Όπως όμως επισημαίνουν στο ΑΠΕ-ΜΠΕ μια σειρά από σημαντικούς μελετητές της Ιστορίας και ιδιαίτερα εκείνης της περιόδου, η αλληλογραφία Κοραή-Τζέφερσον αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά τεκμήρια της θεωρίας της πολιτικής ελευθερίας που αναπτύχθηκε κατά τον 19ο αιώνα. Δημοσιεύεται δε για πρώτη φορά ολόκληρη σε μετάφραση του καθηγητή Περικλή Βαλλιάνου, η οποία φιλοξενείται στην επιθεώρηση Athens Review of Books.
«Διαπιστώνοντας ότι τα σημαντικά αυτά γραπτά μνημεία ποτέ δεν είχαν προσφερθεί ενιαία και ολοκληρωμένα στο ελληνικό κοινό ζήτησα από τον καθηγητή Περικλή Βαλλιάνο να τα μεταφράσει», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο εκδότης της επιθεώρησης Μανώλης Βασιλάκης. «Προσεχώς θα κυκλοφορήσουν και σε βιβλίο, στο οποίο θα προσθέσουμε και το μνημειώδες εκτενέστατο φιλελληνικό κήρυγμα του φίλου των Κοραή και Τζέφερσον, Έντουαρντ Έβερετ, που κινητοποίησε τη δημοκρατική κοινή γνώμη σε όλη την Αμερική υπέρ του ελληνικού Αγώνα». Ο Περικλής Βαλλιάνος, ο οποίος συνοδεύει τη μετάφραση με ένα αναλυτικό δοκίμιο, κάνει από την πλευρά του λόγο για «μεγάλη παράλειψη», προσθέτοντας πως «η αλληλογραφία αυτή θα έπρεπε να είναι κεντρικός πυλώνας της ιστορικής μας παιδείας».
Γιατί όμως δεν βρήκαν τα σημαντικά αυτά τεκμήρια τη θέση που τους αξίζει; Κι έπειτα, γιατί απευθύνθηκε ο Κοραής στον Τζέφερσον και πώς ο αΑμερικανός πολιτικός επηρέασε τον Έλληνα στοχαστή; Οι ειδικοί στους οποίους απευθύνθηκε το ΑΠΕ-ΜΠΕ, εξηγούν:
«Κορυφαία στιγμή για την ευόδωση της ελληνικής ανεξαρτησίας»
«Είναι όντως μεγάλη παράλειψη και μεγάλη αδικία ότι μέσα στον καταιγισμό των θεμάτων και των απόψεων που προβλήθηκαν για τα διακόσια χρόνια του 1821 απουσίαζαν αναφορές και αναλύσεις για την προσφορά του Αδαμαντίου Κοραή στον Αγώνα, ενώ εξακολουθούσαν να ακούγονται οι γνωστές συκοφαντικές κραυγές εναντίον του. Και όμως ο μεγάλος Σμυρναίος σοφός, με χιώτικη καταγωγή, υπήρξε ο πνευματικός αρχηγός του, αλλά και εκείνος που πρόβαλε την αναγέννηση της Ελλάδος ενώπιον της δημοκρατικής κοινής γνώμης των πολιτισμένων λαών ως μία ανυπέρθετη ιστορική αναγκαιότητα με δεδομένη την υλική και πνευματική πρόοδο που είχε σημειώσει από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα. Το περίφημο Υπόμνημα που υπέβαλε το 1803 ο Κοραής στην επιστημονική εταιρεία των Παρατηρητών του Ανθρώπου στο Παρίσι περιέγραφε γλαφυρά την πρόοδο αυτή, και ετόνιζε τις συνέχειες και τις συνάφειες του φιλελεύθερου φρονήματος, της φιλομάθειας και της εργατικότητας του σημερινού ελληνικού λαού με τις παρακαταθήκες της κλασικής αρχαιότητας. Το κείμενο αυτό έγινε ευρέως γνωστό διεθνώς.
Με την έναρξη του Αγώνα τα επιχειρήματά του έγιναν η σημαία του φιλελληνικού κινήματος που τόσο κρίσιμο ρόλο έπαιξε στην στήριξη του επαναστατημένου ελληνικού λαού, ιδίως τις τραγικές μέρες μετά την εισβολή του Ιμπραΐμ και την πτώση του Μεσολογγίου. Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι της ηρωικής πόλης είχαν ονομάσει «Κοραή» έναν από τους προμαχώνες απ’ όπου μάχονταν, η δε Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας το 1827 ανακήρυξε τον Κοραή άξιο του έθνους και πρωτομάχο της ανεξαρτησίας.
Διάλεξα να διορθώσω την προαναφερθείσα παράλειψη μεταφράζοντας στα ελληνικά την αλληλογραφία του Κοραή με τον φημισμένο στοχαστή του Διαφωτισμού, συντάκτη της Αμερικανικής Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας και τρίτο Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών Τόμας Τζέφερσον, κατά τα χρόνια 1823 έως 1825. Αυτή υπήρξε μια κορυφαία στιγμή της δράσης του Κοραή για την ευόδωση της ελληνικής ανεξαρτησίας. Απευθύνθηκε στους Αμερικανούς ως γνήσιους εκφραστές των αρχών της αβασίλευτης δημοκρατικής πολιτείας που και ο ίδιος επρέσβευε. Αλλά έβλεπε επίσης και την αμερικανική Δημοκρατία ως ουσιαστικό αντίβαρο στις προσπάθειες των ευρωπαϊκών δυνάμεων να ποδηγετήσουν τον ελληνικό αγώνα και να ιδρύσουν ένα κηδεμονευόμενο ελληνικό κράτος. Ιδίως φοβόταν την Αγγλία, ακόμα και μετά την αλλαγή της αγγλικής πολιτικής υπέρ της επαναστατημένης Ελλάδος από τον Κάννιγκ. Από τον Τζέφερσον ζητούσε να ενεργήσει για την διπλωματική αναγνώριση των επαναστατών από την Αμερική, αλλά και συμβουλές για την οργάνωση του συνταγματικού βίου του ελεύθερου κράτους. Η βαθιά εκτίμηση που εκφράζει ο Τζέφερσον στο πρόσωπο του Κοραή για την επιστημονική του συνεισφορά στην μελέτη του κλασικού πολιτισμού, αλλά και για τον αγώνα του για την ελευθερία, αντανακλά πόσο βαθιά είχε εισχωρήσει το ελληνικό ιδεώδες στη συνείδηση των πολιτισμένων ανθρώπων της εποχής.
Η αλληλογραφία αυτή θα έπρεπε να είναι κεντρικός πυλώνας της ιστορικής μας παιδείας, παραμένει όμως άγνωστη στα σχολεία μας και ευρύτερα. Ελπίζουμε ότι με την μετάφραση αυτή θα αποκτήσει το πλατύ ακροατήριο που της αξίζει».
Περικλής Βαλλιάνος, ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ
«Γνωρίσαμε έναν άλλον Κοραή»
«Η δημοσίευση ελληνικής μετάφρασης της αλληλογραφίας του Αδαμαντίου Κοραή με τον Πρόεδρο Τόμας Τζέφερσον συνιστά μια πολύ ευπρόσδεκτη συνεισφορά στο ευρύ φάσμα των πρωτοβουλιών που προκάλεσε η διακοσιοστή επέτειος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Η δημοσίευση της αλληλογραφίας αυτής στα ελληνικά προσφέρει την ευκαιρία στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό να γνωρίσει έναν άλλο Κοραή, τον Κοραή των πολιτικών ιδεών και της πολιτικής σκέψης. Έτσι αποκτάμε μια πληρέστερη εικόνα της πνευματικής του προσωπικότητας που υπήρξε κυρίως γνωστή ως εκείνη του λογίου του Διαφωτισμού με πρωταρχικό ενδιαφέρον για τα ζητήματα της γλώσσας και της γλωσσικής παιδείας των Νεοελλήνων. Την εικόνα αυτή γνωρίζαμε πολύ καλά από τα έργα του Κ.Θ.Δημαρά. Χάρη στις μελέτες του Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη γνωρίσαμε και έναν άλλο Κοραή, εκείνον της πολιτικής θεωρίας και του πολιτειακού προβληματισμού. Την εικόνα αυτή εμπλουτίζει τώρα και ο Π. Βαλλιάνος με την μετάφραση του. Τον ευχαριστούμε για τη συμβολή του στην καλύτερη γνωριμία μας με τον πλούτο της πολιτικής σκέψης του νέου Ελληνισμού».
Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών
«Επιστροφή στον Κοραή για να ανοίξει ο νους»
«Όπου και να θολώνει ο νους σας, παροτρύνει ο Ελύτης, να μνημονεύετε Σολωμό και Παπαδιαμάντη. Είναι ανάγκη όμως, στις συνθήκες της νέας εποχής, να αναζητήσουμε και άλλους οδηγούς στο παρελθόν για να ξεθολώσει ο νους και να ανοίξουν τα μάτια. Για παράδειγμα, αδικημένες και ξεχασμένες διάνοιες όπως ο Ροΐδης και ο Κοραής. Τον τελευταίο φέρνει στο προσκήνιο απαιτητικά η μετάφραση και έκδοση της αλληλογραφίας του με τον Αμερικανό πολιτικό και στοχαστή Τόμας Τζέφερσον από τον καθηγητή Π.Σ.Βαλλιάνο στο τεύχος Νοεμβρίου της Athens Review of Books. Με τη βοήθεια της εξαιρετικής εισαγωγής του Βαλλιάνου συναντάμε πάλι τον Κοραή που έθαψε η νεοελληνική ακηδία. Τον Κοραή του δημοκρατικού φρονήματος και της ελεύθερης κρίσης, τον Κοραή της γερής παιδείας και ακμαίας σκέψης, τον μάστορα της γραφής και τον απροκατάληπτο πατριώτη, τον μετρημένο πολιτικό στοχαστή και τον ανεξίθρησκο σχολιαστή, τον λόγιο που συνδυάζει την ευρωπαϊκή μεθοδικότητα με την ευέλικτη δυσπιστία του Έλληνα της Ανατολής. Και πολλά άλλα θα μπορούσε να προσθέσει κανείς. Επιστροφή λοιπόν στον Κοραή για να ανοίξει ο νους και να προκόψει η κρίση σε μια εποχή που κυριαρχούν η τυφλότητα των κάθε κοπής ιδεολόγων και ο φανατισμός των πάσης φύσεως πιστών. Η αλληλογραφία Κοραή-Τζέφερσον μας θυμίζει ένα ακόμη ανεξόφλητο χρέος».
Δημήτρης Δημηρούλης, συγγραφέας -πανεπιστημιακός
«Πολύτιμη για την κατανόηση της πολιτικής σκέψης»
«Τα αιτήματα του Κοραή θα δώσουν στον Τζέφερσον, ο οποίος είναι πλέον ογδόντα ετών, την ευκαιρία να συνοψίσει με απόλυτη διαύγεια όχι μόνο τι έχει επιτευχθεί στη χώρα του για να γίνει πράξη η λαϊκή κυριαρχία αλλά και τι φρονεί ότι θα πρέπει να γίνει προκειμένου η νομοθετική και η δικαστική εξουσία να μην στραφούν εναντίων των πολλών από τους οποίους αντλούν τη νομιμοποίησή τους. Με αυτό το πνεύμα θα εξάρει τη μονοπρόσωπη εξουσία που ασκεί ο Πρόεδρος των ΗΠΑ ως αντίδοτο στον φατριασμό. Παράλληλα, όμως, θα προτείνει αλλαγές στον τρόπο εκλογής και λειτουργίας της Γερουσίας και της Βουλής των Αντιπροσώπων, έτσι ώστε τα μέλη τους να μην μπορούν να αποτελέσουν προνομιούχο τάξη, και θα ζητήσει οι δικαστές να διορίζονται με συγκεκριμένη θητεία και να λογοδοτούν προκειμένου να μην υπονομεύουν με τις αποφάσεις τους το Σύνταγμα. Έτσι, η επιστολή της 31ης Οκτωβρίου 1823 που απέστειλε στον Κοραή είναι πολύτιμη και για την κατανόηση της ύστερης πολιτικής σκέψης του ιδίου του Τζέφερσον».
Φιλήμων Παιονίδης, καθηγητής Ηθικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας ΑΠΘ
«Εκδοτικό γεγονός της χρονιάς»
«Η μετάφραση, επιμέλεια και έκδοση στα ελληνικά της αλληλογραφίας που αντάλλαξαν μέσα στην Ελληνική Επανάσταση (1823-1825) ο Αδαμάντιος Κοραής με τον Τόμας Τζέφερσον θεωρώ ότι είναι το εκδοτικό γεγονός της χρονιάς. Θα περιοριστώ σε μία σκέψη επί της επιστολής που απηύθυνε στις 31 Οκτωβρίου 1823 ο τρίτος Πρόεδρος των ΗΠΑ στον κυριότερο εκπρόσωπο του ελληνικού Διαφωτισμού και η οποία περιέχει συνοπτικά ένα ολόκληρο συνταγματικό πρόγραμμα για το υπό ίδρυση ελληνικό κράτος. Ο Τζέφερσον πιστεύει ότι οι δικαστές δεν είναι στην πραγματικότητα “η λιγότερο επικίνδυνη [για τις ελευθερίες των πολιτών] εξουσία” (Ο Φεντεραλιστής Νο 78). Τουναντίον, η δημοκρατικά ανέλεγκτη έκδοση αποφάσεων, που αφορούν τη ζωή και περιουσία των πολιτών αλλά και δημιουργούν ένα παράλληλο δίκαιο χωρίς πολιτική νομιμοποίηση, καθιστά επιτακτική τη χαλιναγώγηση των μη εκλεγμένων δικαστών μέσω θητείας (ανανεώσιμης εφόσον διαπιστώνεται καλή συμπεριφορά), με σώματα ενόρκων πολιτών ως διαρκές αντίβαρο και με λογοδοσία. Ένα από τα ακλόνητα θεμέλια της δημοκρατίας είναι η ελευθερία του Τύπου.
Στη ρεπουμπλικανική φιλοσοφία του Τζέφερσον, μόνο ένας ανοιχτός και ρωμαλέος δημόσιος διάλογος μπορεί να διασφαλίσει τον έλεγχο της κακοδιοίκησης και διαφθοράς των αξιωματούχων. Στη Δημοκρατία, ο Τύπος είναι “το καλύτερο εργαλείο για τον φωτισμό του νου του ανθρώπου και για την βελτίωσή του ως ελλόγου, ηθικού και κοινωνικού όντος”. Από τον συνδυασμό των παραπάνω προκύπτει αβίαστα ότι οι δικαστές δεν έχουν καμία δουλειά να παρεμβαίνουν στον δημόσιο διάλογο δια του Τύπου και συνεπώς στη διαμόρφωση των ελλόγων απόψεων των πολιτών για τα κοινά, καθώς η πιθανότητα και μόνο μιας αστικής αποζημίωσης για συκοφαντική δυσφήμηση δημόσιου προσώπου ενσταλάζει φόβο στις καρδιές, παράγοντας έτσι αποτροπή και εντέλει αυτολογοκρισία. Το τζεφερσόνειο μάθημα, που δυστυχώς ουδέποτε πήρε στα σοβαρά η ελληνική Πολιτεία, είναι ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος για την ευρωστία της Δημοκρατίας από μια πιθανή εργαλειοποίηση μη εκλεγμένων και πολλαπλώς εξαρτώμενων μόνιμων δικαστών από μια κυβέρνηση προκειμένου να φιμώσει την αντιπολίτευση και να κυριαρχήσει καθεστωτικά, καταπνίγοντας έτσι τις ελευθερίες των πολιτών και ιδρύοντας μια “ήπια τυραννία” (Αλεξίς ντε Τοκβίλ) που δε θα λέει το όνομά της».
Ιωάννης Παπαδόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Πολιτικής Φιλοσοφίας και Ευρωπαϊκών Πολιτικών, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και διευθυντής του Κέντρου Έρευνας Δημοκρατίας και Δικαίου.
«Φωτίζει σε βάθος τα διλήμματα της σύγχρονης δημοκρατίας»
«Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες απόψεις για τους λόγους που δικαιολογούν την ύπαρξη ενός δεύτερου νομοθετικού σώματος αναπτύσσονται στην επιστολή του Τζέφερσον προς τον Κοραή. Θα μείνω στο σημείο αυτό για την παρέμβασή μου. Ο Τζέφερσον είναι οπαδός της ιδέας να γίνεται μία μόνον εκλογική διαδικασία για την εκλογή συγχρόνως όλων των μελών και των δύο νομοθετικών σωμάτων, οι δε εκλεγόμενοι να κατανέμονται εν συνεχεία διά κληρώσεως σε ένα από τα δύο σώματα. Γιατί τα χρειαζόμαστε τότε, τα δύο σώματα; Για να αφοπλισθεί, υποστηρίζει ο Τζέφερσον, η κυριαρχική δυναμική που ένας δημοφιλής δημαγωγός θα εξασφάλιζε στη μία ή την άλλη Βουλή, για να προφυλαχθούμε από τον κίνδυνο μιας βιαστικής τελεσίδικης ψήφου ύστερα από ανατρεπτικές συνωμοσίες και μηχανορραφίες. Η δράση οργανωμένων πολιτικών κομμάτων εντός της Βουλής και η λειτουργία της συνταγματικής δικαιοσύνης καθιστούν σήμερα αλυσιτελή μια τέτοια λύση. Όμως δεν παύουν, οι σκέψεις αυτές, να φωτίζουν σε βάθος τα μεγάλα διλήμματα της σύγχρονης δημοκρατίας».
Ιωάννη Σαρμάς, πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου, συγγραφέας του βιβλίου “Εμείς ο λαός – Η συνταγματική νομολογία του Ανωτάτου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών”
«Υπερασπιστές της ελευθερίας του πνεύματος»
«Είναι ενδεικτικό του (από)προσανατολισμού της ανθρωπιστικής παιδείας στη χώρα μας το γεγονός ότι η αλληλογραφία του κορυφαίου, ίσως, Έλληνα διανοητή της προεπαναστατικής περιόδου με τον βασικό συγγραφέα της αμερικανικής Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας και τρίτο, κατά σειρά, Πρόεδρο και των Ηνωμένων Πολιτειών δεν είχε δημοσιευθεί στα ελληνικά μέχρι σήμερα και, εν πολλοίς, περνά απαρατήρητη από όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες. Από την αλληλογραφία του Αδαμάντιου Κοραή με τον Τόμας Τζέφερσον διαπιστώνεται η ύπαρξη μιας “δημοκρατίας του πνεύματος”, στην οποία μετείχαν διανοούμενοι και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Οι άνθρωποι αυτοί κατόρθωναν να επικοινωνούν σε βαθμό αξιοθαύμαστο από τη σκοπιά της εποχής μας, των ηλεκτρονικών μηνυμάτων και των τηλεδιασκέψεων. Αναπόφευκτα, την αλληλογραφία Κοραή-Τζέφερσον διαπερνά η διαφορετική εμπειρία δύο πνευματικών ανθρώπων: Ο πρώτος παρέμεινε εργάτης των γραμμάτων, ενώ ο δεύτερος αναμίχθηκε ενεργά στα κοινά και βίωσε όλες τις αντιφάσεις μεταξύ θεωρίας και πράξης. Ωστόσο, και οι δύο υπερασπίζονταν την ελευθερία του πνεύματος ως αδιαπραγμάτευτη αξία: “Έχω ορκιστεί στον βωμό του Θεού αιώνια εχθρότητα εναντίον κάθε μορφής τυραννίας επί του ανθρώπινου πνεύματος”, έγραφε ο Τζέφερσον. Ο Κοραής υπερθεμάτιζε».
Γιάννης Στεφανίδης, καθηγητής Διπλωματικής Ιστορίας στη Νομική του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
ΑΠΕ-ΜΠΕ
