Ο Γιουσέλ Ασέρ και η «τουρκική» ερμηνεία της Λωζάννης

του Δημητρίου Μερκούριου Κόντη*

Τα ζητήματα της αποστρατιωτικοποίησης και των «γκρίζων ζωνών» στο Αιγαίο αποτελούν εφευρέσεις των Τούρκων νομικών, ώστε να βοηθήσουν την εκάστοτε τουρκική κυβέρνηση σε μια πολιτική διαπραγμάτευση. Το πρώτο ζήτημα ανέκυψε μετά το 1974 και την παράνομη τουρκική εισβολή στην Κύπρο, ενώ το δεύτερο μετά την κρίση των Ιμίων του 1996. Η αλήθεια είναι πως το κυριαρχικό καθεστώς των νησιών του Αιγαίου δημιουργήθηκε μέσα από την ιστορική πραγματικότητα τριών πολέμων, του A’ Βαλκανικού και των A’ και B’ Παγκόσμιων Πολέμων, στους οποίους η Ελλάδα συντάχτηκε με την πλευρά των νικητών.

Στις 12-13 Ιουνίου του 2023 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το μεγάλο διεθνές συνέδριο για τα 100 χρόνια της Συνθήκης της Λωζάννης, το οποίο συνδιοργανώθηκε από το ΕΚΠΑ και το ΕΛΙΑΜΕΠ. Ανάμεσα στους ομιλητές ήταν και ο Γιουσέλ Ασέρ, καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Ankara Yildirim Beyazit University και κύριος εκφραστής των τουρκικών θέσεων για το Δίκαιο της Θάλασσας. Στην ανακοίνωσή του με τίτλο  «A legacy of Lausanne: Conflicting perceptions on the status of the Aegean islands», ο κ. Yücel εξέφρασε την καινοφανή τουρκική θεωρία ότι η Συνθήκη της Λωζάννης επιδέχεται διαφορετικών ερμηνειών:

Ότι είναι επιστημονικά ορθό να συνυπάρχουν η ελληνική και η τουρκική ερμηνεία της συνθήκης και να οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πως η κυριαρχία των νησιών του Αιγαίου είναι αμφισβητούμενη και άρα αντικείμενο ενός ειλικρινούς διαλόγου μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.

Ο κ. Ασέρ αναφέρθηκε στην σύνδεση κυριαρχίας και αποστρατιωτικοποίησης (στην οποία εστίασαν οι τρεις επιστολές Σινιριόγλου στον ΟΗΕ) και στην ευρύτερη θεωρία των «γκρίζων νησιών» στο Αιγαίο:

Ότι πέρα από τα έξι νησιά που αναφέρονται ονομαστικά στο άρθρο 12 της Λωζάννης, όλα τα μικρότερα νησιά θα πρέπει να αποτελούν αντικείμενο συζητήσεων με στόχο να καθοριστεί ο νόμιμος ιδιοκτήτης τους.

Δεν αναφέρθηκε στον τρίτο πόλο της τουρκικής ερμηνείας της συνθήκης, ότι η Λωζάννη καθόρισε την Αιγιαλίτιδα ζώνη του Αιγαίου στα 3 ν.μ., στα οποία και πρέπει να επανέλθουν Ελλάδα και Τουρκία, ώστε να πραγματοποιηθεί το όραμα των Τούρκων για την «Γαλάζια Πατρίδα».

Ο κ. Ασέρ ήταν εξαιρετικά προσεκτικός στον τρόπο που διατύπωσε τις τουρκικές θέσεις, καταλήγοντας ότι η μη επίλυση όλων αυτών των ανοιχτών ζητημάτων ενδέχεται να οδηγήσει σε σοβαρές διαμάχες στο μέλλον.

Γιουσέλ Ασέρ, καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Ankara Yildirim Beyazit University. Η ανακοίνωσή του στο Διεθνές Συνέδριο με θέμα «100 Χρόνια από την Συνθήκη της Λωζάνης: Αναδρομή, Αποτίμηση, Προοπτική».

Η ερμηνεία των επίμαχων άρθρων της Συνθήκης της Λωζάννης δεν είναι δυνατόν να διαφέρει από ανάγνωση σε ανάγνωση. Κάθε συνθήκη ειρήνης αποτελεί το καταγεγραμμένο αποκορύφωμα μιας σύνθετης ιστορικής πραγματικότητας και είναι απόρροια πολυετών συζητήσεων και διαπραγματεύσεων. Η Συνθήκη των Σεβρών υπεγράφη τον Αύγουστο του 1920 περίπου δύο χρόνια μετά από την ανακωχή του Μούδρου του Οκτωβρίου του 1918. Η Συνθήκη της Λωζάννης του 1923 απέχει σχεδόν πέντε χρόνια από τον τερματισμό των εχθροπραξιών μεταξύ Αντάντ και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι πραγματικές προθέσεις και οι επιδιώξεις των νικητριών Δυνάμεων που συνέταξαν και επέβαλαν τις διατάξεις των παραπάνω συνθηκών θα πρέπει να αναζητηθούν στις ιστορικές πηγές.

Το ιστορικό δεδομένο πως τα νησιά του Αιγαίου και το Αιγαίο Πέλαγος ήταν και πρέπει να παραμείνουν ελληνικά προκύπτει από τα ιστορικά γεγονότα: Οι Τούρκοι έχασαν τρεις πολέμους, τον ιταλοτουρκικό πόλεμο του 1911-1912, τον A’ Βαλκανικό και τον Α’ Παγκόσμιο. Για αυτόν τον λόγο «έσβησαν» όλα τα τουρκικά δικαιώματα στα νησιά και στις βραχονησίδες του Αιγαίου που εν αντιθέσει με ό,τι ισχυρίζονται οι Τούρκοι σήμερα, οι Σύμμαχοι είχαν πλήρη γνώση και διάθεση να αποδοθούν στην Ελλάδα από το 1920 και την Συνδιάσκεψη του Σαν Ρέμο. Δεν υπάρχουν «γκρίζες ζώνες» στο Αιγαίο, υπάρχει μόνο ο τουρκικός αναθεωρητισμός και οι τουρκικοί Γκρίζοι Λύκοι.

Δεν έχουν κάτι να κληρονομήσουν σήμερα οι Τούρκοι από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο Αιγαίο, πέρα από την Ίμβρο και την Τένεδο και ό,τι βρίσκεται εντός των τριών μιλίων από τις ακτές τους.

Η μοναδική φορά που προτάθηκε αποστρατιωτικοποίηση στο Αιγαίο για την ασφάλεια της Τουρκίας ήταν τον Νοέμβριο του 1922 κάτω από ιδιαίτερα δυσμενείς συγκυρίες για την Ελλάδα. Ο Λόρδος Κέρζον συνετέλεσε στο να μετατραπεί μια διαφαινόμενη ολική αποστρατιωτικοποίηση σε ένα τροποποιημένο καθεστώς, όπως προβλέπεται από το άρθρο 13 της Λωζάννης για τα τέσσερα ελληνικά νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Η τουρκική αντιπροσωπία έμεινε εξαιρετικά δυσαρεστημένη καθώς θεώρησε πως τα νησιά αυτά δεν αποστρατιωτικοποιήθηκαν, καθώς διατήρησαν το δικαίωμα να έχουν αεροπορία και στρατιωτικές δυνάμεις σε περιορισμένη έκταση.

Η αποστρατιωτικοποίηση των Στενών και των τεσσάρων παρακείμενων νησιών που προκρίθηκε στην Λωζάννη, ακυρώθηκε το 1936 με την Σύμβαση του Μοντρέ.

Σαν καταληκτικό σχόλιο, οι διατάξεις περί αποστρατιωτικοποίησης είναι παρωχημένες και έχουν στην πράξη καταργηθεί. Για παράδειγμα, η συνθήκη των Παρισίων του 1947 απαγόρευε την εγκατάσταση στρατιωτικών/ναυτικών/αεροπορικών βάσεων στην Σικελία και την Σαρδηνία. Σήμερα η αμερικανική αεροπορική βάση στην Σιγκονέλα της Σικελίας έχει κομβικό ρόλο στον γεωπολιτικό έλεγχο της Μεσογείου από τις ΗΠΑ, μαζί με την βάση της Σούδας. Για ποιον λόγο η Ελλάδα να μην μπορεί να στρατικοποιήσει τα Δωδεκάνησα, όταν όλοι οι περιορισμοί αποστρατικοποίησης που προέβλεπε η συνθήκη των Παρισίων για τους Ιταλούς έχουν σήμερα αρθεί;

Η Ελλάδα θα πρέπει να πράξει αυτό που ανησυχούσε τον Αμερικανό πρεσβευτή στην Τουρκία Τζέιμς Τζέφρι το 2009.

O Τζέφρι είχε διαγνώσει πως θα ήταν επιζήμιο για τα αμερικανικά συμφέροντα η Διεθνής Κοινότητα να ταχθεί υπέρ της Ελλάδας στο ζήτημα της αποστρατιωτικοποίησης, καθώς σε αυτή την περίπτωση η Τουρκία δεν θα έχει τίποτα να «παραχωρήσει» στην Ελλάδα, ώστε να βρεθεί η συμβιβαστική λύση που διακαώς επιθυμούν οι Αμερικανοί.

Τα ζητήματα που οι Τούρκοι θέτουν στο τραπέζι εν έτη 2023, τα οποία ο κ. Τζέφρι χαρακτήριζε ως πραγματικές διακρατικές διαφορές (true international disputes) μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας έχουν ήδη διευθετηθεί στο παρελθόν. Δυνάμεις όπως η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία καθόρισαν το σημερινό κυριαρχικό καθεστώς του Αιγαίου. Ίσως αυτές να είναι και οι πλέον κατάλληλες για να απαντήσουν στον τουρκικό αναθεωρητισμό, όπως έπραξαν δυναμικά το 1913, το 1922 και το 1946. Μόνο τότε η Τουρκία θα αναγκαστεί να προβεί σε πραγματικές παραχωρήσεις στα ελληνοτουρκικά και να αποκτήσει ουσία ο πολιτικός διάλογος που έχει ξεκινήσει.

Όσο η Τουρκία εμμένει στις θέσεις τις για αποστρατιωτικοποίηση και συνεχίζει να αμφισβητεί το κυριαρχικό καθεστώς των νησιών του Αιγαίου, ο πολιτικός διάλογος είναι καταδικασμένος να αποτύχει.

Ακόμα και μια αιφνίδια (προσωρινή) υπαναχώρηση της Τουρκίας από τα παραπάνω ζητήματα δεν θα πρέπει να οδηγήσει την ελληνική κυβέρνηση σε παραχωρήσεις στο Αιγαίο. Το «τουρκικό παζάρι» με τις ΗΠΑ σε ρόλο αρχιδιαιτητή έχει ξεκινήσει από το 1975 με τους Τούρκους να επιδεικνύουν θαυμαστή επιμονή και υπομονή στην προσπάθειά τους να επιτύχουν μια επικερδή για αυτούς συμφωνία για την ΑΟΖ και την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου.

Άποψη του FIR Αθηνών, αποτέλεσμα των κεκτημένων του A’ Βαλκανικού και των A’ και B’ Παγκόσμιων Πολέμων, στους οποίους η Ελλάδα συντάχτηκε με την πλευρά των νικητών.

Είναι ανιστόρητο και επιζήμιο να δοθεί τμήμα της ΑΟΖ του Αιγαίου στους Τούρκους. Διότι η ΑΟΖ και το FIR συχνά ταυτίζονται ως προς τα γεωγραφικά τους όρια και δεν είναι δυνατόν ένα αεροπλάνο που προσγειώνεται στο αεροδρόμιο της Μυτιλήνης να παίρνει οδηγίες από την Κωνσταντινούπολη.

Για να μετονομαστεί όμως το «Οδυσσέας Ελύτης» της Μυτιλήνης σε «İsmet İnönü» θα πρέπει πρώτα η Ελλάδα να ηττηθεί και «ούτε είναι ηττημένη η Ελλάδα ούτε πρόκειται να είναι ηττημένη.»

Το ζήτημα του Αιγαίου δεν είναι οικονομικό, απειλείται με διάσπαση η γεωγραφική ενότητα του ελληνικού κράτους. Στο Αιγαίο, οι θέσεις των δύο κυρίαρχων μορφών της πολιτικής σκηνής της μεταπολίτευσης ταυτίζονταν. Η Δεξιά του Κωσταντίνου Καραμανλή και η «πατριωτική Αριστερά» του Ανδρέα Παπανδρέου αντιστάθηκαν σθεναρά σε υποδείξεις και τετελεσμένα στο Αιγαίο που θα ανέτρεπαν τα κεκτημένα και τις θυσίες τριών πολέμων.

*Ο Δημήτριος-Μερκούριος Κόντης είναι συγγραφέας και ιστορικός ερευνητής.