του Αθανάσιου Μπούνταλη. Χημικού- Ερευνητή
Ο αγώνας πυγμαχίας μεταξύ Imane Khelif και Angela Carini θα μείνει στην ιστορία, αλλά μάλλον για λάθος λόγο. Την στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, δεν φαίνεται να υπάρχουν οριστικές και επαληθευμένες πληροφορίες σχετικά με ιατρικά και χρωμοσωμικά τεστ, και είναι πιθανόν τέτοιες πληροφορίες να μην δουν ποτέ το φως της ημέρας. Υπάρχουν μόνον οι μαρτυρίες της οικογένειας και φήμες που κάνουν λόγο για DSD (Disorder of Sexual Development), δηλαδή διαταραχή ανάπτυξης φύλου, και πιο συγκεκριμένα 5-ARD (5-alpha reductase deficiency), δηλαδή ανεπάρκεια 5-α αναγωγάσης (έμφαση δική μου):
«Η ανεπάρκεια της 5α-αναγωγάσης είναι μια διαταραχή που επηρεάζει την ανάπτυξη των αρρένων εξωτερικών αναπαραγωγικών οργάνων. Οι πάσχοντες παρότι είναι φυσιολογικά ΧΥ άτομα, δεν είναι σε θέση να συνθέσουν αρκετή ποσότητα διυδροτεστοστερόνης, μιας ορμόνης που παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των αρρένων γεννητικών οργάνων. Πολλοί πάσχοντες εμφανίζουν θήλεα εξωτερικά γεννητικά όργανα, άλλοι αμφίβολα γεννητικά όργανα, ενώ συχνός είναι και ο υποσπαδίας. Παρότι οι πάσχοντες αναπτύσσουν κατά την εφηβεία τα δευτερογενή χαρακτηριστικά του φύλου (αύξηση μυϊκής μάζας, ανάπτυξη ηβικής τριχοφυΐας, εμβάθυνση φωνής), συνήθως δεν παρουσιάζουν τριχοφυΐα στο πρόσωπο και το σώμα και είναι στείροι. Συχνά τα παιδιά με ανεπάρκεια της 5α-αναγωγάσης μεγαλώνουν ως κορίτσια.»
Η παραπάνω περιγραφή είναι εντυπωσιακά κοντά στα όσα είδαμε και ακούσαμε, αν και χωρίς καμία επιβεβαίωση. Διαταραχές σαν αυτή θέτουν σε δοκιμασία όλες τις γλωσσικές, εννοιολογικές, ανθρωπολογικές και βιολογικές κατηγορίες που έχουμε αναπτύξει για την περιγραφή της σεξουαλικής αναπαραγωγής: «φυσιολογικά ΧΥ άτομα» (άνδρας), «θήλεα γεννητικά όργανα» (γυναίκα), «δευτερογενή χαρακτηριστικά του φύλου» (άνδρας), «μεγαλώνουν ως κορίτσια» (γυναίκα). Η σύγχυση είναι παραπάνω από δικαιολογημένη.
Όσο το ζήτημα ήταν ιατρικό, η ανεπάρκεια αυτών των κατηγοριών είχε περιορισμένο αντίκτυπο. Την τελευταία δεκαετία όμως, η ιδεολογία woke και ο ακτιβισμός ΛΟΑΤΚΙ έχουν καταστήσει αυτές τις κατηγορίες πολιτικό διακύβευμα. Συγκεκριμένα, το αίτημα ανδρών που αυτοπροσδιορίζονται ως γυναίκες (δηλ. των transexual ή διεμφυλικών) να εισέρχονται σε προστατευμένους γυναικείους χώρους (αθλήματα, φυλακές, αποδυτήρια) αποτελεί το ύστατο αίτημα «διαφορετικότητας» (μετάφραση του diversity), και «συμπεριληπτικότητας» (μετάφραση του inclusivity), και διαπιστευτήριο προοδευτικότητας.
Από δεκαετίες είχε αναγνωρισθεί ότι η διαφορά μυϊκής δύναμης, καθώς και η ενδεχόμενη σεξουαλική ορμή, καθιστούν δυνητικά επικίνδυνη για τις γυναίκες την συνύπαρξη με άνδρες σε κάποιους περιορισμένους και απομονωμένους χώρους. Εξ ου και ο διαχωρισμός φυλακών σε γυναικείες και ανδρικές, ή η δημιουργία γυναικείων αθλητικών κατηγοριών. Το αίτημα των ακτιβιστών ΛΟΑΤΚΙ για «συμπερίληψη» θέτει τις γυναίκες σε εξαιρετικό κίνδυνο. Και αυτό δεν αποτελεί σχήμα λόγου:
- Το 2006, σε ηλικία 31-32 ετών, ο Fallon Fox έκανε φυλομετάβαση και το 2011 ξεκίνησε να αγωνίζεται στο γυναικείο ΜΜΑ χωρίς πρότερη εμπειρία σε τέτοια αθλήματα. Το 2013, σε αγώνα UFC (Ultra Fighting Championship) με την Tamikka Brents, της έσπασε το κρανίο. Αλλά ποιος παρακολουθεί UFC;
- Το 2022 σε αγώνα γυμνασιακού βόλεϊ, η Payton McNabb δέχθηκε κάρφωμα στο πρόσωπο από διεμφυλικό αντίπαλο, που της προκάλεσε μεταξύ άλλων διάσειση, μερική παράλυση, μαθησιακά προβλήματα και χρόνια προβλήματα στην όραση. Αλλά ποιος παρακολουθεί γυμνασιακό βόλεϊ;
- Το 2024, σε σχολικό αγώνα μπάσκετ, διεμφυλικός αθλητής τραυμάτισε τρεις από τις αντιπάλους του πριν καν λήξει το πρώτο ημίχρονο. Βίντεο τον δείχνει να πετάει μια από τις αντιπάλους αυτές σαν πάνινη κούκλα. Αλλά ποιος παρακολουθεί σχολικό μπάσκετ;
Μπορεί η περίπτωση Imane Khelif να μην εμπίπτει επακριβώς στην ανωτέρω κατηγορία αλλά έγινε υπό το φως της μεγαλύτερης δυνατής δημοσιότητας. Ποιος δεν παρακολουθεί Ολυμπιακούς Αγώνες;
Sex και gender: μια μετάφραση
Την τελευταία δεκαετία, οι ακτιβιστές ΛΟΑΤΚΙ διατύπωσαν το εξής επιχείρημα: το φύλο (sex) δεν είναι μια κατηγορία που περιγράφει όλο το φάσμα ταυτότητας φύλου, και ότι πρέπει να υποκατασταθεί από το «κοινωνικό φύλο» (gender).
Στα αγγλικά, η λέξη gender προέρχεται από το λατινικό «genus», η οποία με την σειρά της προέρχεται από το ελληνικό «γένος». Όπως και στα ελληνικά, έτσι και στα λατινικά – και μετά στα αγγλικά – περιέγραφε μεταξύ άλλων και μια γραμματική κατηγορία (αρσενικό-θηλυκό-ουδέτερο) .
Δηλαδή: φύλο (sex) έχουν τα έμβια όντα, γένος (gender) έχουν οι λέξεις.
Οι ετικέτες «αρσενικό» και «θηλυκό» χρησιμοποιούνται για αμφότερες τις κατηγορίες, αλλά χωρίς να περιγράφουν την ίδια έννοια – όπως και οι ετικέτες «δεξιά» και «αριστερά» περιγράφουν διαφορετικές έννοιες στην πολιτική και στην οδήγηση, ή η ετικέτα «Greek» μπορεί να σημαίνει γλώσσα (Greek language), εθνική καταγωγή (Greek person), ή χώρα προέλευσης (Greek youghurt). Όπως είναι λογικό σφάλμα να συγχέουμε έναν άνθρωπο με ένα τρόφιμο επειδή οι κατηγορίες στις οποίες ανήκουν περιγράφονται από την ίδια ετικέτα, έτσι είναι αδόκιμο να συγχέουμε το φύλο και το γένος επειδή και αυτά περιγράφονται με κοινές ετικέτες.
Η όλη σύγχυση οφείλεται εν μέρει και στην γραμματική δομή της σύγχρονης αγγλικής γλώσσας. Ενώ στα ελληνικά (ή στα γερμανικά και στα γαλλικά) το φύλο ενός όντος και το γένος των λέξεων που το περιγράφουν (ονομάτων/επιθέτων/άρθρων/αντωνυμιών) είναι εν γένει ανεξάρτητα (π.χ. το αγόρι / το κορίτσι / η αρσενική αλεπού / ο θηλυκός ρινόκερως), στα αγγλικά υπάρχει απόλυτη ταύτιση: τα όντα αρσενικού φύλου περιγράφονται από αντωνυμίες αρσενικού γένους (he/him/his), τα θηλυκού φύλου από αντωνυμίες θηλυκού γένους (she/her/hers), και τα άψυχα από ουδετέρου γένους (it/its, εκτός από τα σκάφη που περιγράφονται από θηλυκού γένους αντωνυμίες). Εξ ου και η «μάχη των pronouns» (αντωνυμιών) στο Twitter/X.
Αυτή η γλωσσική ιδιοτυπία των αγγλικών επέτρεψε την σύγχυση του φύλου με μια ψυχολογική κατηγορία που επίσης περιγράφεται ως «θηλυκή» ή «αρσενική»: της ιδιοσυγκρασίας (temperament). Ένας άνδρας π.χ. μπορεί να έχει γυναικεία ιδιοσυγκρασία και το αντίθετο, ή κάτι ενδιάμεσο. Αλλά όπως το γραμματικό ταυτίζεται με το βιολογικό στα αγγλικά, έτσι και το ψυχολογικό έπρεπε αναγκαστικά να ταυτιστεί με τα άλλα δύο.. Και εφόσον η ιδιοσυγκρασία μπορεί να περιγράφεται από ένα φάσμα καταστάσεων, έτσι έπρεπε να γίνει και με το βιολογικό φύλο. Πράγμα που εξηγεί την προσπάθεια να εφευρεθούν και αγγλικές αντωνυμίες νέων γενών (genders).
Αποκρύπτοντας αυτήν σύγχυση ψυχολογικού, βιολογικού και γλωσσικού, ο ακτιβισμός ΛΟΑΤΚΙ υποστηρίζει ότι:
- το φύλο (sex) είναι δευτερεύον, κάτι που απλώς «αποδίδεται» αυθαίρετα (sex assigned at birth)
- κυρίαρχο καθίσταται το «gender» το οποίο κανείς επιλέγει με πλήρη ελευθερία, όπως επιλέγει εικονίδιο σε λογαριασμό σε κοινωνικό δίκτυο
- μόνον το «gender» πρέπει να έχει καθοριστική θέση στην κοινωνική ζωή
- η κοινωνία δεν έχει επιλογή από το να αποδεχθεί ασυζητητί την επιλογή «gender»
Φυλομετάβαση και αθλητισμός
Η παραπάνω πρόταση έχει επιστημολογικές και ανθρωπολογικές προεκτάσεις που δεν χωρούν να αναλυθούν εδώ. Όμως κάποια σχόλια έχουν άμεση σχέση με το ζήτημα του αθλητισμού, όπου οι ανδρικές επιδόσεις υπερτερούν των γυναικείων, πλην κάποιων ελαχίστων εξαιρέσεων, όπως π.χ. η σκοποβολή ή οι δρόμοι υπεραντοχής, όπου απλώς συγκλίνουν («Ανδρικές και γυναικείες αθλητικές επιδόσεις: πόσο διαφέρουν και σε ποια αθλήματα;», Ανιχνεύσεις, 10/8/2024).
Υπό αυτό το φως ανδρικής αθλητικής υπεροχής, αναδεικνύονται δύο ζητήματα:
Πρώτον, ακόμη και σε «πλήρη» φυλομετάβαση (π.χ. εγχείρηση και ορμονοθεραπεία για μείωση τεστοστερόνης), η τεστοστερόνη που είχε εκκριθεί κατά την εφηβεία έχει αλλάξει μόνιμα το ανδρικό σώμα, δίνοντάς του μεγαλύτερη οστική και μυϊκή μάζα, μεγαλύτερο όγκο πνευμόνων, μεγαλύτερη καρδιά κλπ, όλα ευεργετικά αθλητικών επιδόσεων. Ορμονοθεραπεία με σκοπό την μείωση της τεστοστερόνης δεν επιτυγχάνει πάντοτε να την κατεβάσει σε γυναικεία επίπεδα, και ακόμη και τότε δεν αναστρέφει τις αλλαγές που προκάλεσε η τεστοστερόνη στην εφηβεία. Π.χ. παρατηρείται μια 5-10% μείωση μυϊκής μάζας αλλά πολύ μικρή μείωση δύναμης, και σίγουρα όχι στα γυναικεία επίπεδα. Επιπλέον, η μείωση αιμοσφαιρίνης γίνεται μόνον με μείωση της τεστοστερόνης, που όμως είναι δύσκολο να επιτευχθεί και να διατηρηθεί με συνέπεια. Και προφανώς, η σκελετική δομή και το συνολικό ύψος δεν θα αλλάξουν. Όλα αυτά συνθέτουν ένα μη αναστρέψιμο πλεονέκτημα, ακόμη και σε περιπτώσεις «πλήρους» φυλομετάβασης (βλ. π.χ. Heather, Int. J. Environ. Res. Public Health, 2022, 19, 9103 και Harper et al., Br. J. Sports Med., 2021, 55, 865).
Συνοπτικά λοιπόν, το ανθρώπινο σώμα είναι ένας περίπλοκος μηχανισμός, ο οποίος είναι υπερβολικά απλοϊκό να θεωρείται αναγώγιμος στην συγκέντρωση μιας και μόνης ορμόνης. Πολλώ δε μάλλον όταν αυτή έδρασε στην κρίσιμη περίοδο της εφηβείας, προσδίδοντας μη αναστρέψιμα πλεονεκτήματα.
Δεύτερον, η προσέγγιση «ό,τι δηλώσεις είσαι» ενέχει το εξής πρόβλημα: εφόσον αλλάζουμε φύλο/gender με υπεύθυνη δήλωση, πώς ξεχωρίζει ο ειλικρινής διεμφυλικός από κάποιον που θα θελήσει να εκμεταλλευθεί το σύστημα με δόλο; Είναι χαρακτηριστικό ότι η συζήτηση έχει προκληθεί πάντα σε σχέση με άνδρες που κατόπιν φυλομετάβασης ζητούν να συμμετάσχουν σε γυναικεία αθλήματα. Δεν γνωρίζω παράδειγμα γυναίκας που να αυτοπροσδιορίσθηκε ως άνδρας και ζητά να συμμετάσχει σε αγώνες ανδρικής πυγμαχίας ή ποδοσφαίρου. Ίσως να έχει υπάρξει, πάντως θα ήταν αναλογικά σπανιότατο. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι αυτό αφορά σε αθλήματα όπου το ανδρικό πλεονέκτημα είναι απόλυτο (πυγμαχία, δρόμοι ταχύτητας κλπ). Και πάλι δεν γνωρίζω τέτοιο παράδειγμα που να αφορά π.χ. στην ιστιοπλοΐα.
Δικαιώματα, αλλά τίνος;
Ο ακτιβισμός ΛΟΑΤΚΙ έχει υποστηρίξει ότι η συμμετοχή αθλητών που αυτοπροσδιορίζονται ως γυναίκες στον γυναικείο αθλητισμό είναι ένα δικαίωμα το οποίο είναι άδικο να τους στερηθεί, θεωρώντας ότι είναι τόσο γυναίκες όσο και οι άλλες αθλήτριες.
Όπως προανέφερα, και αφήνοντας κατά μέρους φιλοσοφικά και οντολογικά διλήμματα, η πρότερη βιολογία τους, τους προσδίδει ένα πλεονέκτημα που οι γυναίκες αθλήτριες δεν μπορούν να αναπληρώσουν με οποιαδήποτε προπόνηση, και που οι ίδιοι απέκτησαν κατά την εφηβεία λόγω της αρσενικής τους βιολογίας, πάλι χωρίς προπόνηση. Αυτός όμως ήταν και ο λόγος που εξ’ αρχής δημιουργήθηκε ο γυναικείος αθλητισμός: να προστατεύσει τις γυναίκες από ανταγωνισμό που δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν και ο οποίος επιπλέον τις εκθέτει σε σωματικό κίνδυνο.
Εδώ λοιπόν το δικαίωμα του ενός θα ικανοποιηθεί εις βάρος του δικαιώματος του άλλου.
Αν αυτή η άποψη γίνει αποδεκτή, ο γυναικείος αθλητισμός θα πάψει να υπάρχει, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Ίσως κατακλυσθεί από διεμφυλικούς αθλητές που θα μονοπωλήσουν τα μετάλλια και θα αποξενώσουν το φίλαθλο κοινό. Ίσως πάλι, ακόμα και παρουσία ελαχίστων, θα στερέψει από νεαρά κορίτσια, που πλέον δεν θα βλέπουν νόημα στο να επενδύσουν σε μια δραστηριότητα στην οποία δεν θα έχουν καμία ελπίδα να πρωτεύσουν. Πρωταθλητισμός σημαίνει εξαντλητικές προπονήσεις από μικρή ηλικία και πολλές φορές την εβδομάδα, ασκητική κοινωνική ζωή, ταξίδια μακριά από την οικογένεια, στερήσεις διακοπών, και μεγάλο ρίσκο από τραυματισμούς. Ποιος γονιός θα υπέβαλλε το κορίτσι του σε αυτό το μαρτύριο, γνωρίζοντας ότι στο τέλος την πόρτα της αναγνώρισης μπορεί να του κλείσει κατάμουτρα ένας άνδρας που απλώς δήλωσε ότι νιώθει γυναίκα;
Αν οι εν λόγω ακτιβιστές πραγματικά ανησυχούν για «δικαιώματα», δεν θα καταπατήσουν ήδη υπάρχοντα δικαιώματα. Και αν όντως πιστεύουν ότι το φύλο/gender είναι ένα μη δυαδικό φάσμα, θα εφαρμόσουν τις ιδέες τους και στην πράξη: αντί να προσπαθούν να ταιριάξουν «μη δυαδικούς» αθλητές σε ένα δυαδικό σύστημα ανδρών-γυναικών, θα επιδιώξουν την δημιουργία ενός μη δυαδικού αθλητικού συστήματος, με επιπλέον κατηγορίες για διεμφυλικούς άνδρες, διεμφυλικές γυναίκες κοκ. Άλλωστε το μη δυαδικό μοντέλο έχει προηγούμενο, με κατηγορίες βαρών σε μαχητικά αθλήματα (πάλη, πυγμαχία κλπ), άρση βαρών κλπ. Αν υπάρχει λοιπόν μια δημογραφική διεμφυλική κατηγορία που θέλει να αγωνισθεί, θα μπορέσει να ικανοποιήσει την επιθυμία της χωρίς να καταπατήσει δικαιώματα άλλων.
Κλείνοντας με το θέμα των ημερών: απουσία άλλων αποδείξεων περί του αντιθέτου, θα δεχθώ ότι η Imane Khelif ανατράφηκε ως κορίτσι χωρίς πρόθεση εξαπάτησης – αν και είναι τουλάχιστον αξιοπερίεργη η επιμονή ακτιβιστών ΛΟΑΤΚΙ ειδικά στην περίπτωση αυτή να γίνει απολύτως δεκτό το «gender assigned at birth». Σε κάθε περίπτωση, αν τελικώς ισχύει ότι πρόκειται περί ιατρικής περίπτωσης όπως η DSD 5-ARD, επανερχόμαστε σε ένα «φυσιολογικό άτομο ΧΥ», με ανδρικά δευτερογενή ανδρικά χαρακτηριστικά (δύναμη, ταχύτητα, κλπ), αλλά με θήλεα γεννητικά όργανα. Δηλαδή άνδρα σε ό,τι αφορά αθλητικές επιδόσεις αλλά με εμφάνιση γυναίκας.
Προφανώς είναι μια περίπλοκη κατάσταση που θα δυσκόλευε την ζωή οποιουδήποτε και δεν μπορούμε παρά να δείξουμε κατανόηση και σεβασμό. Αλλά, για τις δυσκολίες που γνώρισε το άτομο αυτό, δεχόμαστε να τιμωρηθούν νεαρά κορίτσια που σε τίποτα δεν φταίνε, και που βλέπουν τους κόπους μιας ζωής να ακυρώνονται; Μπορούμε να διορθώσουμε μια αδικία με μια άλλη αδικία;
Και δεν είναι υποκριτικό να καλούμε εκ του ασφαλούς σε μια τέτοια θυσία, όταν μόνον άλλοι θα πρέπει να θυσιαστούν; Τουλάχιστον, όταν οι Δαναοί ζητούσαν την θυσία της Ιφιγένειας, γνώριζαν ότι ίσως και οι ίδιοι αναχωρούσαν για τον δικό τους θάνατο.
Και γι’ αυτές τις Ιφιγένειες, θα υπάρξει τουλάχιστον μια Ταυρίδα;
