Ο ανταγωνισμός Βρετανίας-Ε.Σ.Σ.Δ. για τα Δωδεκάνησα και η στάση του Κ.Κ.Ε.

του Δημητρίου Μερκούριου Κόντη*

Στις 8 Σεπτέμβρη του 1943 η Ιταλία συνθηκολογεί με τις συμμαχικές δυνάμεις, δίνοντας έτσι τέλος στην περίοδο της Ιταλοκρατίας των Δωδεκανήσων, η οποία είχε ξεκινήσει με τον Ιταλοτουρκικό Πόλεμο του 1911-1912. Οι αντιμαχόμενες παρατάξεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου προσπάθησαν άμεσα να εκμεταλλευτούν το κενό εξουσίας που δημιούργησε η αποχώρηση των Ιταλών. Ο ανταγωνισμός Γερμανίας-Βρετανίας για τον έλεγχο των Δωδεκανήσων θα έβρισκε νικητές τους πρώτους. Τελικά, η ολοκληρωτική ήττα των δυνάμεων του Άξονα θα οδηγούσε στην παράδοση της Δωδεκανήσου στις 9 Μαΐου 1945 από τους Γερμανούς στους Βρετανούς, που θα διατηρούσαν τον έλεγχο μέχρι και την 31^η  Μαρτίου του 1947. Εκείνη την ημέρα, ο Βρετανός διοικητής Πάρκερ θα παρέδιδε τον έλεγχο του συμπλέγματος στον αντιναύαρχο Ιωαννίδη.

Η ηγεσία του Κ.Κ.Ε. αντιδρά στην άφιξη των Βρετανών και αποφασίζει να ιδρύσει τον Ιούλιο του 1945 Κομμουνιστική Οργάνωση στη Ρόδο. Θεωρεί τους Βρετανούς ως νέους κατακτητές, οι οποίοι και δεν προτίθενται να αποχωρήσουν από τα Δωδεκάνησα. Ως αποτέλεσμα, στα τέλη του 1945 γεννιέται το Εθνικό Μέτωπο Πανδωδεκανησιακής Απελευθέρωσης, ή Ε.Μ.Π.Α., έχοντας τον ρόλο μιας παλλαϊκής οργάνωσης Αντίστασης. Πρωταρχικός στόχος της οργάνωσης ήταν «να συνενώσει, να οργανώσει και να καθοδηγήσει τον Δωδεκανησιακό λαό για την άμεση και οριστική ένωσή του με τη μητέρα Ελλάδα.» Το δόγμα του Κ.Κ.Ε. εξομοίωνε την γερμανική κατοχή με την βρετανική διοίκηση.

Το Κ.Κ.Ε. συνεχίζει να θεωρεί πως μέχρι και σήμερα δεν έχει εκτιμηθεί ο ρόλος του Ε.Μ.Π.Α. καθώς «72 χρόνια από την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου με την Ελλάδα [και] εξακολουθούν να παραμένουν άγνωστες, όχι τυχαία, πλευρές της ιστορίας μας.» Το Ε.Μ.Π.Α. εργάστηκε «για την απαλλαγή από την αγγλική κατοχή και την ενσωμάτωση στην Ελλάδα.»

Με την καθοριστική παρέμβαση της Σοβιετικής Ένωσης στη συνθήκη των Παρισίων, η Ιταλία παραχωρεί το 1947 στην Ελλάδα κατά πλήρη κυριαρχία «τας νήσους της Δωδεκανήσου… ως και τας παρακειμένας νησίδας».  [Οι αναφορές είναι από κείμενο του 2019 της Τομεακής Επιτροπής Ν. ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ Κ.Κ.Ε.]

Τα ιστορικά ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν είναι τα ακόλουθα:

1. Σκόπευαν η Βρετανοί να αποχωρήσουν άμεσα από τα Δωδεκάνησα ή χρησιμοποίησαν την ιδιότητα της συμμαχικής με την Ελλάδα χώρας ως πρόφαση για την μόνιμη παρουσία τους στην περιοχή;
2. Ποιος ήταν ο ρόλος της Ε.Σ.Σ.Δ. στις διαπραγματεύσεις μεταξύ των Δυνάμεων, ώστε να αποχωρήσουν οι «Άγγλοι κατακτητές» από τα Δωδεκάνησα, οι οποίοι παρέμειναν σχεδόν για δύο χρόνια;

Τον Σεπτέμβριο του 1944, ο Αμερικανός υπουργός των Εξωτερικών Κόρντελ Χαλ  παρουσίασε στον Πρόεδρο Ρούσβελτ την ανάλυση του State Department αναφορικά με τις βρετανικές προτάσεις για την διάθεση των Ιταλικών υπερπόντιων εδαφών (Italian Overseas Territories). Αναφορικά με τα Δωδεκάνησα, ο Χαλ αποδέχτηκε το σκεπτικό της βρετανικής πρότασης:

Όλα τα Δωδεκάνησα (εκτός από το Καστελόριζο) να αποδοθούν στην Ελλάδα.

Πρόθεση των Βρετανών όμως ήταν να τους δοθεί μετέπειτα το δικαίωμα από τον νεοσύστατο Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών (το καταστατικό του οποίου θα ψηφιζόταν τον επόμενο χρόνο στο Σαν Φρανσίσκο) να εγκαταστήσουν στρατιωτικές βάσεις στην Κρήτη και στα Δωδεκάνησα και συγκεκριμένα στην Ρόδο. Ειδικά για την Σούδα, η άποψη των Βρετανών από το 1912 ήταν πως αποτελούσε το σημαντικότερο λιμάνι των ελληνικών νησιών. Το Βρετανικό Ναυαρχείο, λίγους μήνες πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους, πίστευε πως αν μια Δύναμη ήλεγχε την Σούδα, θα αντιμετώπιζε σφοδρή αντίδραση από το σύνολο των λοιπών Δυνάμεων. Επίσης εξαιρετικές προοπτικές για μια ναυτική βάση είχε και η Αστυπάλαια.

Η κυριότερη επιφύλαξη του Χαλ ήταν πως δεν ήταν δυνατόν οι Η.Π.Α. να υποστηρίξουν τις προτάσεις των Βρετανών προτού γίνουν γνωστές οι θέσεις τις Ε.Σ.Σ.Δ .

ΑΠΑΝΤΗΣΗ στο 1: Οι Βρετανοί ναι μεν επιθυμούσαν να αποχωρήσουν από τα Δωδεκάνησα, αλλά προσδοκούσαν να επανέλθουν στο μέλλον στην περιοχή, έχοντας ως στόχο να πάρουν τα Δωδεκάνησα ως εντολή (mandate) στην λογική της παλιάς ΚτΕ.

Ένα μήνα μετά, η Ελλάδα θα εντασσόταν οριστικά στην βρετανική σφαίρα επιρροής μετά από την «Συμφωνία των Ποσοστών» Στάλιν-Τσώρτσιλ της Μόσχας του Οκτωβρίου του 1944: Η Ελλάδα θα ανήκε κατά 90% στην Δύση και κατά 10% στην ΕΣΣΔ.

Το Κ.Κ.Ε. και ο Γιώργης Σιάντος δεν γνώριζαν την ύπαρξη της συμφωνίας, και με την αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα αποφάσισαν να αναλάβουν την πρωτοβουλία των κινήσεων. Έτσι έθεσαν σε κίνηση ένα σχέδιο για να καταλάβουν την εξουσία και οδηγηθήκαμε στα «Δεκεμβριανά».

Στην Συνδιάσκεψη του Συμβουλίου των Υπουργών των Εξωτερικών στο Λονδίνο του

Σεπτεμβρίου του 1945, ο Σοβιετικός Κομισάριος για τις Εξωτερικές Υποθέσεις Βιάτσεσλαβ Μολότοφ θα συνέδεε το ζήτημα των Δωδεκανήσων με το ζήτημα των επερχόμενων εκλογών που θα διενεργούνταν στην Ελλάδα, οι οποίες τελικά πραγματοποιήθηκαν στις 31 Μαρτίου του 1946 και ήταν οι πρώτες εκλογές μετά το 1936.

Η θέση της σοβιετικής αντιπροσωπίας ήταν πως δεν μπορούσε να ληφθεί καμία απόφαση για τα Δωδεκάνησα, προτού ερωτηθεί η ελληνική κυβέρνηση. Όμως για τον Μολότωφ η παρούσα κυβέρνηση δεν ήταν δημοκρατικά εκλεγμένη και ως εκ τούτου δεν εκπροσωπούσε την βούληση του ελληνικού λαού. Μάλιστα η ελληνική κυβέρνηση διαμαρτυρήθηκε γιατί δεν της επετράπη να παρέμβει στην Συνδιάσκεψη, ούτε κατ’ ελάχιστον με την υποβολή ενός υπομνήματος.

Χαρακτηριστικό της στάσης της Ε.Σ.Σ.Δ. είναι το υπόμνημα της 12 Σεπτεμβρίου του 1945 με τίτλο «Η κατάσταση στην Ελλάδα» που κατατέθηκε στην Συνεδρίαση του Λονδίνου:

«Οι αναφορές που ελήφθησαν από την Ελλάδα δείχνουν ότι η εσωτερική πολιτική κατάσταση στη χώρα αυτή εξακολουθεί να παραμένει εξαιρετικά τεταμένη και γεμάτη σοβαρές συνέπειες τόσο για τον ελληνικό λαό όσο και για την ειρήνη και την ασφάλεια των χωρών που είναι γείτονες της Ελλάδας.

Υπό τις συνθήκες που επικρατούν σήμερα στην Ελλάδα είναι αδύνατες οι ελεύθερες δημοκρατικές εκλογές. Όσον αφορά την προτεινόμενη αποστολή στην Ελλάδα παρατηρητών των Συμμαχικών Δυνάμεων για την εποπτεία της πορείας των επικείμενων εκλογών, προφανώς, υπό τις παρούσες συνθήκες στην Ελλάδα, οι παρατηρητές δεν θα μπορέσουν να διασφαλίσουν την ελεύθερη έκφραση της λαϊκής βούλησης στις εκλογές, αλλά απλώς θα χρησιμεύουν στη συσκότιση της ανώμαλης κατάστασης που δημιουργήθηκε από την παραβίαση από την παρούσα ελληνική κυβέρνηση της Συμφωνίας της Βάρκιζας της 12ης Φεβρουαρίου 1945, που συνήφθη μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης και εκπροσώπων των δημοκρατικών τάσεων στην Ελλάδα.

Συνεπώς, η Σοβιετική Κυβέρνηση θεωρεί ότι είναι υποχρεωμένη να δηλώσει ότι δεν μπορεί να δεχτεί καμία ηθική ευθύνη για την πολιτική κατάσταση που έχει δημιουργηθεί στην Ελλάδα. Κατά τη γνώμη της Σοβιετικής Κυβέρνησης, η κατάσταση αυτή μπορεί να αντιμετωπιστεί με την

άμεση υιοθέτηση τέτοιων μέτρων σχετικά με τη σύνθεση της ελληνικής κυβέρνησης που θα διασφαλίσουν την εκπλήρωση της Συμφωνίας που συνήφθη στη Βάρκιζα μεταξύ των εκπροσώπων της τότε ελληνικής κυβέρνησης και των εκπροσώπων της Ελληνικής Δημοκρατίας.»

Όπως είναι γνωστό, ο Ζαχαριάδης, λόγω της κατάστασης της «Λευκής Τρομοκρατίας» που επικρατούσε στην Ελλάδα, θα αποφάσιζε στη δεύτερη ολομέλεια του Κ.Κ.Ε. τον Φεβρουάριο του 1946, να μην συμμετάσχει στις εκλογές, αλλά να ακολουθήσει το μποϊκοτάζ των εκλογών και το σταδιακό πέρασμα στον ένοπλο αγώνα. Το αποτύπωμα των «Δεκεμβριανών» ήταν πολύ βαθύ και η Συμφωνία της Βάρκιζας δεν ήταν ικανή από μόνη της για να το αμβλύνει.

Στο Λονδίνο, συμφωνήθηκε καταρχάς από τους πέντε νικητές του Β’ Παγκοσμίου, γνωστούς και ως «Big Five»: Η.Π.Α., Βρετανία, Γαλλία, Ε.Σ.Σ.Δ., Κίνα, ότι τα Δωδεκάνησα θα περνούσαν στην Ελλάδα.

Από τον Σεπτέμβριο του 1945 μέχρι και τις 27 Ιουνίου του 1946, όταν ο Μολότοφ θα συναινούσε οριστικά στην παραχώρηση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα, διεξήχθη στην ουσία μια φαρσοκωμωδία με πρωταγωνιστές τον ίδιο και τους υπουργούς των Εξωτερικών των ΗΠΑ και Μεγάλης Βρετανίας, Μπέρνς και Μπέβιν.

Ο Μολότωφ, ευνοούμενος και «δεξί χέρι» του Στάλιν, ανακάλυπτε συνεχώς δικαιολογίες, ώστε να καθυστερήσει την οριστική απόφαση για την διευθέτηση των Δωδεκανήσων, οδηγώντας σε απόγνωση τους δυτικούς ομολόγους του.

Στο Λονδίνο, ο Μολότωφ δεν επιθυμούσε την άμεση διευθέτηση του ζητήματος, αλλά πρότεινε το θέμα των Δωδεκανήσων να συζητηθεί ταυτόχρονα με το ζήτημα των Iταλικών αποικιών.

Η θέση των Βρετανών ήταν ξεκάθαρη και ο Μπέβιν θα τόνιζε ξανά σε μεταγενέστερο χρόνο, μετά την διεξαγωγή των ελληνικών εκλογών, πως η βρετανική κυβέρνηση ήθελε να τερματίσει την κατοχή των Δωδεκανήσων και να τα παραδώσει στην Ελλάδα.

Ο Βρετανός απάντησε στον Μολότωφ πως τα νησιά δεν ήταν αποικίες και κατοικούνταν από Έλληνες και η μόνη δυνατή λύση για να τερματιστεί η παρούσα κατάσταση ήταν να παραχωρηθούν στην Ελλάδα.

Οι Βρετανοί πίστευαν πως στόχος των Σοβιετικών ήταν να χρησιμοποιηθεί το ελληνικό ζήτημα ως ένα διαπραγματευτικό χαρτί στις ευρύτερες συζητήσεις που λάμβαναν χώρα για τις ιταλικές αποικίες.

Η άμεση υποχώρηση των Η.Π.Α. ήταν να προτείνουν ήδη από το Λονδίνο στον Μολότοφ την αποστρατιωτικοποίηση των Δωδεκανήσων.

Τα βρετανικά σχέδια για βάσεις στην περιοχή θα έπεφταν στο κενό,  ενώ ο ψυχρός πόλεμος ήταν προ των πυλών.

Οι Σοβιετικές επιδιώξεις αποσαφηνίστηκαν στην Συνδιάσκεψη του Συμβουλίου των Υπουργών των Εξωτερικών στη Μόσχα του Δεκεμβρίου του 1945. Στην Συνδιάσκεψη ο ίδιος ο Στάλιν θα επιβεβαίωνε την θέση της Σοβιετικής Ένωσης, ότι

δεν είχε καταρχάς αντίρρηση να περάσουν τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα, αλλά δεν επιθυμούσε την ξεχωριστή διευθέτηση του ζητήματος από την Ιταλική Συνθήκη Ειρήνης.

Ταυτόχρονα όμως ο Στάλιν θα εξέφραζε την δυσαρέσκειά του στις κυβερνήσεις της Μ. Βρετανίας και των Η.Π.Α. ότι δεν εμπιστεύονταν την Ε.Σ.Σ.Δ. στο ζήτημα της Τριπολίτιδας. Η Δύση ήταν αντίθετη με την Σοβιετική παρουσία στην περιοχή, ενώ ο Στάλιν θα επέμενε πως η Τριπολίτιδα θα έπρεπε να περάσει στην σφαίρα επιρροής της Ε.Σ.Σ.Δ..

Αναφορικά με τα Δωδεκάνησα, ο Μπέβιν θα αναγκαζόταν να συμφωνήσει με τον Στάλιν και να αποσύρει την βρετανική πρόταση για την άμεση μεταβίβασή τους στην Ελλάδα.

Στις 7 Αυγούστου του 1946 στο Παρίσι, η Ε.Σ.Σ.Δ. θα άνοιγε το ζήτημα της αναθεώρησης της σύμβασης του Μοντρέ και θα ζητούσε όλες οι χώρες του  Εύξεινου Πόντου να αναλάβουν από κοινού την άμυνα των Στενών.

Το γεγονός αυτό θα σήμαινε ότι η Ε.Σ.Σ.Δ. θα εγκαθιστούσε βάσεις σε τουρκικό έδαφος και, μακροπρόθεσμα, ότι θα επέβαλε την κυριαρχία της στην Τουρκία.

Επιπλέον, οι Αμερικανοί φοβήθηκαν πως η ίδια λογική που θα δικαιολογούσε την σοβιετική συμμετοχή στην άμυνα των Στενών, θα μπορούσε να δικαιολογήσει μια σοβιετική διείσδυση στο Αιγαίο.

Ιστορικά έχει αποδειχτεί πως αυτός που ελέγχει τα νησιά του Αιγαίου, μπορεί αν επιθυμεί να ελέγξει τα Στενά.

Ο ίδιος ο Μολότωφ είχε τονίσει στον Μπερνς στο Λονδίνο την εγγύτητα των Δωδεκανήσων με τον Εύξεινο Πόντο.

Η αμερικανική απάντηση ήταν άμεση και δυναμική, καθώς κατέστησε σαφές στους Σοβιετικούς πως η σύμβαση του Μοντρέ δεν αναθεωρείται και η Τουρκία θα συνέχιζε να παραμένει η αρμόδια χώρα που θα είχε την ευθύνη για την άμυνα των Στενών . Το 1912 οι Βρετανοί προέκριναν την λύση της ουδετεροποίησης του Αιγαίου, προκειμένου να μην αποτελούν «μήλον της Έριδος» και αφορμή φιλονικίας μεταξύ των Δυνάμεων. Στην ίδια λογική,  στο Παρίσι προκρίθηκε, ως συμβιβασμός μεταξύ Δύσης και ΕΣΣΔ, η

λύση της ολικής αποστρατιωτικοποίησής τους, κάτι που είχαν προτείνει πρώτοι οι Αμερικανοί το 1945 στο Λονδίνο.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ στο 2. Είναι εμφανές από τις ιστορικές πηγές πως οι Βρετανοί επιδίωκαν τον άμεσο τερματισμό της κατά το Κ.Κ.Ε. «Βρετανικής Κατοχής», ενώ οι Σοβιετικοί κωλυσιεργούσαν για σχεδόν ένα χρόνο, ίσως γιατί προσδοκούσαν να αλλάξει κάτι στην εσωτερική κατάσταση στην Ελλάδα, ή γιατί πίστευαν πως θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν το ζήτημα των Δωδεκανήσων, ώστε να αποσπάσουν κάποια παραχώρηση από τους Δυτικούς στο μεγάλο τραπέζι των διαπραγματεύσεων που ήταν ανοικτό μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου.

Κανείς δεν αμφισβητεί τις ανιδιοτελείς προθέσεις των Ελλήνων κομμουνιστών και των μελών του Ε.Μ.Π.Α. για ελεύθερα και ελληνικά Δωδεκάνησα, αλλά και το γεγονός ότι μετέπειτα κυνηγήθηκαν και φυλακίστηκαν από την «Δεξιά» στην μετεμφυλιακή Ελλάδα. Είναι όμως ειρωνικό ότι πολέμησαν για να αποτινάξουν την βρετανική κυριαρχία στα Δωδεκάνησα, ενώ την ίδια περίοδο οι Βρετανοί προσπαθούσαν διακαώς να πείσουν την Μόσχα να υπογράψει την παραχώρηση των νησιών στην Ελλάδα. Το Ε.Μ.Π.Α. κυκλοφόρησε και την εφημερίδα «ΕΝΩΣΗ», όμως την ένωση των Δωδεκανήσων με την «Μητέρα Ελλάδα» την καθυστερούσε η Μόσχα και όχι το Λονδίνο.

*Ο Δημήτριος-Μερκούριος Κόντης είναι συγγραφέας και ιστορικός ερευνητής. Το κείμενο βασίζεται σε δημοσιευμένα διπλωματικά έγγραφα από τα αμερικανικά αρχεία.