Ο ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΑΦΗΓΗΜΑ ΤΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ

 Σπύρος Δραΐνας

Στο μάλλον αμήχανο κλείσιμο ενός πρόσφατου βιβλίου του, ένας από τους πιο ανελέητους επικριτές του ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ γράφει: «Ο ελληνικός πολιτικός βίος δεν γνώρισε άλλο φαινόμενο ανάλογο με τον Ανδρέα Παπανδρέου» (Θ. Βερέμης). Αυτή η διαπίστωση ίσως εξηγεί τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει όποιος προσπαθεί να χαρακτηρίσει συνοπτικά την καριέρα ενός ηγέτη, ο οποίος κατά την διάρκεια τριών δεκαετιών, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση της σύγχρονης Ελλάδας. Για αυτό, το σύντομο αυτό δοκίμιο εστιάζεται σε μόνο μια, αλλά εν τούτοις ουσιώδη διάσταση της πολιτικής του υπόστασης.

 Είναι κοινά αποδεκτό ότι η αφηγηματική δεινότητα του Παπανδρέου λειτούργησε καθοριστικά στην ανάδειξή του ως χαρισματικού ηγέτη και την ραγδαία άνοδο του ΠΑΣΟΚ που οδήγησε, εντέλει, στις νικηφόρες εκλογές του 1981. Αυτό το ταλέντο ήταν έκδηλο όταν, στις 31 Γενάρη του 1982, ο νέο-εκλεγμένος πρωθυπουργός απευθύνθηκε στα περίπου 4000 στελέχη του ΠΑΣΟΚ που συγκεντρώθηκαν στο Σπόρτιγκ για να πανηγυρίσουν το εκλογικό θρίαμβο που συντελέστηκε κάπου 100 μέρες πριν. Σε μία ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα, ο Παπανδρέου χαιρέτησε την «αγωνιστική παρουσία» των στελεχών ως επιβεβαίωση ότι «βρισκόμαστε σε τάξη μάχης» για την συνέχεια του αγώνα για την «μεγάλη Αλλαγή.» Και αφού επισήμανε ότι η εκλογική νίκη του περασμένου Οκτώβρη «είναι μόνο το εισιτήριο για το μεγάλο αγώνα,” προσδιόριζε την φυσιογνωμία του ΠΑΣΟΚ με τρόπο που θα γίνει εμβληματικό. «Το ΠΑΣΟΚ ενσαρκώνει πραγματικά μια ανεπανάληπτη, λαογέννητη, μαζική πρωτοβουλία,” δήλωσε. «Στο ΠΑΣΟΚ…συμπορεύτηκαν, συνεκφράστηκαν και ενοποιήθηκαν τρία ρεύματα και τρεις γενιές. Η γενιά της Εθνικής Αντίστασης με κύριο φορέα το ΕΑΜ, η γενιά των Ανένδοτων Αγώνων—που έθεσαν τα θεμέλια για την πορεία που ακολούθησε—και η αντίσταση στην ξενοκίνητη δικτατορία των συνταγματαρχών με σύμβολο τον αγώνα της νέας γενιάς, τον αγώνα της γενιάς του Πολυτεχνείου.»

Αυτός ο λόγος περί «ενσάρκωσης» των τριών ρευμάτων και γενεών είχε μία συγκεκριμένη πολιτική στόχευση. Η έκβαση της πρόσφατης αναμέτρησης, συνέχισε ο Παπανδρέου, «ανέτρεψε τις παλιές παγιωμένες ισορροπίες της πολιτικής ζωής της χώρας». Μέσα από τις «κύριες επιλογές» που «σφράγισαν τα 7 χρόνια της ζωής» του ΠΑΣΟΚ, «…κατορθώσαμε να μετατρέψουμε την κοινωνική πλειοψηφία των μη προνομιούχων, σε πολιτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού.» Και εδώ βρίσκεται η πολιτική στόχευση του αφηγήματος. Με τις αναφορές στους ανεκπλήρωτους λαϊκούς αγώνες του παρελθόντος, φιλοδοξούσε να μεταμορφώσει την αναζήτηση δικαίωσης που τροφοδοτούσε πολλούς από τους ψηφοφόρους του ΠΑΣΟΚ σε μία συλλογική υπόθεση ιστορικών διαστάσεων. Μέσα στις συγγένειες και ταυτίσεις που υπονόησε το αφήγημα, ο Παπανδρέου επιδίωξε να επισφραγίσει τη νέα αυτή ισορροπία, μετουσιώνοντας τους ψηφοφόρους της πλέον πλειοψηφικής, αλλά και ετερόκλητης λαϊκής βάσης, σε μονίμους κατοίκους του νεότευκτου χώρου μίας ιδιόμορφης ελληνικής Κεντροαριστεράς.

Ωστόσο, θα ήταν λάθος να αντιμετωπιστεί αυτός ο λόγος περί «ενσάρκωσης» ως ένα πρόσκαιρο λεκτικό τέχνασμα. Αντιθέτως, αποτελούσε το αποκορύφωμα ενός αφηγηματικού νήματος που μας παραπέμπει, όχι στην ίδρυση του ΠΑΣΟΚ το 1974, όπως ίσως θα αναμενότανε, αλλά στην πρώτη κιόλας εμφάνιση του Ανδρέα Παπανδρέου στο πολιτικό στίβο. Στις αρχές του 1964, όταν κατέβηκε ως υποψήφιος στην Αχαΐα στις θριαμβευτικές για την Ένωση Κέντρου εκλογές, εκδόθηκε μία αφίσα για την εκλογική του καμπάνια. Η αφίσα, που σχεδιάστηκε σε συνεργασία με το επιτελείο του, τον δείχνει να χαιρετάει τον θεατή και φέρνει την εξής αξιοσημείωτη λεζάντα: «ο Ανδρέας Παπανδρέου ενσαρκώνει το πνεύμα, τους πόθους και τα ιδανικά της αγωνιστικής γενιάς του 1940».

Η διατύπωση εγείρει εύλογα ερωτήματα. Γιατί, στα εγκαίνια της πολιτικής του καριέρας, επέλεξε ο Παπανδρέου να προβληθεί ως την «ενσάρκωση της αγωνιστικής γενιάς του 1940»; Τι μήνυμα αποσκοπούσε να περάσει στους υπό αναζήτηση ψηφοφόρους; Απ΄όσα ξέρω, δεν υπάρχουν ρητές απαντήσεις σ΄αυτά τα ερωτήματα. Άλλωστε, είναι αμφίβολο εάν η ταύτισή του με «το πνεύμα, τους πόθους και τα ιδανικά» της «αγωνιστικής γενιάς του 1940» συνέβαλε αισθητά στην εντυπωσιακή απόδοσή του στις κάλπες, κάτι που οφείλεται σε πολλούς άλλους παράγοντες, και πιθανόν πιο σημαντικά στην οικογενειακή του συνάφεια. Εντούτοις, το ενδιαφέρον του συμβάντος δεν βασίζεται στη ενδεχόμενη ψηφοθηρική αποτελεσματικότητά του. Γιατί, λοιπόν, αξίζει την προσοχή του ιστορικού;

Να θυμηθούμε ότι, ναι μεν έχαιρε «name recognition” από τους ψηφοφόρους, αλλά λόγω της απουσίας του στις ΗΠΑ από το 1940, δεν είχε αφήσει, στο χρόνο που μεσολάβησε, κανένα αποτύπωμα στα πολιτικά δρώμενα της Ελλάδας. Βέβαια, ενθαρρυμένος από την δίψα για αλλαγή που φανέρωσε το μαζικό ρεύμα που είχε αναπτυχθεί κάτω από την ηγεσία του πατέρα του, ο Ανδρέας εισέβαλε στην πολιτική σαν αναμορφωτής, με τον εκδημοκρατισμό και εκσυγχρονισμό των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών θεσμών της χώρας ως τη βασική αναφορά και την σοσιαλδημοκρατία τύπου Σουηδίας και Δανίας ως μακρινό όραμα. (Δες το σύντομο βιβλίο του Γεώργιου Μίρκου, Ανδρέας Παπανδρέου: Τα πρώτα βήματα στην πολιτική, όπου, ύστερα από 40 χρόνια, ο διευθυντής της πρώτης του καμπάνιας δημοσίευε το Προγραμματικό Κείμενο που έγραψε ο Παπανδρέου για να κατατοπίσει το επιτελείο του για της πολιτικές θέσεις που ήθελε να προβάλλει.) Ωστόσο, η παρατεταμένη παραμονή του στις ΗΠΑ άφησε τον φιλόδοξο αναμορφωτή χωρίς ζωντανές ρίζες στην κοινωνία που φιλοδοξούσε, εάν κατάφερνε μελλοντικά να αναδειχθεί πρωθυπουργός της χώρας, να αναμορφώσει. Για τον πολύ κόσμο, ήταν ένα «άγνωστο ποσόν».

Παραδόξως, αυτό το μειονέκτημα εμπεριείχε και ένα πλεονέκτημα. Του έδωσε μία σπάνια ευκαιρία. Σαφώς ο πολιτικός του λόγος προσανατολίστηκε από τις λαϊκές προσδοκίες για περισσότερη δημοκρατία, κοινωνική δικαιοσύνη, και οικονομική ευμάρεια που είχαν αφυπνίσει ο Ανένδοτος Αγώνας του Γέρου. Αλλά η μη συμμετοχή του στα πολιτικά δρώμενα των δύο προηγουμένων δεκαετιών του έδωσε την άδεια να διαμορφώσει τη δική του ταυτότητα απέναντι στο λαό της Αχαΐας σχεδόν από το μηδέν. Η προβεβλημένη ιδιότητα του την «ενσάρκωση» του πνεύματος, των πόθων και των ιδανικών της «αγωνιστικής γενιάς του 1940» προσφέρει μια σαφή ένδειξη για το πως σκόπευε να θεμελιώσει το κτίσιμο αυτής της ταυτότητας. Καταρχήν, αναφέρεται στο πανηγυρικό πνεύμα της εθνικής ενότητας γύρο από ένα κοινό αγώνα που εκφράστηκε με το «Όχι» του 1940. Αυτό το πνεύμα διαπότισε μετέπειτα την μαζική ένταξη του κόσμου στην αντίσταση, όπου θα κυριαρχούσε το ΕΑΜ. Στη συνέχεια, όμως, αυτή η πρωτοφανής έκφραση εθνικής ενότητας κλονίστηκε και τελικά εξανεμίστηκε, καθώς, με την Ελλάδα στην δίνη της απόφασης των ΗΠΑ να κατοχυρώσει τα «σύνορα» της Δύσης στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου, αναπτύχθηκε μία μοιραία πόλωση που οδήγησε στον αδελφοκτόνο Εμφύλιο Πόλεμο και την μετεμφυλιακή περιθωριοποίηση των ηττημένων.

Με την προχρονολόγηση αυτής της μοιραίας πόλωσης, η αφίσα του 1964 λύνει με επιδεξιότητα το ζήτημα σχετικά με τη θέση του Παπανδρέου για το Εμφύλιο Πόλεμο και τα επακόλουθα συμβάντα που ξετυλίχθηκαν κατά την απουσία του. Με αυτή την έννοια, είναι πολιτικά ουδέτερη. Δεν τάσσεται ούτε υπέρ ούτε κατά των εμπλεκομένων δυνάμεων. Αντιθέτως, επικαλείται μια στιγμή εθνικής ενότητας που είχε υποσκελίσει τέτοιες διακρίσεις. Μία απ’ τις θεμελιώδης κινήσεις που έκανε ο Ανδρέας όταν πρωτοεμφανίστηκε στα δρώμενα της χώρας ήταν να ταυτιστεί με ένα χαμένο πνεύμα και με ματαιωμένους πόθους και ιδανικά—προσδοκίες που είχαν διαστρεβλωθεί η εξοβελιστεί απ’ την επίσημη μετεμφυλιακή αφήγηση η οποία επιβλήθηκε απ’ τους νικητές του Εμφυλίου Πολέμου. Άρα στα πρώτα του βήματα στον πολιτικό στίβο, ο Παπανδρέου υιοθέτησε μια στάση που θεμελίωνε την πολιτική του ταυτότητα ως φορέα ενός νέου, εναλλακτικού αφηγήματος, απαλλαγμένου από τα τραύματα και αμαρτήματα του παρελθόντος.

Οι πολιτικοί λόγοι που έδωσε κατά την διάρκεια της καμπάνιας επιβεβαίωναν αυτή την πρόθεση. «Την Ένωση Κέντρου και τους μαχητές της κατέχει όχι το πάθος της αντίθεσης και του παρελθόντος αλλά το πάθος της δημιουργίας και του μέλλοντος,» έλεγε στο τελευταίο του προεκλογική ομιλία. «Ολόκληρος ο ορίζων, ολόκληρο το οπτικό μας πεδίο γεμίζει από το όραμα ενός μέλλοντος που θα στηρίξουμε όχι στο μίσος αλλά στη λήθη, όχι στην αντιδικία αλλά στην πειθώ.» Βέβαια, μια πολιτική ταυτότητα δεν υπάρχει ερήμην των ακροατών που την προσλαμβάνουν. Υφίσταται στην σχέση μεταξύ του πολιτικού και των πολιτών στους οποίους απευθύνεται. Έτσι, στην ίδια ομιλία, ο Παπανδρέου, καθόρισε τους όρους που οραματίζεται για τις σχέσεις του με τους ψηφοφόρους. «Στις στιγμές αυτές της κοσμογονίας,» τους έλεγε, «όλοι έχουμε το μερίδιο των ευθυνών μας. Η δική μας ευθύνη είναι να συλλάβουμε το νόημα των στιγμών και να τις εκφράσουμε. Η δική σας είναι να μας παράσχετε τη δύναμη για να το κατορθώσουμε. Να δώσετε τη δύναμη στις νέες και άφθαρτες δυνάμεις, τις μόνες που μπορούν να γίνουν οι γνήσιοι φορείς της ανανέωσης και της αλλαγής.»

Η διατύπωση προϊδεάζει το «συμβόλαιο με το λαό» που αποτελέσει ένα ακόμα δομικό στοιχείο στο χτίσιμο του «αφηγήματος της Αλλαγής». Υποδήλωνε την δέσμευση να δώσει σάρκα και οστά στην υποσχόμενη «ανανέωση και αλλαγή» με πράξεις. Από αυτή την αφετηρία, λοιπόν, ξεκίνησε η πορεία του Έλληνα πολιτικού που, όπως έλεγε ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, εμφανίστηκε στη σκηνή σαν «αστραπή εξ ουρανού». Και όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα, η πορεία αυτή ήταν μάλλον πιο περιπετειώδης από ό,τι ο ίδιος ανέμενε. Οι συγκρούσεις του με τους Αμερικανούς, το Παλάτι και το Στρατό τον ανέδειξαν σταδιακά σε ρόλο πρωταγωνιστή στις ταραχώδεις εξελίξεις που κατέληξαν στο πραξικόπημα της 21^ης Απριλίου. Ακολούθησε φυλάκιση και έξι χρόνια εξορίας και αντίστασης. Με την κατάρρευση της Χούντας και την άφιξη του Καραμανλή στην Αθήνα, γύρισε και ο Ανδρέας για να ιδρύσει το ΠΑΣΟΚ, ουσιαστικά την μετεξέλιξη της Κεντροαριστερής «τάσης» τις προδικτατορικής Ένωσης Κέντρου σ’ έναν μαζικό, ριζοσπαστικό φορέα. Η απόσυρση του πολιτικά τραυματισμένου Στρατού στους στρατώνες, η νομιμοποίηση του ΚΚΕ και η απόρριψη της Μοναρχίας από το λαό αφαίρεσαν τις κύριες αιτίες φαλκίδευσης της δημοκρατίας στη μετεμφυλιακή περίοδο, δημιουργώντας ευνοϊκές συνθήκες για τις φιλοδοξίες του Καραμανλή να κατοχυρώσει ένα σταθερό δημοκρατικό πολίτευμα πάνω στα ερείπια της Χούντας. Κατά μία έννοια, όμως, η πραγματική επικύρωση του έργου του Καραμανλή ήρθε με το ειρηνικό πέρασμα της εξουσίας από την Νέα Δημοκρατία στο ΠΑΣΟΚ μετά τις εκλογές του 1981.

Και εδώ επιστρέφουμε στο αφήγημα της Αλλαγής, με το οποίο ο Παπανδρέου προσδιορίζει τη νίκη του ΠΑΣΟΚ ως την δικαίωση ανεκπλήρωτων αγώνων των τριών ρευμάτων και γενεών. Σημειώνω ότι, στην προεκλογική καμπάνια του 1985, όπου το ΠΑΣΟΚ ζήτησε την ανανέωση της λαϊκής εντολής, επανήρθε ο Παπανδρέου στο ίδιο αφήγημα με μία τροποποίηση. Στις τρείς γενιές προσθέτει και «τη γενιά της μεταπολίτευσης και της αλλαγής, που μπορεί να αμφισβητεί, αλλά ταυτόχρονα εμπνέεται και πιστεύει σ’ έναν καλύτερα κόσμο.» Αυτή η προσθήκη αποτελεί μια διακριτική αναγνώριση της δοκιμασίας που υπέστησαν οι προσδοκίες για Αλλαγή με το πέρασμα του Παπανδρέου από την αναζήτηση της εξουσίας στην άσκησή της. Στην καμπάνια του 1985, το κεντρικό σύνθημα ήταν μετριοπαθές («Για ακόμα καλύτερες μέρες») και το φωτεινό πράσινο στις αφίσες της καμπάνιας του 1981 αντικαταστάθηκε από ένα πράσινο πιο σκούρο. Ωστόσο, παρά τις δυσκολίες και αστοχίες της πρώτης θητείας, η κυβέρνησή του είχε σημαντικά επιτεύγματα—αναμεσά τους, την ίδρυση του ΕΣΥ, την αισθητή ανακατανομή του εισοδήματος, τον εκσυγχρονισμό του οικογενειακού δικαίου και την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης. Και ήταν αρκετά να διαμορφώσει μια παράδοση που μένει ζωντανή.

TA ΝΕΑ (στο ένθετο «Η Ώρα της Δημοκρατικής Παράταξης»)

Οκτώβριος 2017