«Λύση Πακέτο» Αιγαίο-Κύπρος. Προς το συμφέρον της Ελλάδας ή όχι;

του Δημήτρη Μερκούριου Κόντη

Η λύση «πακέτο» για το Αιγαίο και την Κύπρο, την οποία μέσω του πολιτικού διαλόγου επιδιώκουν σήμερα οι Τούρκοι, (σύμφωνα με άρθρο του Μ. Κοττάκη ήδη τέθηκε στις παρούσες διαπραγματεύσεις από τον Χακάν Φιντάν προς τον Έλληνα υπουργό των Εξωτερικών κ. Γεραπετρίτη) δεν είναι μια καινοτόμος ιδέα. Η προέλευση της λύσης αυτής μπορεί να αποδοθεί στο Χένρυ Κίσινγκερ, ο οποίος και προσπάθησε κυρίως την διετία 1975-1977, από την θέση του υπουργού των Εξωτερικών των ΗΠΑ, να διευθετήσει ταυτόχρονα τα δύο ζητήματα. Ο γεννηθείς στην Γηραιά Ήπειρο Κίσινγκερ θεωρούνταν στον Λευκό Οίκο ως το καταλληλότερο πρόσωπο για να καθοδηγήσει τις ΗΠΑ στον ολισθηρό δρόμο της Ευρωπαϊκής διπλωματίας. Η άμεση ελληνοτουρκική διένεξη που είχε προκύψει για το Αιγαίο (η Κύπρος είχε θεωρηθεί από τις ΗΠΑ ως έμμεση και ως εκ τούτου λιγότερο επικίνδυνη) ήταν μια ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια της Ατλαντικής Συμμαχίας που έπρεπε οπωσδήποτε να εξουδετερωθεί.

Η φημολογία των τελευταίων ημερών για το περιεχόμενο των συνομιλιών Γεραπετρίτη-Φιντάν φαίνεται να επιβεβαιώνεται με την χθεσινή εξαγγελία (19.9.23) του Τούρκου προέδρου Ταγίπ Ερντογάν από το βήμα της 78^ης Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών, αναφορικά με την αναγνώριση του ψευδοκράτους από την διεθνή κοινότητα. Μένει να δούμε αν ο Ερντογάν ζητήσει το ίδιο και από τον Έλληνα πρωθυπουργό στην κατ’ ιδίαν συζήτησή τους που θα διεξαχθεί στο «σπίτι της Τουρκίας» στο περιθώριο της Συνόδου Κορυφής του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη.

Σε όλες τις συζητήσεις του Κίσινγκερ με τους ανώτατους αξιωματούχους Ελλάδας και Τουρκίας, ο βασικός στόχος του ήταν διττός:

1. Να εκμαιεύσει από την ελληνική πλευρά το ποσοστό της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου που ήταν διατεθειμένη να παραχωρήσει στους Τούρκους.
2. Να εκμαιεύσει από την τουρκική πλευρά το ποσοστό των κατεχόμενων που οι Τούρκοι ήταν διατεθειμένοι να επιστρέψουν στην Κυπριακή Δημοκρατία, αν φυσικά ικανοποιούνταν ταυτόχρονα οι τουρκικές διεκδικήσεις στο Αιγαίο.

Στην συνάντηση Καραμανλή-Φορντ του Μαΐου του 1975, ο Κίσινγκερ επισήμανε στον Καραμανλή πως η Τουρκική Κυβέρνηση είχε ήδη αποδεχτεί μια εδαφική υποχώρηση στην Κύπρο:

«The Secretary (Kissinger): «We have already convinced the Turks first that they are going to have to give up some territory and, second, that the central government has to have some power. We do not believe that you can get the territory back down to 18 percent even though what you say is just. But there has to be a contraction of what the Turks now hold. We have never explored the question of percentages but it must be considerably less than 40 percent.»

Ο Καραμανλής, ενώ πιέστηκε από τους Φορντ και Κίσινγκερ να καταθέσει την ελληνική πρόταση για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου, δεν ενέδωσε και πέταξε το μπαλάκι στους Τούρκους. Απάντησε πως οι Τούρκοι για ηθικούς και πολιτικούς λόγους θα έπρεπε να έρθουν με μια πρόταση (για την Κύπρο). Ο εξαιρετικά έμπειρος Σερραίος πολιτικός δεν έπεσε στην παγίδα του Κίσινγκερ, να αποκαλύψει πρώτος τα χαρτιά του για το Αιγαίο. Επίσης δεν «τσίμπησε» στην διαβεβαίωση του Κίσινγκερ, ότι η τουρκική κυβέρνηση είχε ήδη αποδεχτεί να κάνει μια σημαντική εδαφική υποχώρηση στα κατεχόμενα, και στα λεγόμενά του ότι το ποσοστό τους θα έπρεπε να μειωθεί σημαντικά κάτω από το 40%, χωρίς να προσδιοριστεί όμως επακριβώς από τον Κίσινγκερ.

Στο άκρως απόρρητο «σχέδιο Κίσινγκερ» για το Αιγαίο του Μαΐου του 1976 που παρουσίασε πρώτος ο Α. Παπαχελάς βλέπουμε πως υπήρχε ξανά η πρόταση για μια λύση πακέτο, στην περίπτωση που οι διαπραγματεύσεις που θα αφορούσαν αποκλειστικά στο Αιγαίο αποτύχουν. Το σχέδιο αυτό δεν υλοποιήθηκε ποτέ, καθώς τον Νοέμβριο του 1976 ο δημοκρατικός υποψήφιος Κάρτερ επικράτησε του Προέδρου Φορντ στις αμερικανικές εκλογές. Ως εκ τούτου ο ρεπουμπλικάνος Κίσινγκερ απομακρύνθηκε από το State Department και αντικαταστάθηκε από τον Cyrus Vance.

Τον Απρίλιο του 1976 η ελληνική κυβέρνηση υποχρεώθηκε, ύστερα από τις τουρκικές πιέσεις και την αμερικανική παρέμβαση Κίσινγκερ, να μην αξιοποιήσει το ισχυρότερο ελληνικό όπλο που διέθετε στο Αιγαίο, την επέκταση της Αιγιαλίτιδας ζώνης στα 12 ν.μ.

Το καλοκαίρι του ίδιου έτους (14 Αύγουστου 1976) ο Κίσινγκερ πίεζε τον Μπίτσιο να προσδιορίσει επακριβώς την αμφισβητούμενη περιοχή της υφαλοκρηπίδας στο Αιγαίο, στην προσπάθεια του να αποσπάσει κάτι συγκεκριμένο από την ελληνική πλευρά, ώστε να το προσφέρει ως αντάλλαγμα στους Τούρκους για την Κύπρο. Η πάγια επιδίωξη της κυβέρνησης Καραμανλή ήταν να οχυρωθεί πίσω από το Δίκαιο της Θάλασσας και να δεχτεί επίσημα ως αμφισβητούμενη περιοχή μόνο την θαλάσσια ζώνη μεταξύ των ελληνικών νησιών του ανατολικού Αιγαίου και των τουρκικών ακτών.

Ο Μπίτσιος παραδέχτηκε κατ’ ιδίαν στον Κίσινγκερ πως πέραν αυτής της περιοχής, υπήρχε και η ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου [στα όρια του «25ου μεσημβρινού» στο μέσον του Αιγαίου] που ήταν (και είναι) αμφισβητούμενη από τους Τούρκους, όχι όμως με νομικούς όρους αλλά με πολιτικούς όρους.

Το Φθινόπωρο του 1976, λίγες βδομάδες πριν από τις προεδρικές εκλογές, ο Κίσινγκερ έκανε μια τελευταία προσπάθεια να βρεθεί μια λύση για τα δύο ζητήματα, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Η απάντηση του Μπίτσιου στον Κίσινγκερ ήταν πως ενώ ο Τσαγλαγιαγκίλ θεωρούσε το Κυπριακό ως κλειδί για της ελληνοτουρκικές σχέσεις, η Τουρκία δεν ήταν έτοιμη να προβεί σε ουσιαστικές παραχωρήσεις στην Κύπρο, παρά μόνο σε μέτριας έκτασης συνοριακές αλλαγές.

The Secretary (Kissinger): What should we discuss this morning? Can we settle Cyprus and the Aegean before our elections?

Foreign Minister Bitsios: […] For example, when I raised Cyprus with Caglayangil, he asked me if Greece was not losing interest in this subject. I told him it was not up to us to negotiate. The two communities have their own forum for conducting the negotiations, but two years have gone by without results, and it was time to produce something concrete. Caglayangil admitted Cyprus was the key to the relationship between Greece and Turkey, but he then turned around and said that all that Turkey could offer was “modest border rectifications.” I said that we would have to negotiate on the Aegean for the moment and not Cyprus, but I made clear that the Turks would have to make more meaningful concessions on Cyprus if there was ever to be an understanding.

Ο Κωσταντίνος Καραμανλής θα έκρινε πως μια λύση πακέτο, με την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί, δεν θα εξυπηρετούσε τα ελληνικά συμφέροντα.

Τελικά τον Μάιο του 1978, ο Καραμανλής θα συνομιλούσε με τον Πρόεδρο Κάρτερ δια ζώσης στον Λευκό Οίκο, στον οποίο και θα δήλωνε ότι η Ελλάδα και η Τουρκία συμφωνούσαν τα ζητήματα της Κύπρου και του Αιγαίου να αντιμετωπίζονται πλέον ξεχωριστά.

Ο Καραμανλής θα επισήμαινε πως η Κύπρος είναι ένα ανεξάρτητο και κυρίαρχο κράτος και ως εκ τούτου δεν θα μπορούσε να αποφασίσει ο ίδιος για τους Κύπριους. Δηλαδή, ακόμα και αν ερχόταν σε μία συμφωνία με την Τουρκία για το Κυπριακό, ο Καραμανλής πίστευε πως δεν θα νομιμοποιούνταν να την επιβάλει στον κυπριακό λαό.

Μια λύση πακέτο στα πλαίσια των συζητήσεων του 1975-1976 και των παράλογων τουρκικών διεκδικήσεων (παρόμοιες με αυτές της σημερινής «Γαλάζιας Πατρίδας») θα ήταν σε πλήρη αντίθεση με την βασική κόκκινη γραμμή του Καραμανλή: Ελληνικά νησιά να περικυκλωθούν από τουρκική θάλασσα, κάτι που ουσιαστικά θα οδηγούσε «στην διάσπαση της εδαφικής και πολιτικής ενότητας του ελληνικού κράτους». Αυτό ήταν κάτι απαράδεκτο για τον Καραμανλή, σε βαθμό που να δικαιολογεί μέχρι και πόλεμο, κάτι που θα επαναλάμβανε εμφατικά σε κάθε ευκαιρία στους Αμερικανούς, όσο ήταν πρωθυπουργός της Ελλάδας. Για αυτόν τον λόγο επέλεξε να γίνει ο πλήρης διαχωρισμός μεταξύ των δύο ζητημάτων, του Αιγαίο και του Κυπριακού.

Σήμερα, εάν ο Χακάν Φιντάν επανέρχεται στην λύση πακέτο Αιγαίο-Κύπρος, σίγουρα δεν συζητάει η Τουρκία να επιστρέψει μέρος των κατεχόμενων στην Κυπριακή Δημοκρατία, όπως ήταν και η βασική προϋπόθεση για να ευδοκιμήσει το σχέδιο Κίσινγκερ του 1975-1976.

Είναι δεδομένο ότι οι Τούρκοι το 2023 συζητούν μόνο για διχοτόμηση της Κύπρου, ενώ για το Αιγαίο, όσο η Ελλάδα δεν αποφασίζει την επέκταση των χωρικών της υδάτων στα 12 ν.μ. (ή έστω στα 10 ν.μ.) διευκολύνει την Τουρκία στο να αποσπάσει ένα τμήμα της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου με τις ευλογίες του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης.

Είναι προφανές πως η Ελλάδα δεν θα πρέπει να μπει στην λογική της λύσης πακέτου Αιγαίο-Κύπρος και να υποστηρίξει την ιστορική επιλογή που έγινε από την Κυβέρνηση Καραμανλή στα τέλη της δεκαετίας του 70, τα δύο ζητήματα να συζητιούνται ξεχωριστά. Τέλος, σεβαστή είναι η άποψη των υποστηρικτών της «σκληρής» γραμμής στα ελληνοτουρκικά, η Ελλάδα να μην ξεκινήσει κανέναν διάλογο με την Τουρκία για το Αιγαίο, προτού τα στρατεύματα κατοχής αποχωρήσουν από την Κύπρο.  για Αιγαίο – Κύπρο ζήτησε ο Χακάν Φιντάν»

*Ο Δημήτριος-Μερκούριος Κόντης είναι συγγραφέας και ιστορικός ερευνητής.