Καζακστάν  αυτή η άγνωστη, γνωστή χώρα στους ποντίους από το σταλινικό δίλημμα : ή πηγαίνετε εκεί για να το αναπτύξετε ή φεύγετε στην πατρίδα σας

Του Αλκη Καλλιαντζίδη, Οικονομολόγου, [email protected]  www.kalkis.eu

Ο γράφων δεν είναι ιστορικός ούτε θα ήθελε να μπει αυθαίρετα στα χωράφια των ιστορικών, διακινδυνεύοντας να κάνει τραγικά λάθη. Επιτρέψτε του όμως, με αφορμή τις συγκρούσεις που συμβαίνουν αυτές τις μέρες στο Καζακστάν, να σκιαγραφήσει το προσωπικό αφήγημα της μητέρας του που ήταν 15 ετών, όταν το 1939 με την οικογένειά της εγκατέλειψαν τα περίχωρα του Σοχουμίου και με μερικούς μπόγους προσωπικών τους ειδών έφτασαν στην πατρίδα τους την Ελλάδα, όπου συνέχισαν τη ζωή τους, των αγροτών και κτηνοτρόφων, από το μηδέν και τα κατάφεραν. Δεν αποδέχθηκαν την σοβιετική υπηκοότητα που τους πρότεινε αυταρχικά το 1936  ο Στάλιν, ως δέλεαρ, για να ξεριζωθούν από τις εκεί εστίες τους, να εγκαταλείψουν τα χωράφια τους, τα ζώα τους, τα σχολεία τους και να πάνε να εγκατασταθούν στις αφιλόξενες και κολλεκτιβοποιημένες στέπες αυτής της νέας σοβιετικής επικράτειας. Ολοι οι πόντιοι δεν αντέδρασαν όπως η οικογένεια της μητέρας μου, μαζί με άλλες συγγενικές οικογένειες. Κάποιοι πόντιοι, όπως ο γαμπρός μου, πήγαν τότε και εγκαταστάθηκαν στο Καζακστάν. Μερικοί από αυτούς ήρθαν στην Ελλάδα τη δεκαετία του 70’ και κάποιοι τέλος έμειναν οριστικά εκεί. Τα ΜΜΕ αναφέρουν ότι 10.000 περίπου Έλληνες ζουν σήμερα σε αυτήν την τεράστια χώρα.

Μερικά γεωγραφικά, πληθυσμιακά και πολιτικά στοιχεία για το Καζακστάν

Το Καζακστάν είναι ένα κράτος της Κεντρικής Ασίας, όπως δείχνει ο παραπάνω χάρτης, με περίπου 19 εκατομμύρια κατοίκους, όσο πέντε φορές το μέγεθος της Γαλλίας και επτά φορές της Γερμανίας. Χώρα των στεπών, συνορεύει με τη Ρωσία, τη Μογγολία, την Κίνα, το Κιργιστάν, το Ουζμπεκιστάν και το Τουρκμενιστάν, καθώς και με τη Θάλασσα της Αράλης και την Κασπία Θάλασσα. Ο πληθυσμός του είναι κυρίως Κοζάκοι και Μουσουλμάνοι, αλλά και πολλές εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες.

Ο σοβιετοποίηση  αυτής της «Δημοκρατίας» συνοδεύτηκε από την ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας και της παραγωγής δημητριακών, αλλά το Καζακστάν έγινε επίσης τόπος μαζικών απελάσεων και πυρηνικών δοκιμών. Το κοσμοδρόμιο Baikonur, το οποίο λειτουργεί από τη Ρωσία, είναι το μόνο που μπορεί να στείλει δορυφόρους στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό.

Το 1991, το Καζακστάν ήταν ένας από τους τελευταίους δορυφόρους της ΕΣΣΔ που κήρυξε την ανεξαρτησία του στις 16 Δεκεμβρίου. Ήδη στην εξουσία από το 1989, ο Πρόεδρος Nursultan Nazarbayev βασίλεψε για 30 χρόνια, πριν αφήσει την εξουσία το 2019 στον διάδοχό του, τον σημερινό αρχηγό του κράτους Kassym-Jomart Tokayev.

Μια στρατηγική χώρα για την παγκόσμια γεωπολιτική και οικονομία

Ελάχιστα γνωστό, το Καζακστάν είναι μια στρατηγική χώρα από γεωπολιτική και οικονομική άποψη. Είναι η μεγαλύτερη από τις πέντε πρώην σοβιετικές «δημοκρατίες» στην Κεντρική Ασία και η πιο ισχυρή οικονομικά. Στο σταυροδρόμι μεταξύ Κίνας και Ρωσίας, το Καζακστάν είναι ο βασικός σύμμαχος της Μόσχας και έχει μεγάλη ρωσική μειονότητα (περίπου το 19% του πληθυσμού). Η χώρα διαθέτει το 75% των αποθεμάτων πετρελαίου στην Κασπία Θάλασσα, ή το 3% των παγκόσμιων αποθεμάτων πετρελαίου και το 17% των παγκόσμιων αποθεμάτων ουρανίου. Η χώμα που βρίθει από μαγγάνιο, σίδηρο, χρώμιο και κάρβουνο. Όμως η οικονομία της έχει υποφέρει από το 2014 από την πτώση των τιμών των υδρογονανθράκων και την οικονομική κρίση  του συμμάχου της Ρωσία., σύμφωνα με το σχετικό δημοσίευμα της ηλεκτρονικής έκδοσης της εφημερίδας Journal du dimanche στις 7-1-2022, με τίτλο : «Τι είναι το Καζακστάν;» (Qu’est-ce que le Kazakhstan?).

Παρόλο όμως ότι βλέπουμε στα ΜΜΕ τη Ρωσία να κυριαρχεί στο Καζακστάν, ο δημοσιογράφος  Emmanuel Grynszpan αναλύει σε άρθρο του ότι «Το Καζακστάν πραγματοποιεί μια στρατηγική προσέγγιση με την Τουρκία» (Le Kazakhstan opère un rapprochement stratégique avec la Turquie) στον ηλεκτρονικό  Le Monde στις 5-1-2022. Παρά τη συμφωνία ασφαλείας που υπογράφηκε με τη Μόσχα, η πρώην σοβιετική «δημοκρατία» ευνοεί όλο και περισσότερο μια προσέγγιση με την Άγκυρα, για να αντιμετωπίσει την επιρροή των ισχυρών Ρώσων και Κινέζων γειτόνων της.

Οι εορτασμοί των 30 χρόνων ανεξαρτησίας είχαν μόλις τελειώσει όταν το Καζακστάν υπέγραφε συμφωνία ασφαλείας με τον πρώην άρχοντά του στις 22 Δεκεμβρίου 2021. Εκείνη την ημέρα, το κοινοβούλιο του Καζακστάν επικύρωσε ένα έγγραφο που επικεντρώνεται στη συνεργασία με τη Ρωσία στον τομέα της κυβερνο-ασφάλειας, των πληροφοριών και της καταπολέμησης της τρομοκρατίας. Στα χαρτιά, η συμφωνία αντικατοπτρίζει αυτό που προσπαθεί να επιβάλει η Μόσχα στην αυλή της στην Κεντρική Ασία : καμία αμερικανική βάση ή συνεργασία με το ΝΑΤΟ, σε ένα πλαίσιο οξείας κρίσης γύρω από την Ουκρανία, όπου η Μόσχα απαιτεί από τον Διατλαντικό Οργανισμό να αποσυρθεί από τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες.

Ωστόσο, οι πρόσφατοι προσανατολισμοί για την εξωτερική πολιτική του Καζακστάν δείχνουν ότι η συμφωνία λειτουργεί ως κατασταλτικό της όρεξης για μια Ρωσία που βιάζεται να αναδειχθεί σε μια υπερδύναμη. Το 2021, το Καζακστάν απέκτησε drones και τεθωρακισμένα από την Τουρκία, μια χώρα του ΝΑΤΟ. Στις 7 Δεκεμβρίου 2021, το υπουργείο Άμυνας του Καζακστάν ανανέωσε μια πενταετή συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Νωρίτερα, τον Οκτώβριο, η Noursoultan, η πρωτεύουσα της χώρας, υπέγραψε για μια στρατιωτική συνεργασία το 2022 με την Ιταλία –δηλαδή και πάλι με ένα μέλος του ΝΑΤΟ.

Το γεγονός ότι το Καζακστάν είναι ιδρυτικό μέλος του «Οργανισμού Συνθήκης Συλλογικής Ασφάλειας», μιας στρατιωτικής συμμαχίας που κυριαρχείται από τη Μόσχα, δεν εμποδίζει τη χώρα να κοιτάξει αλλού. Ειδικότερα στην Τουρκία, η οποία εργάζεται εδώ και ένα χρόνο για να αναπτύξει τον «Οργανισμό Τουρκικών Κρατών», ένα έμβρυο ένωσης που δημιουργήθηκε το 2009 και αναβίωσε έκτοτε, συγκεντρώνοντας πέντε πρώην δορυφορικές χώρες της ΕΣΣΔ στην Κεντρική Ασία και τον Καύκασο. Αυτές οι χώρες έχουν μεγάλη γλωσσική και πολιτιστική εγγύτητα με την Τουρκία και οι πληθυσμοί τους ασπάζονται, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, τη μουσουλμανική θρησκεία.

Προσέγγιση με την Τουρκία

«Στόχος μας είναι να κάνουμε τον τουρκικό κόσμο μια από τις πιο σημαντικές οικονομικές, πολιτιστικές και ανθρωπιστικές περιοχές του 21ου αιώνα», δήλωσε ο Πρόεδρος του Καζακστάν Kassym-Jomart Tokayev σε μια σύνοδο κορυφής του «Οργανισμό Τουρκικών Κρατών» τον Μάρτιο του 2021. Στο μέλλον, η οικονομική συμμαχία θα μετατραπεί σε πολιτική και στρατιωτική συμμαχία, προβλέπει ο Καζάκος πολιτικός επιστήμονας Dossym Satpaïev: «Η Τουρκία έχει αποδειχθεί βασικός παίκτης [στη σύγκρουση για το] Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 2020, έχει ισχυρά επιχειρήματα στα μάτια των μελών του «Οργανισμό Τουρκικών Κρατών». Τώρα όλα περιστρέφονται γύρω από δύο πράγματα: την οικονομία και την ασφάλεια. Η Παν-τουρκική συμμαχία σχεδιάζει ήδη να δημιουργήσει μια δομή ταχείας αντίδρασης σε καταστροφές, λειτουργώντας με στρατιωτικά μέσα.

Η προσέγγιση με την Άγκυρα υπακούει στο δόγμα της εξωτερικής πολιτικής του Καζακστάν, το οποίο ορίζεται ως «πολύπλευρο». Η μεγαλύτερη χώρα της Κεντρικής Ασίας, το Καζακστάν αισθάνεται, όπως και οι γείτονές του, το ρωσο-κινεζικό ασφυκτικό κλοιό να κλείνει στην περιοχή, μετά την αποχώρηση των Ηνωμένων Πολιτειών από το Αφγανιστάν.

Η εύρεση ενός τρίτου πόλου στήριξης είναι ζωτικής σημασίας για την αντιστάθμιση της ρωσικής και κινεζικής επιρροής. Οι πρόσφατες επεκτατικές στάσεις που υιοθέτησαν οι δύο γίγαντες τροφοδοτούν τις ανησυχίες των ηγετών του Καζακστάν. Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν πλήγωσε την κυριαρχία του πρώην σοβιετικού εδάφους τονίζοντας ότι «[δεν] είχε ιδρύσει ποτέ κράτος» πριν από το 1991 και ότι αυτή η χώρα ήταν ένα «γενναιόδωρο δώρο από τον ρωσικό λαό». Στον επίσημο κινεζικό τύπο εμφανίζονται επίσης κατά καιρούς άρθρα που υποδηλώνουν ότι το έδαφος του Καζακστάν ανήκει ιστορικά στην Κίνα.

Ρωσική οξύνοια

Μέχρι στιγμής, η διπλωματία του Καζακστάν έχει προχωρήσει σε μια πράξη εξισορρόπησης για να χειριστεί τους δύο γείτονές της, οι οποίοι με διαφορά αντιπροσωπεύουν τους κύριους εμπορικούς του εταίρους. Εάν δεν αναγνωρίζει την Κριμαία ως ρωσικό έδαφος, ο Πρόεδρος Τοκάγιεφ αποφεύγει να χρησιμοποιεί τον όρο «προσάρτηση». Στο  σχετικά ευαίσθητο θέμα των Ουιγούρων, εθνικά συγγενών, η κυβέρνηση αρνείται την ύπαρξη μαζικών διώξεων από την Κίνα.

Στη Μόσχα, ο παν-τουρκισμός που αγκάλιασαν οι αρχές του Καζακστάν έχει προκαλέσει μια χιονοστιβάδα σκληρών σχολίων επί δύο μήνες στα κρατικά τηλεοπτικά κανάλια. Τα ρωσικά (η δεύτερη επίσημη γλώσσα του Καζακστάν) θα καταπνιγούν, τα δικαιώματα της ρωσικής μειονότητας (19% του πληθυσμού, συγκεντρωμένο στο βόρειο τμήμα της χώρας) θα παραβιάζονται. Ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ παραπονέθηκε τον Νοέμβριο του 2021 για «πρόσφατη ξενοφοβία (…), προϊόν εισαγόμενων μεθόδων κατήχησης με στόχο την καλλιέργεια του τοπικού εθνικισμού και την απαξίωση της συνεργασίας με τη Ρωσία». Μια φρασεολογία που χρησιμοποιήθηκε στο παρελθόν από Ρώσους αξιωματούχους για να δικαιολογήσουν την προσάρτηση της Κριμαίας και την υποστήριξη των αυτονομιστών του Ντονμπάς.

Ακολούθησε μια σπάνια λεκτική κλιμάκωση, όταν η Dariga Nazarbayeva, μια από τις κόρες του πρώτου προέδρου του Καζακστάν, απάντησε επικαλούμενη μια ρωσική «ενέργεια εκτροπής». «Το Καζακστάν υπερασπίζεται τον πολύπλευρό του χαρακτήρα και αντιδρά έντονα σε κάθε υπαινιγμό ή αμφισβήτηση της εδαφικής ακεραιότητας από τη Ρωσία, σε οποιοδήποτε επίπεδο», σημειώνει ο Ρώσος πολιτικός επιστήμονας Alexei Makarkin (δεξιά). Για τον Temur Umarov (αριστερά), ειδικό της Κεντρικής Ασίας στη δεξαμενή σκέψης Carnegie στη Μόσχα, «καθώς επιδεινώνεται η αντιπαράθεση μεταξύ των παγκόσμιων δυνάμεων, γίνεται όλο και πιο δύσκολο για το Καζακστάν να διατηρήσει τη γεωπολιτική του ισορροπία χωρίς να παρασυρθεί στο καυγά».

Και ο γράφων θεωρεί τελείως εξωπραγματικό να καλείς τη Μόσχα να σώσει το καθεστώς σου από τους εξεγερμένους και από την άλλη να μπορείς να το παίξεις ανεξάρτητος ως Καζακστάν.