του Δημήτρη Ψωμιάδη, Πολιτικού Επιστήμονα.
Πάνε 72 χρόνια από την λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και 26 χρόνια από την λήξη του Ψυχρού Πολέμου, αλλά μια επιμένουσα εκκρεμότητα δεν εκλείπει. Η Ρωσία και η Ιαπωνία δεν έχουν υπογράψει ακόμα συνθήκη Ειρήνης[1]. Μέσα σ’ ένα κόσμο όπου σφυρηλατούνται νέοι δεσμοί και δομούνται νέες συμμαχίες, οι δύο δρώντες αναζητούν τρόπους συνεργασίας και αμοιβαίας εξυπηρέτησης των συμφερόντων τους. Είναι όμως κάτι τέτοιο εφικτό;
Η επελαύνουσα επέκταση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας προς ανατολάς την έφερε σε επαφή και σύγκρουση πρώτα με την Κινεζική αυτοκρατορία και έπειτα με την Ιαπωνία. Η μείωση της ισχύος της Κίνας λόγω της υστέρησης της στην βιομηχανικό μετασχηματισμό, ώθησε τις δύο σφύζουσες από δυναμισμό και ορμή αυτοκρατορίες να σπεύσουν να καλύψουν το κενό ισχύος. Ο μετωπικός ανταγωνισμός κατέληξε, μοιραία, σε ανοικτή σύγκρουση. Ήταν μια αιματηρή σχέση που θα διαρκούσε μέχρι το 1945.
Η καθοδική επέκταση της Ρωσίας και η επιθυμία της να αποκτήσει πρόσβαση σε θερμότερα ύδατα την οδήγησαν να επιδιώξει την πρόσκτηση της νήσου Τσουσίμα από την Ιαπωνία το 1861, ώστε ο έλεγχος της στρατηγικής σημασίας νήσου να ενισχύει την ασφάλεια της ίδιας αλλά και επιπροσθέτως να εμπεδώσει την δεσπόζουσα σε όλη την Άπω Ανατολή θέσης της. Όμως, η αντίδραση της Μεγάλης Βρετανίας ανέκοψε τις προσπάθειες.
Ο πρώτος σινο-ιαπωνικός πόλεμος 1894-95 και το ταπεινωτικό για την Κίνα αποτέλεσμα επέτρεψε την Ρωσία και τις άλλες ευρωπαϊκές μεγάλες δυνάμεις να αναγκάσουν την Ιαπωνία να επιστρέψει πίσω στην ηττημένη χώρα την χερσόνησο Liaotung και το Port Arthur. Η επέμβαση αυτή, αποτέλεσμα της πρόθεσης της Ρωσίας να αυτοχριστεί προστάτης της αδύναμης τότε Κίνας είχε ως αποτέλεσμα να καταλάβει και σχεδόν να ενσωματώσει την προαναφερθείσα επαρχία.
Η ενδυνάμωση της ρωσικής επιρροής στην περιοχή μέσω της εκμετάλλευσης της κινεζικής αδυναμίας οδήγησε σε αντισυσπειρωτικές κινήσεις την Μ. Βρετανία και την Ιαπωνία, κατ’ αναλογίαν των βρετανικών κινήσεων για την διατήρηση της ακεραιότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Μια υψηλή στρατηγική εφαρμοζόμενη στις δύο άκρες του ανασχετικού δακτυλίου με τον ίδιο αντικειμενικό σκοπό: την ανάσχεση της επελαύνουσας ρωσικής αυτοκρατορίας.
Η παλινόρθωση του Meiji[2] το 1869 και ο ραγδαίος εκσυγχρονισμός του ιαπωνικού Κράτους, επέτρεψε την πιο δυναμική διεκδίκηση των συμφερόντων του έθνους, αμφισβητώντας ευθέως την πρωτοκαθεδρία και το αήττητο των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Άλλωστε μην ξεχνάμε ότι κατά την εποχή της αποικιοκρατίας ήταν δεδομένο πως οι μη ευρωπαϊκές δυνάμεις θεωρούντο λίγο ως πολύ υποδεέστερες και ανίκανες να νικήσουν τις μεγάλες Δυνάμεις των λευκών[3]. Οι ψευδαισθήσεις θα διαλύονταν με τον ρωσο-ιαπωνικό πόλεμο του 1904-5 και την παροιμιώδη ήττα της Ρωσίας,[4] όπου απώλεσε τον έλεγχο των Κουριλών νήσων και της νότιας νήσου Σαχαλίνης.
Οι διμερείς σχέσεις θα επανεισέλθουν σε εχθρική πορεία κατά την Ρωσικό Εμφύλιο, μετά το «διάλειμμα» του Α΄ΠΠ, εξ’ αιτίας της συμμετοχής της Ιαπωνίας στο πλευρό των αντεπαναστατικών δυνάμεων[5]. Κατά την πορεία προς τον Β΄ΠΠ οι θέσεις των δύο χωρών χαρακτηρίζονταν από ουδετερότητα. Η λήξη του πολέμου βρήκε την Ιαπωνία ηττημένη και ταπεινωμένη και την ΕΣΣΔ πλέον υπερδύναμη. Απόληξη αυτού του συσχετισμού ισχύος και γεγονότων ήταν η προσάρτηση της νότιας Σαχαλίνης και των Κουριλών νήσων.
Έκτοτε, οι σχέσεις δύο εκ των μειζόνων παικτών της Άπω Ανατολής βρίσκονταν σε βαρομετρικό χαμηλό. Η ΕΣΣΔ το 1951 δεν υπέγραψε την Συνθήκη Ειρήνης που υπεγράφη στο San Francisco προβάλλοντας σωρεία αντιρρήσεων[6]. Η λήξη της εχθρότητας και η αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων επετεύχθη με την Κοινή Διακήρυξη του 1956[7]. Η υπογραφή αυτή δεν σήμαινε και την αυτόματη εγκάρδια διμερή συνεργασία, λόγω των στερεωμένων αντιπαλοτήτων και διαχωριστικών γραμμών του Ψυχρού Πολέμου και των μεταξύ τους εδαφικών αντιπαραθέσεων των σχετιζόμενων με τις Κουρίλες Νήσους.
Η επίσκεψη του ρώσου προέδρου Βλάντιμιρ Πούτιν στην Ιαπωνία το 2016 αναζωπύρωσε τις ελπίδες για λήξη της μεταπολεμικής εκκρεμότητας με την υπογραφή συνθήκης Ειρήνης και ενίσχυσης των διμερών δεσμών[8], παρ’ όλη την σύντομη ψύχρανση τους λόγω της ρωσικής προσάρτησης της Κριμαίας[9]. Παρά τις υψηλές προσδοκίες[10] συνθήκη Ειρήνης δεν υπεγράφη[11] αλλά βρέθηκε ένα ικανοποιητικό modus vivendi.
Σε έναν κόσμο δυναμικών αλληλεπιδράσεων και ρευστότητας είναι λογικό πως οι συσχετισμοί ισχύος μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων όπως διαμορφώθηκαν μετά τον Ψυχρό Πόλεμο δεν ήταν εφικτό να παραμείνουν σταθεροί και αμετακίνητοι. Η ραγδαία οικονομική άνοδος της Κίνας και η διεύρυνση της διαπλανητικής της επιρροής, η κάμψη των ΗΠΑ και η συναφής αναζήτηση του νέου παγκόσμιου ρόλου των, η επανάκαμψη της Ρωσίας και δυναμική προάσπιση των συμφερόντων της, η μετατόπιση του παγκόσμιου οικονομικού βάρους στην Ασία και ο γεωενεργειακός ανταγωνισμός, θέτουν το πλαίσιο επί του οποίου καλούνται οι μεγάλες δυνάμεις να ασκήσουν τις πολιτικές τους.
Παρ’ όλα αυτά, το κεντρικό χαρακτηριστικό του 21ου αιώνα θα αποτελέσει η ισχυροποίηση της Κίνας, με τις ΗΠΑ όμως να διατηρούν τα ηνία ή ένα μεγάλο ποσοστό της ισχύος και επιρροής επί του παγκοσμίου όλου. Ο αγώνας τους θα καθορίσει εν πολλοίς την τύχη του κόσμου.
Ως αναθεωρητικές χώρες του status quo, η Κίνα και η Ρωσία, προσπαθώντας δηλαδή να περιορίσουν την αμερικανική υπεροχή στον διεθνή καταμερισμό ισχύος, όχι όμως και να αντικαταστήσουν το σημερινό μοντέλο δόμησης της διεθνικής τάξης, εμβαθύνουν την διμερή συνεργασία τους επιτυγχάνοντας μια βαθιά λειτουργική και πολυεπίπεδη συνεργασία σε ένα μεγάλο εύρος ζητημάτων κοινού ενδιαφέροντος.[12] Φυσικά, η ταχεία ανάρρηση του Πεκίνου στην 2η θέση της παγκόσμιας οικονομίας με ΑΕΠ 11 τρις δολάρια για το 2015[13], η ολοένα διευρυνόμενη επιρροή του στην Κεντρική Ασία[14] αλλά και ο εγγενής φόβος και η δυσπιστία που ενυπάρχει στις διακρατικές σχέσεις δεν επιτρέπει την Μόσχα να εγκλωβιστεί σε καθεστώς μονομερούς εξάρτησης από την Κίνα. Έτσι, προσεταιρίζεται τον ιστορικό αντίπαλο της Κίνας ακολουθώντας την πιο αξιόπιστη διιστορικά επιλογή για την διαφοροποίησης και μεγιστοποίηση ασφαλείας μια χώρας! Συνεκδοχικά λοιπόν, η Ρωσία προσεγγίζοντας την Ιαπωνία, ισορροπεί ανάμεσα στους δύο οικονομικούς γίγαντες της Ασίας και προσδοκά οφέλη οικονομικού, πολιτικού, πολιτιστικού, ενεργειακού[15] αλλά κυρίως γεωπολιτικού περιεχομένου[16]. Η προσέγγιση αυτή κατανοείται πληρέστερα αν την θεωρήσουμε μέρος του τριγώνου ΗΠΑ-Ρωσία-Ιαπωνία και της αντιπαλότητας των δύο πρώην αντιπάλων του Ψυχρού Πολέμου.
Η Ιαπωνία από το 1945 αποτελεί την «βάση της αμερικανικής πολιτικής-στρατιωτικής παρουσίας στην περιοχή της Ασίας-Ειρηνικού και παγκόσμιος σύμμαχος της Αμερικής με κεντρική σημασία, παραμένοντας εντούτοις προτεκτοράτο σε θέματα ασφαλείας»[17] αλλά η κατάσταση αυτή αναθεωρείται τελευταίως, με την χώρα του Ανατέλλοντος Ήλιου να αναλαμβάνει πιο ενεργό στρατιωτικό ρόλο[18] για την αναχαίτιση της κινεζικής επιθετικότητας στην περιοχή[19]με αποκορύφωμα την δυνατότητα ανάπτυξης στρατευμάτων στο εξωτερικό[20].
Σχηματοποιώντας την πολυπλοκότητα των σχέσεων των 4 μεγάλων δυνάμεων στην περιοχή Ασίας-Ειρηνικού θα μπορούσαμε να δώσουμε την παρακάτω παράσταση:
[ ΗΠΑ ( Ρωσία-Ιαπωνία ) Κίνα]
Όπως προαναφέραμε ο 21ος αιώνας θα διαμορφωθεί από τον ανταγωνισμό ή την συνεργασία των δύο ακριανών χωρών του σχήματος, ήτοι τις ΗΠΑ και την Κίνα. Η γειτνίαση των ΗΠΑ με την Ρωσία στο σχήμα θέλει να υποδηλώσει την αντιπαλότητα τους, η οποία αναγκάζει και τις δυο να διαμορφώνουν εν τοις πράγμασι τις επιλογές τους. Η χείρα φιλίας που τείνει η Ρωσία στην Ιαπωνία ενέχει ως στόχευση, στο μέτρο του εφικτού, την απόσπαση της δεύτερης από την ασφυκτική αγκαλιά των ΗΠΑ[21], υπενθυμίζοντας υποδορίως την εγγενή αντίφαση της σύγχρονης Ιαπωνίας: ενώ είναι παγκόσμια οικονομική δύναμη συνάμα αποτελεί «νάνο» στον τομέα της ασφάλειας, αντινομία σπάνια για μεγάλη δύναμη[22].
Η γεωγραφική γειτνίαση της Ιαπωνίας με την Κίνα αλλά και αυτή εντός του σχήματος χαρακτηρίζει μια πραγματικότητα. Οι σινο-ιαπωνικές σχέσεις κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα υπήρξαν αιματηρές και σημαδεμένες από ένα μείγμα εχθρότητας, καχυποψίας και ρήξεων. Ο 21ος αιώνας βαίνει έμπλεος αντιφάσεων. Το ύψος βεβαίως του διμερούς εμπορίου ανήλθε στα 340 δις δολάρια το 2014[23], όμως η στενή οικονομική αλληλεξάρτηση δεν απέτρεψε τα δυο μέρη από τα εμμένουν στις αντιτιθέμενες θέσεις και την εμπράγματη αντιπαράθεση σε ένα εύρος ζητημάτων, όπως τα νησιά Σενκάκου/Ντιαογού[24], οι ζώνες Αναγνώρισης Αεράμυνας στην Θάλασσα της Ανατολικής Κίνας[25] και το καθεστώς της Νότιας Σινικής Θάλασσας[26]. Το Τόκιο βρίσκεται ήδη μπροστά στο δίλημμα που θα κληθεί να απαντήσει στην διάρκεια του αιώνα μας: ή θα συνεχίσει την προνομιακή σχέση με τις ΗΠΑ και την αντιπαλότητα προς την Κίνα, επιλογή που του προσδίδει αίσθηση βεβαιότητας και διεθνών ωφελειών ή θα προσδένεται ανεπαίσθητα στο άρμα της Κίνας στο πλαίσιο του ‘’η Ασία στους Ασιάτες’’ με παράλληλη αποστασιοποίηση από τις ΗΠΑ, επιλογή που κατέχει υψηλά ποσοστά αβεβαιότητας και κινδύνων;
Καταληκτικά, το κεντρικό ζεύγος του σχήματος, δηλαδή η Ρωσία και η Ιαπωνία ως ορθολογικοί δρώντες του συστήματος, επιδιώκουν την βέλτιστη εξυπηρέτηση των εθνικών συμφερόντων τους αλλά και την μεγιστοποίηση της ασφαλείας τους. Επομένως, όλα τα ανωτέρω δεδομένα μας οδηγούν στο να συμπεράνουμε πως ενώ η ρωσο-ιαπωνική σχέση μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στην σταθερότητα και ασφάλεια της Βορειοανατολικής Ασίας, εντούτοις δεν αποτελεί καταλυτικό στοιχείο-κλειδί στο διαδραματιζόμενο παίγνιο ισχύος. Αλλά η Κίνα, το «πατριαρχείο» της realpolitik[27], «τείνει να θεωρεί, τόσο την Ιαπωνία, όσο και τις ΗΠΑ ως δυνητικούς εχθρούς. Οι Κινέζοι ηγέτες διατηρούν έναν βαθιά ριζωμένο φόβο ότι η Ιαπωνία θα γίνει και πάλι μιλιταριστική, όπως ήταν πριν το 1945[28]». Έτσι, ο πυρήνας του ανταγωνισμού στην περιοχή θα είναι αποτροπή της Κίνας από το να καταστεί ο ηγεμόνας της περιοχής αυτής του πλανήτη. Συνεπώς, όλες οι συμμαχίες ή συνεργασίες που θα συγκροτούνται υπηρετούν ή θα υπηρετούν αυτόν τον σκοπό και στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται και οι ρωσο-ιαπωνικές σχέσεις.
[1] The Diplomat, Harry Kazianis, World War II: Not Over For Japan and Russia, 30 April 2013, [http://thediplomat.com/2013/04/world-war-ii-not-over-for-japan-and-russia/ ]
[2] Encyclopedia Britannica, Meiji Restoration, Last updated 14 Dec. 2015 [ https://www.britannica.com/event/Meiji-Restoration
[3] Margaritis
[4] Encyclopedia Britannica, Russo-Japanese War, Last updated 15 Mar 2017, [https://www.britannica.com/event/Russo-Japanese-War ]
[5] BBC, Jonathan Smele, War and Revolution in Russia 1914-1921, 10 Mar 2011, [http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwone/eastern_front_01.shtml#six ]
[6] JPRI, John Price, A Just Peace? The 1951 San Francisco Peace Treaty in Historical Perspective, June 2001 [http://www.jpri.org/publications/workingpapers/wp78.html ]
[7] The Japan Times, 2 Nov 2010,[ http://www.japantimes.co.jp/news/2010/11/02/national/bilateral-talks-date-back-to-1956/#.WNqZg2-GPIU ]
[8] Russia Today, Putin meets Japan’s Abe to talk peace treaty, closer ties, 15 Dec 2016 [https://www.rt.com/news/370384-putin-japan-visit-abe/ ]
[9] The National Interest, Danid J. Kramer, The word in Tokyo: Crimea, 12 Mar 2016, [ http://www.the-american-interest.com/2016/03/12/the-word-in-tokyo-crimea/ ]
[10] The Diplomat, Shinji Hyodo, Putin’s visit to Japan and the Russia-Japan Summit, 31 Dec 2016 [http://thediplomat.com/2016/12/putins-visit-to-japan-and-the-russia-japan-summit/ ]
[11] Russia Today, Putin, Abe agree on joint Russia-Japan activities on Kuril Islands, 16 Dec 2016 [https://www.rt.com/news/370452-putin-visits-japan-talks/ ]
[12] Foreign Affairs, Fu Ying, Πως βλέπει η Κίνα την Ρωσία, 27 Οκτωβρίου 2016, [http://foreignaffairs.gr/articles/71030/fu-ying/pos-blepei-i-kina-tin-rosia?page=show ]
[13] World Bank, Data, GDP, China,[ http://data.worldbank.org/country/china ]
[14] The Diplomat, Tao Wang & Rachel Yampolsky, Will China and Russia’s Partnership in Central Asia Last? 21 Sept 2015, [ http://thediplomat.com/2015/09/will-china-and-russias-partnership-in-central-asia-last/ ]
[15] Oil Price, Colin Chilcoat, How Russia-Japan Energy Relations Are Reshaping Geopolitics, 10 Mar 2016, [http://oilprice.com/Energy/Energy-General/How-Russia-Japan-Energy-Relations-Are-Reshaping-Geopolitics.html ]
[16] The National Interest, Tom Holcombe, Ending a 60-Year Stalemate: Japan’s Push to Get a Peace Treaty with Russia, 24 Feb 2016, [ http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/ending-60-year-stalemate-japans-push-get-peace-treaty-russia-15304 ]
[17] Zbigniew Brzezinski, Η μεγάλη σκακιέρα, 1998 εκδ Λιβάνη, σελ. 297
[18] Foreign Affairs, Humza Ahmad, Τι κρύβουν οι τεράστιες αγορές όπλων από την Ιαπωνία, 29 Μαρτίου 2012, [ [http://www.foreignaffairs.gr/articles/68725/humza-ahmad/ti-kryboyn-oi-terasties-agores-oplon-apo-tin-iaponia?page=show ]
[19] Geopolitics Made Super, Ryan Bohl, Why Japan is readying for War Again, 21 Sept 2015, [https://geopoliticsmadesuper.com/2015/09/21/why-japan-is-readying-for-war-again/ ]
[20] Naftemporiki.gr, Ιαπωνία: «Πράσινο φως» για την ανάπτυξη στρατευμάτων στο εξωτερικό, 15 Ιουλ 2015, [http://www.naftemporiki.gr/story/978521/iaponia-prasino-fos-gia-tin-anaptuksi-strateumaton-sto-eksoteriko ]
[21] Russia Direct, Pavel Koshkin, Better Russia-Japan relations would be good for stability in Asia-Pacific, 13 Sept 2016 [ http://www.russia-direct.org/analysis/better-russia-japan-relations-would-be-good-stability-asia-pacific ]
[22] Zbigniew Brzezinski, Η μεγάλη σκακιέρα, 1998 εκδ Λιβάνη, σελ. 304
[23] East Asia Forum, Peter Drysdale, The geo-economic potential of the China-Japan relationship, 28 Sept 2015, [http://www.eastasiaforum.org/2015/09/28/the-geo-economic-potential-of-the-china-japan-relationship/ ]
[24] Naftemporiki.gr, Νησιά Σενκάκου/Ντιαογού: Το μήλον της έριδος Ιαπωνίας-Κίνας, 6 Δεκ 2013, [http://www.naftemporiki.gr/story/739638/nisia-senkakountiaogou-to-milon-tis-eridos-iaponias-kinas ]
[25] Foreign Affairs, David A. Welch, Τι είναι η Ζώνη Αναγνώρισης Αεράμυνας; 10 Δεκ 2013, http://foreignaffairs.gr/articles/69608/david-a-welch/ti-einai-i-zoni-anagnorisis-aeramynas ]
[26] Council on Foreign Relations, China’s Maritime Disputes [ http://www.cfr.org/asia-and-pacific/chinas-maritime-disputes/p31345#!/?cid=otr-marketing_use-china_sea_InfoGuide ]
[27] Foreign Affairs, Thomas Christensen, Chinese Realpolitik: Reading Beijing’s World-View, Oct 1996 https://www.foreignaffairs.com/articles/asia/1996-09-01/chinese-realpolitik-reading-beijings-world-view
[28] John Mearsheimer, Η τραγωδία της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων, εκδ. Ποιότητα, 2006, σελ. 722.
