η πτώση του ΠΑΣΟΚ ήταν τόσο έντονη που δημιούργησε ένα νέο πολιτικό όρο: Την «ΠΑΣΟΚοποίηση» [9], που αναφέρεται στην κατάρρευση της καθιερωμένης κεντροαριστεράς. Είναι λογικό ότι ο όρος βρήκε έδαφος στην Ισπανία, η οποία σύντομα έπεσε θύμα της δικής της οικονομικής κρίσης. Μετά από μια δεκαετία κυριαρχίας από τους κεντροαριστερούς Σοσιαλιστές, το PSOE, οι συντηρητικοί του Mariano Rajoy, κέρδισαν το 2012. Έχοντας έρθει στην εξουσία στη μέση μιας τραπεζικής κρίσης, ο Rajoy έμεινε με το καθήκον να εφαρμόσει δύσκολες περικοπές δαπανών και να αναδιαρθρώσει το εγχώριο οικονομικό σύστημα με ευρωπαϊκά κονδύλια. Και όμως, οι συντηρητικοί του δεν υπέφεραν από την μοίρα του ΠΑΣΟΚ. Αντ’ αυτού, το έπαθε η αντιπολίτευση.
Το PSOE γρήγορα έμεινε πίσω από το καινοφανές, κατά του κατεστημένου Podemos, το οποίο προέκυψε από τις διαμαρτυρίες κατά της λιτότητας το 2013 και οφείλει πολλά στις μεθόδους και το μήνυμα των Λατινοαμερικανών λαϊκιστών. Μια σκιά του παλιού εαυτού του, το PSOE απέτυχε να ανατρέψει τον Rajoy μετά από δύο εκλογές, μερικά σκάνδαλα διαφθοράς, ακόμα και το Brexit, οδηγώντας σε μια νέα μειονοτική συντηρητική κυβέρνηση από το περασμένο καλοκαίρι.
Διαδηλωτές έξω από το ολλανδικό κοινοβούλιο, τον Μάρτιο του 2017. MICHAEL KOOREN / REUTERS
————————————————–
Η ίδια ιστορία έχει παιχτεί και αλλού. Στο Λονδίνο, οι συντηρητικοί βρίσκονται στην εξουσία με ασφάλεια, παρά τον δικό τους εμφύλιο πόλεμο για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Οφείλουν την επιτυχία τους μόνο στην κατάρρευση των Εργατικών [10] υπό τον ακροαριστερό ηγέτη τους, τον Τζέρεμι Κόρμπιν και τους ακολούθους του. Ακριβώς λόγω του ακόμη αβέβαιου Brexit, η συντηρητική πρωθυπουργός Theresa May δεν μπόρεσε να αντισταθεί στον πειρασμό των πρόωρων εκλογών αυτό το καλοκαίρι: Είναι πιθανό να εξασφαλίσει την μεγαλύτερη πλειοψηφία των Tory μετά τις μεταπολεμικές εκλογές του 1983.
Στο Βερολίνο, εν τω μεταξύ, οι πολιτικές της Agenda 2010 του Schröder, στις οποίες πιστώνεται η μετατροπή του «άρρωστου» της Ευρώπης στην «ανυπέρβλητη δύναμη» της ηπείρου, δεν βοήθησαν το κόμμα που τις υλοποίησε. Στην πραγματικότητα, έγινε το αντίθετο. Το SPD του Schröder έχει πάει από ήττα σε ήττα απέναντι στους συντηρητικούς της καγκελαρίου Angela Merkel. Ακόμη και η καλά αποδεκτή επιλογή του Martin Schulz ως προέδρου του κόμματος SPD για να κατέβει εναντίον μιας αποδυναμωμένης καγκελάριου αυτό το φθινόπωρο χάνει σε ορμή. [11] Το πιθανό αποτέλεσμα για τις εκλογές αυτού του φθινοπώρου είναι λοιπόν μια ακόμη θητεία για την αιώνια Μέρκελ.
Στις Κάτω Χώρες, καθώς ο καθένας ανησυχούσε για τους λαϊκιστές στις εκλογές του Μαρτίου, το Ολλανδικό Εργατικό Κόμμα, PVDA, υπέστη μια μοίρα που μοιάζει με του ΠΑΣΟΚ. Οι ψηφοφόροι υποβάθμισαν τους άλλοτε ισχυρούς Εργατικούς στην έβδομη θέση με μόλις το 5,7% των ψήφων. Το αποτέλεσμα ήταν καθαρή απώλεια 29 θέσεων στην Βουλή των Αντιπροσώπων που έχει 150 έδρες. Δεν είναι περίεργο ότι ο υπουργός Οικονομικών, ο οποίος πιθανότατα θα χάσει την δουλειά του (μαζί με την προεδρία του Eurogroup, του άτυπου κλαμπ των ομολόγων του στην Ευρωζώνη), δήλωσε ότι το αποτέλεσμα ήταν «απογοητευτικό». [12]
Όπως στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, οι αναμφισβήτητοι ωφελημένοι αυτής της τάσης ήταν οι λαϊκιστές, τόσο στην Δεξιά όσο και στην Αριστερά. Κατέλαβαν με χαρά την αντι-συστημική, αντι-ελίτ πλατφόρμα που έκανε την σκληρή Αριστερά εκλογικά αναποτελεσματική μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Όπως είπε κάποτε ένας πρώην ηγέτης της ιβηρικής σοσιαλιστικής κυβέρνησης, «ένα κόμμα εξουσίας δεν μπορεί να μπει στο ουτοπικό κενό». Αλλά οι λαϊκιστές το βρήκαν πολύ εύκολο.
Ο αναδυόμενος λαϊκισμός δεν είναι ιδεολογικός. Μάλλον, είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που δεν απαντά στο μανιχαϊστικό χάσμα Αριστεράς-Δεξιάς. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Marine Le Pen της Γαλλίας και ο Geert Wilders της Ολλανδίας είναι τόσο επικριτικοί απέναντι στην παγκοσμιοποίηση και την αποβιομηχανοποίηση [13] όπως ο ΣΥΡΙΖΑ ή, για το θέμα αυτό, ο αποβιώσας πρόεδρος της Βενεζουέλας, Ούγκο Τσάβες. Μπορεί επίσης να εξηγήσει γιατί, όταν κυριαρχούν οι λαϊκιστές, αποποιούνται γρήγορα τις υποσχέσεις τους [14]. Στην Ελλάδα, αιμορραγούν χάνοντας υποστήριξη ακριβώς όπως έκανε το ΠΑΣΟΚ [15]. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, είναι πολύ νωρίς για να αποδειχθεί, αλλά ο κατάλογος των αθετημένων υποσχέσεων απέναντι στην [εκλογική] βάση αυξάνεται κάθε εβδομάδα.
Υπάρχουν μερικοί λόγοι για να μην εγκωμιάζουμε ακόμα την κοινωνική δημοκρατία. Όταν ο τεχνοκράτης πρωθυπουργός Mario Monti προκήρυξε τις εκλογές στην Ιταλία το 2012, οι κεντροαριστεροί Δημοκρατικοί ηγούνταν κατά περίπου 15%. Μέχρι την στιγμή που έγιναν οι εκλογές, το κόμμα ήταν ουσιαστικά προσδεδεμένο με τον κεντροδεξιό συνασπισμό του πρώην πρωθυπουργού Σίλβιο Μπερλουσκόνι. Η νέα ηγεσία τελικά ενεργοποίησε τους Δημοκρατικούς, οδηγώντας στις πολύ επιτυχημένες ευρωπαϊκές εκλογές του 2014 υπό τον ρεφορμιστή κεντρώο Matteo Renzi.
Έκτοτε, ο Renzi παραπατούσε και παραιτήθηκε μετά το αποτυχημένο συνταγματικό δημοψήφισμα του περασμένου έτους [16]. Παρ’όλα αυτά, εκτός εξουσίας αλλά όχι εκτός δημοσιότητας, ο Renzi πιθανότατα θα κερδίσει τον πρώτο γύρο του στα τέλη Απριλίου μετά από μια ρήξη με πιο ακραίους αριστερές βουλευτές. Στην συνέχεια θα ηγηθεί των Δημοκρατικών -το μεγαλύτερο ιταλικό κεντρώο κόμμα- στις νέες εκλογές εντός του έτους.
Και μετά υπάρχει η Γαλλία. Μια γαλλική προεδρική εκλογή γεμάτη εκπλήξεις έχει ωφελήσει έναν μεταρρυθμιστή σοσιαλδημοκράτη, τον Εμμανουέλ Μακρόν, ο οποίος γοήτευσε το πολιτικό κέντρο μακριά από ένα παραδοσιακό Σοσιαλιστικό Κόμμα που βρίσκεται σε παρακμή. Για τέταρτη φορά σε τέσσερις δεκαετίες, φαίνεται ότι οι Γάλλοι θα ψηφίσουν αντίθετα από την αδελφή αμερικανική δημοκρατία: Ο Ronald Reagan εναντίον του François Mitterrand, ο Clinton εναντίον του Jacques Chirac, ο Barack Obama εναντίον του Nicolas Sarkozy, ο Donald Trump εναντίον του Macron.
Ο αγγλοαμερικανικός Τύπος μπορεί να εξακολουθεί να έχει εμμονή με την Le Pen, η οποία θα αντιμετωπίσει τον Macron στον δεύτερο γύρο, αλλά η άνοδος του Macron είναι η πραγματική ιστορία σε αυτές τις ταραγμένες εκλογές. Νίκησε την Le Pen, η οποία ηγείτο στις δημοσκοπήσεις του πρώτου γύρου από τότε που ξεκίνησαν το 2013. Το κόμμα του δεν υπήρχε πριν από ένα χρόνο. Όπως ο Trump, δεν είχε ποτέ εκλεγεί σε αξίωμα πριν ξεκινήσει το κίνημά του, παρ’όλο που υπηρέτησε σε μια μη δημοφιλή κυβέρνηση. Ο Macron επικρίθηκε επίσης πικρά για την παθιασμένη υπεράσπιση των ευρωπαϊκών ιδεωδών. Και όμως, το αουτσάιντερ έχει πλέον εξασφαλίσει γρήγορα την υποστήριξη του ηττημένου σοσιαλιστή υποψηφίου, Μπενουά Αμόν, καθώς και του Φρανσουά Φιγιόν, ηγέτη των ξανασχηματισμένων Γκωλιστών. Η νεώτερη γαλλική ηγεσία από την εποχή του Βοναπάρτη είναι πλέον εφικτή, εις βάρος των λαϊκιστών και των κουρασμένων καθιερωμένων κομμάτων, ομοίως.
Τελικά, τα πολιτικά κόμματα έρχονται και πάνε. Το ίδιο συμβαίνει και με τις ιδεολογίες. Αυτό που διακυβεύεται στο πολυάσχολο εκλογικό ημερολόγιο της Ευρώπης για το 2017 δεν είναι μόνο η υπερβολική άνοδος του λαϊκισμού [18], αλλά και η εκλογική σημασία των κοινωνικο-δημοκρατικών αξιών στην μεταβιομηχανική εποχή. Η ΠΑΣΟΚοποίηση είναι ένα εύλογο αποτέλεσμα και μάλιστα πλήττει καθιερωμένα κόμματα που δεν έχουν απαντήσει στα (ουσιαστικά) ερωτήματα που θέτουν οι λαϊκιστές. Ωστόσο, το πιο πιθανό εκλογικό αποτέλεσμα στην Γαλλία, και ενδεχομένως στην Ιταλία μέσα σε ένα χρόνο, δείχνει ότι δεν είναι ακόμα καιρός να πετάξουμε την σοσιαλδημοκρατία στον κάδο της ιστορίας. Η εγκατάλειψη του κέντρου φαίνεται σαν μια χειρότερη στρατηγική από την ενεργοποίηση της βάσης του με ηγεσία ρεφορμιστική, αδιάφθορη, προσανατολισμένη προς το μέλλον. Υπάρχει μια αγορά για τέτοιους ηγέτες, αρκεί μόνο ο κατάλληλος πολιτικός να τολμήσει να κάνει μια τέτοια κίνηση.
Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2017-04-25/death-and-life…
Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-10-17/power-populism
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2017-01-26/center-left-be…
[3] https://www.foreignaffairs.com/reviews/capsule-review/1992-03-01/end-his…
[4] http://ec.europa.eu/economy_finance/events/2015/20151001_post_crisis_slu…
[5] http://ekloges-prev.singularlogic.eu/v2009/pages/index.html?lang=en
[6] http://greece.greekreporter.com/2016/07/15/theres-money-former-pm-george…
[7] http://www.skai.gr/files/1/PDF/varometroskaitVoktober.pdf
[8] http://www.socialistinternational.org/viewArticle.cfm?ArticleID=11
[9] http://www.fundeu.es/consulta/pasokizar-pasokizacion/
[10] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-kingdom/2016-01-27/left-a…
[11] http://www.dw.com/en/support-for-germanys-social-democrats-drops-for-fir…
[12] https://twitter.com/J_Dijsselbloem/status/842153716010635268
[13] http://www.politico.eu/article/marine-le-pens-plan-to-make-france-great-…
[14] http://www.euronews.com/2017/02/24/greek-pm-tsipras-hails-honourable-com…
[15] http://www.policy-network.net/pno_detail.aspx?ID=6202&title=Syrizas-left…
[16] http://www.cnn.com/2016/12/04/world/italy-constitutional-referendum-voting/
[17] https://www.buzzfeed.com/albertonardelli/this-analysis-shows-how-the-bri…
[18] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2016-10-17/populis…
Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition
