Για να καταλάβουμε τι συμβαίνει με το Europride: ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ: Η θεοποίηση του ατόμου και η διάλυση της κοινωνίας

Συνέντευξη της Bénédicte Delorme-Montini*, ιστορικού του σύγχρονου πολιτισμού

[Στις βασικές συνιστώσες της η φιλοσοφία στη Δύση πολώνεται ανάμεσα στον Παπισμό (το αλάθητο του Πάπα) και τον προτεσταντισμό (το αλάθητο κάθε πιστού). Μετά την «απελευθέρωση της κοινωνίας» από τη νεωτερικότητα, η μετανεωτερικότητα διεκδικεί την απελευθέρωση του ατόμου, δηλ. την παράδοσή του στα πάθη, όπου η «ελευθερία» βιώνεται ως φυλακή. Στην πρώτη περίπτωση είχαμε τον Τριαντακονταετή Πόλεμο με τουλάχιστον 8 εκ. θύματα – σε αναλογία με τον πληθυσμό, έναν παγκόσμιο πόλεμο. (Καιρός να σκεφτούμε από μας γλύτωσε η Ορθοδοξία). Στη δεύτερη, έχουμε την υποκινούμενη από λόμπι «δυσφορία φύλου» σε ανήλικους και βρέθηκαν επιστήμονες που κατακρεούργησαν εκατοντάδες νέους. Έπεται η επέλαση του σκοταδισμού ότι το φύλο δεν είναι βιολογικό αλλά κοινωνική δομή, ο γάμος των «περήφανων», η κατάργηση της μητέρας και άλλα εφιαλτικά…Όπως είπε, στην αυγή της μετανεωτερικότητας, ο Μάρτιν Χάιντεγκερ στο Σπήγκελ το 1966: «Μόνο ένας Θεός μπορεί να μας σώσει»…Ε.Δ.Ν. ]

«Από τον πρωταρχικό φεμινισμό που εξακολουθεί να θεωρεί τη γυναίκα στη φύση της, περάσαμε στον αποδομιστικό φεμινισμό που αμφισβητεί τα στερεότυπα του φύλου…»

FIGAROVOX. – Γιατί επιλέξατε να εξετάσετε εκ βάθων τη μετανεωτερική εποχή; Πώς ορίζετε ότι αυτό το μήνυμα είναι μετανεωτερικό και σε ποιον οφείλουμε την εννοιολόγηση του κρίσιμου παραδείγματός του;

Bénédicte DELORME-MONTINI. – Είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο που μας αφορά όλους. Γενικά αντιλαμβανόμαστε τις εκδηλώσεις του σε συγκεκριμένους τομείς χωρίς να κατανοούμε τη γενίκευση της διαδικασίας που μεταμορφώνει τις κοινωνίες. Μετά από μισό αιώνα, μου φάνηκε χρήσιμο να κάνω έναν απολογισμό αυτών των διάσπαρτων συμπτωμάτων και να προσπαθήσω να συμπεράνω την ιστορική τους σημασία.

Το μετανεωτερικό φαινόμενο, στο σύνολό του, μπορεί να γίνει κατανοητό ως αμφισβήτηση ενός ολόκληρου τμήματος της νεωτερικότητας, όπως τη γνωρίζουμε εδώ και δύο αιώνες.

Αυτή η νεωτερικότητα ήταν αμφίθυμη, αν όχι αντιφατική. Από τη μια, προωθούσε την τάξη και την ενότητα, με τις προκύπτουσες ιεραρχικές διχοτομίες – μυαλό/σώμα, λόγος/αίσθημα, αρσενικό/θηλυκό κ.λπ. Από την άλλη, προωθούσε την απρόβλεπτη αλλαγή, την ελευθερία της κριτικής και της επινόησης μέσω του εξισωτικού ατομικισμού.

Η μετανεωτερική φιλοδοξία είναι να εξαλείψει σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής τα ίχνη της υπερβατικής, ενιαίας και ιεραρχικής κληρονομιάς που εμποδίζουν την πλήρη υλοποίηση των αρχών της ελευθερίας και της ισότητας και την πολλαπλότητα των άπειρων ατομικών φιλοδοξιών που νομιμοποιούνται από αυτές τις αρχές. Όλες οι μορφές υπερβατικότητας και ανισότητας μπαίνουν στο στόχο του  έθνους-κράτους στις δομές της γλώσσας και τη λατρεία της τέχνης.

Ντεριντά και Φουκώ

Σε διανοητικό επίπεδο, η μετανεωτερική σκέψη εννοιολογήθηκε στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 από μεταδομιστές φιλοσόφους, όπως ο Ζακ Ντεριντά ή ο Μισέλ Φουκώ, από στοιχεία τόσο ανόμοια, όπως ο δομισμός και η Χαϊντεγκεριανή αποδόμηση, που αρχικά προοριζόταν να εφαρμοστεί μόνο στην δυτική παραδοσιακή φιλοσοφία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ένα κρίσιμο παράδειγμα πολιτικής σημασίας, εφαρμόσιμο σε όλους τους πολιτιστικούς και κοινωνικούς τομείς. Τα αμερικανικά πανεπιστήμια το αξιοποίησαν με τον χαρακτηριστικό ακτιβισμό τους για να δημιουργήσουν τη Γαλλική Θεωρία , η οποία εξαπλώθηκε παγκοσμίως ως το προτιμώμενο πλέγμα ανάγνωσης για μια νέα ριζοσπαστική δημοκρατία. Δεν είναι πλέον μόνο θέμα άμεσης δημοκρατίας, αλλά αμφισβήτησης όλων των πολιτικών εννοιών από μια από-ιεραρχική προοπτική.

Στη Δύση, αυτό το πλέγμα έθρεψε μια νέα ριζοσπαστική αριστερά που έχει ανταλλάξει την υπεράσπιση των προλετάριων με αυτή των αόρατων κατηγοριών, από τους αποκλεισμένους έως τους εθνοτικούς κυριαρχούμενους ή έμφυλους. Στις πρώην αποικίες, έχει αντικαταστήσει τον τριτοκοσμισμό μαρξιστικής έμπνευσης με έναν μετα-αποικισμό που σκοπεύει να απελευθερωθεί από τους κανόνες της ευρωκεντρικής παγκοσμιότητας.

Η Ομορφιά δεν είναι πλέον οικουμενική αφού η μετανεωτερικότητα κατακερμάτισε τα κριτήρια αναγορεύοντας το άτομο, και τον οποιοδήποτε άσχετο, απόλυτο κριτή… 

 Η μετανεωτερικότητα ορίζει τόσο ένα λογοτεχνικό και φιλοσοφικό, όσο αρχιτεκτονικό και μουσικό ρεύμα σκέψης… Πώς εξηγείται αυτό το μεγάλο εγχείρημα αποδόμησης που έχει επηρεάσει όλα τα τμήματα της κοινωνίας;

Μέχρι τη δεκαετία του 1970, το μετανεωτερικό κίνημα ήταν απλώς μια διανοητική μόδα στη Γαλλία. Επέστρεψε σε εμάς απ’ έξω, χάρη στην παγκοσμιοποίηση, ως μια νέα εποχική ευαισθησία από τη δεκαετία του 1980, αλλά δεν είναι οι έννοιες που άλλαξαν νοοτροπίες, είναι οι νέες νοοτροπίες που βρήκαν σε αυτές τις έννοιες τα κατάλληλα μέσα για να επισημοποιήσουν εκφράσεις. Έτσι διαδόθηκε η φιλοσοφία που συνδέεται με την αποδόμηση σε μυαλά που δεν γνώριζαν τίποτα για την προέλευσή τους.

Αν εξετάσουμε το φαινόμενο μακροπρόθεσμα, μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα τη διάδοσή του. Εκδηλώνει τη συνέχιση της σύγχρονης διαδικασίας που έχει ενταθεί από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 με τη διάβρωση των αναχωμάτων που αποτελούσαν παραδοσιακές κληρονομιές: κρατική εξουσία, εθνική συνοχή, γονική εξουσία, πολιτιστική ιεραρχία και καλλιτεχνική κ.λπ.

Η σύγχρονη διαδικασία είναι παγκόσμια, προχωρά χωρίς να επιλέγει τους τομείς εφαρμογής της. Από την άλλη, υπάρχουν τομείς όπου συναντά μεγαλύτερη αντίσταση.

Αυτό εξηγεί γιατί οι καταστροφικές συνέπειες της νεωτερικότητας εκδηλώθηκαν στη ζωγραφική και τη μουσική από τις αρχές του 20ου αιώνα και όχι στην πολιτική σφαίρα ή στην αρχιτεκτονική.

Υπάρχουν δομικοί περιορισμοί που ισχύουν. Κανείς δεν έχει βρει ακόμη τρόπο να κυβερνήσει μια χώρα χωρίς εξουσία.

Κανείς δεν έχει βρει ακόμη τρόπο να κυβερνήσει μια χώρα χωρίς εξουσία.

Η δομική συνοχή στην αρχιτεκτονική δεν είναι πάντα αναγόμενη στην ιεραρχική έκφραση της παράδοσης ή της θριαμβευτικής λογικής. Μπορεί επίσης να ανταποκριθεί σε τεχνικές ανάγκες και κοινωνικές λειτουργίες, καθώς τα κτίρια προορίζονται για συγκεκριμένες κοινωνικές χρήσεις. Ωστόσο, η μεταμοντέρνα ιδεολογία δεν κάνει διάκριση μεταξύ τομέων. Είναι συστηματικό, άρα και ριζοσπαστικό. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, ακόμη και αν τα αρχικά του κίνητρα είναι χειραφετητικά, παράγει επίσης διεστραμμένα αποτελέσματα.

Το λυκόφως του καθήκοντος

ΕΡ: Η αποδυνάμωση της θρησκευτικής ηθικής συνέβαλε στην ανάδυση αυτής της μετανεωτερικής εποχής;

Υπάρχει, ασφαλώς, μια συνάφεια μεταξύ της μετανεωτερικής έποχής και μιας παραμέλησης της θρησκείας που είναι πολύ ευρύτερη από την αποδυνάμωση της θρησκευτικής ηθικής . Ήταν ό,τι απέμεινε από τη θρησκευτική αντίληψη των συνθηκών της κοινωνικής ζωής που επηρεάστηκε, ξεκινώντας από το κοινωνικό αποτύπωμα των ιεραρχιών και των εξαρτήσεων.

Αυτό που στοχεύει άμεσα η μετανεωτερικότητα δεν είναι η θρησκευτική πίστη που ανθίζει σε εξατομικευμένη μορφή, είναι το καθήκον προς τους άλλους και προς την κοινότητα που βρίσκεται στο επίκεντρο της θρησκευτικής ηθικής.

Αυτό που στοχεύει άμεσα η μετανεωτερικότητα δεν είναι η θρησκευτική πίστη που ανθίζει σε εξατομικευμένη μορφή, είναι το καθήκον προς τους άλλους και προς την κοινότητα που βρίσκεται στο επίκεντρο της θρησκευτικής ηθικής.

Η μεταμοντέρνα εποχή σηματοδοτεί το «λυκόφως του καθήκοντος», για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Gilles Lipovetsky , πολύ απλά επειδή το καθήκον επιβάλλεται στο άτομο. Από αυτή την άποψη, η δημοκρατική ηθική επηρεάζεται τόσο όσο και η θρησκευτική ηθική. Αλλά η μετανεωτερικότητα δεν είναι ανήθικη. Μακριά από αυτό. Δημιουργεί μια αυθόρμητη ηθική, όχι υπερβατικής φύσης, αλλά δια-ατομική,  θεωρώντας τον άλλο ως συνάνθρωπο.

ΕΡ:Λέτε ότι «ο Χάμπερμας βλέπει τη μετανεωτερικότητα ως νεοσυντηρητισμό που συγχέει την ανολοκλήρωση του διαφωτισμού με τη χρεοκοπία του». Τι εννοείτε ακριβώς;

Στο μυαλό του, φαίνεται, η απόρριψη από τους μετανεωτεριστές συγγραφείς των ολοκληρωτικών φιλοδοξιών που είναι εγγενείς στο κλασικό πολιτικό όραμα δεν θα μπορούσε παρά να οδηγήσει σε μια γενική αποπολιτικοποίηση, και ως εκ τούτου σε μια παραίτηση από τη φιλοδοξία μεταμόρφωσης της κοινωνίας επί το δικαιότερον. Αυτή η παραίτηση παίζει το παιχνίδι του νεοσυντηρητισμού .

Επιπλέον, η κριτική τους στον οικουμενιστικό λόγο που βρίσκεται στο επίκεντρο του προοδευτικού εγχειρήματος του Διαφωτισμού βασίζεται σε ένα σφάλμα εκτίμησης. Εστιάζοντας στα όρια ή τις αποκλίσεις αυτού του εγχειρήματος, όπως ήταν, παράδειγμα, ο κομμουνιστικός ολοκληρωτισμός, συμπεραίνουν λανθασμένα ότι αυτοί οι εκτροχιασμοί είναι εγγενείς στο εγχείρημα του Διαφωτισμού, ενώ για τον Χάμπερμας οφείλονται στην ανολοκλήρωσή του. Τελικά, ο Χάμπερμας θέλει να συνεχίσει το πρόγραμμα νεωτερικότητας που θέλουν να εγκαταλείψουν οι μετανεωτεριστές.

ΕΡ: Πώς εντάσσεται ο νεοφεμινισμός σε αυτή τη μεταμοντέρνα τάση; Και πώς συμβάλλει στην αυξανόμενη εξατομίκευση των κοινωνιών μας;

Ο νεοφεμινισμός είναι μέρος των κοινωνικών κινημάτων που προκύπτουν από την ατομική οικειοποίηση κοινωνικών κινημάτων. Η εξατομίκευση που συμβαδίζει με την κοινωνική και πολιτική από-ταύτιση έχει μεταμορφώσει παλιές κοινωνικές απαιτήσεις φέρνοντας στον δημόσιο χώρο θέματα σχετικά με την προσωπική ταυτότητα που προηγουμένως είχαν υποβιβαστεί στον ιδιωτικό χώρο.

Ο φεμινισμός, που ήταν  κοινωνικό ζήτημα, είναι πλέον ζήτημα ταυτότητας.

Αλλά η μεταμοντέρνα λογική δεν αρκείται στην ιδιωτικοποίηση του πολιτικού χώρου για λόγους αναγνώρισης, αλλά τείνει επίσης να εγκαθιδρύσει ένα καθεστώς μετα-ταυτότητας. Διότι η ενωτική συνοχή της ταυτότητας, που εξομοιώνεται με μια ουσία, είναι ήδη μια άρνηση των πολλαπλών δυνητικών φιλοδοξιών του αυθεντικά ελεύθερου ατόμου. H μετανεωτερικότητα  υποκαθιστά τη διαφορετικότητα και τη ρευστότητα σε όλες τις περιστάσεις με τη σταθερή ενότητα.

Η εξέλιξη του φεμινισμού είναι υποδειγματική περίπτωση για την παρατήρηση της εξατομικευτικής λογικής της σύγχρονης διαδικασίας και της μετανεωτερικής αποδομητικής κλιμάκωσής της που απορρίπτει κάθε αποφασιστικότητα στο όνομα μιας απίθανης ολοκληρωμένης αυτονομίας του ατόμου.

Από τον πρώτο φεμινισμό , ουσιοκρατικό ή διαφοριστικό, που εξακολουθεί να θεωρεί τη γυναίκα στη φύση της, περάσαμε στον αποδομιστικό φεμινισμό που αμφισβητεί τα στερεότυπα του φύλου πάντα αναπροσαρμοσμένα στα φύλα στη σεξουαλικότητα. Η μεταμοντέρνα queer θεωρία απορρίπτει την επιβολή φύλου στα άτομα και ακόμη και τον σεξουαλικό τους προσδιορισμό από τη φύση.

Είτε πολιτικές, είτε πολιτιστικές είτε φυσικές, όλες οι ταυτότητες στη μετανεωτερικότητα απο-ουσιάζονται για να δώσουν ελεύθερο τον έλεγχο στη μόνιμη επανεφεύρεση του εαυτού.

ΕΡ:Πώς η μεταμοντέρνα στιγμή έχει κλονίσει την τέχνη και έχει καταρρίψει το αξίωμα σύμφωνα με το οποίο «η Oμορφιά είναι οικουμενική»;

Η Oμορφιά δεν θεωρείται πλέον οικουμενική αφού ο Ρομαντισμός προώθησε, με ιδιοφυΐα και γούστο, την ιδέα της υποκειμενικής Ομορφιάς έναντι της κλασικής ιδέας της αντικειμενικής Oμορφιάς, που ενυπάρχει στο έργο. Αυτό δεν εμπόδισε τη διατήρηση και την ανάπτυξη της λατρείας της τέχνης ως της υψηλότερης έκφρασης του πολιτισμού του οποίου η Δύση διεκδίκησε το μονοπώλιο.

Η μετανεωτερικότητα, μέσα από το εξισωτικό και ελευθεριακό πάθος της και την απόρριψη του ευρωκεντρισμού, ριζοσπαστικοποίησε τον σύγχρονο πλουραλισμό της ομορφιάς ολοκληρώνοντας τον κατακερματισμό των κριτηρίων. Κατέστρεψε την ίδια τη δυνατότητα ορισμού της τέχνης, καθώς και την καθιέρωση μιας ιστορίας της τέχνης, και αναμφίβολα ακύρωσε τη δυτική αξίωση για μια παγκόσμια τέχνη.

Anne-Εlen Chompret

* Το 2024 δημοσίευσε το Le moment post-moderne

Bénédicte Delorme-Montini, Η μεταμοντέρνα στιγμή, Gallimard, 11 Απριλίου 2024, 144 σελίδες, 14 ευρώ. Gallimard