ΙΕΡΟ, ΥΒΡΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΜΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

του Παντελή Σαββίδη

Φωτογραφία:ανάκτορο της Βεργίνας

Η αίσθησή μας είναι ότι περνάμε μια παρακμιακή περίοδο χαμένοι σε μια πολλαπλότητα γεγονότων που εξελίσσονται με μεγάλη ταχύτητα χωρίς να μπορούμε να τα συλλάβουμε και να κατανοήσουμε τη σημασία τους.

Συνήθως, στο παρελθόν, ήταν οι μεγάλοι ηγέτες που άλλαζαν τον κόσμο. Το είδος στις ημέρες μας σπανίζει και καταλύτης των εξελίξεων είναι οι εφευρέσεις, οι καινοτομίες που αποδομούν τις παραδοσιακές αντιλήψεις για τη συγκρότηση των κοινωνιών και την συνύπαρξή τους.

Έτσι, αμφισβητούνται, ακόμη και θεσμοί που κράτησαν συνεκτικές τις ανθρώπινες κοινωνίες για πολλούς αιώνες. Αυτό μπορεί να είναι μια αναγκαστική εξέλιξη αλλά το ανησυχητικό είναι πως οι θεσμοί που καταρρέουν δεν αντικαθίστανται. Μπορούν οι ανθρώπινες κοινωνίες να ζήσουν χωρίς αναφορές και χωρίς όρια; Χωρίς ιερά; Και όταν λέμε ιερά δεν εννοουμε, μόνο, τα θρησκευτικά που και αυτά έχουν την σημασία τους και τον ρόλο τους. Ιερό είναι το όριο που θέτει ο άνθρωπος στον εαυτό του και επειδή η παραβίασή του θα έχει δραματικές συνέπειες αποδίδει την θέσπισή του στον Θεό. Η υπέρβασή τους αποτελεί ύβρη και η ύβρις τιμωρείται.

Δείτε τι γράφει ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Γιάννης Τζιφόπουλος για την ύβριν για να καταλάβετε και την σημασία του ιερού.

Από τα ομηρικά έπη ο Ελλήσποντος (τα Στενά του Βοσπόρου) αποτελούσαν ένα είδος ορίου μεταξύ Αχαιών και Τρώων με σύνορα ωστόσο ρευστά. Μετά τους Περσικούς πολέμους, λίγα χρόνια πριν εξορίσουν οι Αθηναίοι τον Θεμιστοκλή διά οστρακισμού, την άνοιξη του 472 π.Χ., έλαβε χώρα η παράσταση της τραγωδίας του Αισχύλου Πέρσες, η μόνη σωζόμενη με θέμα της ένα σύγχρονο ιστορικό γεγονός: τη νίκη των Ελλήνων στη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 και στις Πλαταιές το 479, με χορηγό της παράστασης τον Περικλή. Στη συγκεκριμένη τραγωδία ο Αισχύλος αναφέρει με σαφέστατο τρόπο ως κύρια αιτία της ήττας των Περσών την ύβριν τους, δηλαδή τη ζεύξη του Ελλήσποντου με την οποία υπερέβησαν και καταστρατήγησαν τα γεωγραφικά όρια/σύνορα.

Η ρευστοποίηση ή, ακόμη, και η αποδόμηση των θεσμών που κρατούν συνεκτικές τις κοινωνίες δεν απασχολεί σοβαρά τους σύγχρονους διαχειριστές τους ή και τις γενιές που αναλαμβάνουν τα ηνία. Πως θα αντιμετωπισθούν, όμως, οι παρενέργειές τους; Ακόμη και στην περίτπωση της Εκκλησίας που αμφισβητείται έντονα το κενό της περιθωριοποίησής της θα είναι έντονο.

Ας μην θέτουμε οτιδήποτε σε μια αγοραία αντιπαράθεση παραδοσιακών και εκσυγχρονιστών. Η ύπαρξη και των δύο πόλων αποτέλεσε κοινωνική αναγκαιότητα. Με τις συγκρούσεις αυτών προχώρησε η ανθρωπότητα. Αλλά απο την σύγκρουση προέκυπτε κάτι. Σήμερα η σύγκρουση είναι και ανελέητη και χωρίς εναλλακτική πρόταση. 

Που θα οδηγήσει;

Ας διατρέξουμε πολύ επιγραμματικά την ιστορία για να επισημάνουμε κάποια κομβικά σημεία που επηρέασαν την εξέλιξη του μέρους της ανθρωπότητας που μας αφορά.

Ας ξεκινήσουμε από την εποχή των Περσικών Πολέμων όταν ο Δαρείος αρχικά και ο Ξέρξης στη συνέχεια επιχειρούν να καταλάβουν τις ελληνικές πόλεις-κράτη της κυρίως Ελλάδας. Διότι παρουσία στα μικρασιατικά παράλια, όπου υπήρχαν ελληνικές πόλεις, είχαν.

Στον Μαραθώνα το 490 π.Χ. στη Σαλαμίνα το 480 π.Χ. και στις Πλαταιές το 479 π.Χ. οι Έλληνες αποκρούουν τον Περσικό κίνδυνο. Αυτό που λέγεται σήμερα δυτικός πολιτισμός και τότε εκφραζόταν από τους Έλληνες σώζεται.  Οι Έλληνες προσφέρουν μεγάλη υπηρεσία στην πολιτισμική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Και δεν θα είναι η πρώτη φορά.

Αλλά η περσική εισβολή άφησε βαρύ αποτύπωμα. Με τον Ξέρξη και ενώ οι Αθηναίοι είχαν καταφύγει στα ξύλινα τείχη οι Πέρσες λεηλάτησαν την πόλη και κατέστρεψαν τα ιερά.

Αυτήν την προσβολή οι Έλληνες δεν θα την ανέχονταν. Ο Φίλιππος στην αρχή μετά τη Μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) και την Πανελλήνια Συμμαχία στην Κόρινθο (οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων) και ο γιός του Αλέξανδρος στη συνέχεια, έδωσαν την υπόσχεση να εκδικηθούν. Γιατί προσεβλήθησαν τα Ιερά.

Ο Φίλιππος συντάχθηκε με την παράδοση αυτών των νικών. Υπενθύμισε στους Έλληνες ότι μόνο ενωμένοι θα μπορούσαν να νικήσουν τους Πέρσες και να προστατεύσουν την ελευθερία τους. Τους υπενθύμισε επίσης ότι ήταν καθήκον τους να ελευθερώσουν από την περσική κατοχή τις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας, ακριβώς όπως είχαν κάνει το 478 π.χ.. Με εξαίρεση την Σπάρτη και την Ήπειρο, οι περισσότερες ελληνικές πόλεις και ομοσπονδίες πόλεων αποδέχτηκαν το κάλεσμα.

Από μια τέτοια επιθυμία ξεκίνησε ο Αλέξανδρος στο σύντομο αλλά μακρύ ταξίδι του και μεταμόρφωσε την τότε γνωστή οικουμένη.

Από την εκστρατεία αναδείχθηκε και κάτι άλλο.

Κατά τον Ντόϋζεν (Γιόχαν Γκούσταβ Ντόϋζεν ο οποίος το 1833 έγραψε την πρώτη ιστορία του Αλεξάνδρου στην νεότερη εποχή), ο Αλέξανδρος συνειδητά και συστηματικά υπηρετούσε έναν στόχο.: να υπερβεί τον διχασμό ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση.

Ο Αλέξανδρος έφθασε μέχρι τον Ανατολικό Ωκεανό. Την ίδια εποχή  ένας άλλος Έλληνας ο Πυθέας ο Μασσαλιώτης εξερευνούσε τον Δυτικό Ωκεανό, πέρα από τις Ηράκλειες στήλες, το Γιβραλτάρ.

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του ανακάλυψε τα βρετανικά νησιά, ενδεχομένως έφθασε ως τη Νορβηγία ή την Ισλανδία, ανάλογα με το που τοποθετεί κανείς το μέρος όπου οι Αρχαίοι ονόμαζαν Θούλη-και έπλευσε βαθιά στην Βαλτική Θάλασσα.

Περίπου την ίδια εποχή σε έναν πιο άνετο χώρο, στους σκιερούς κήπους του Λυκείου των Αθηνών, ο Αριστοτέλης και οι μαθητές του ακολουθούσαν το σχέδιο να χαρτογραφήσουν, να αναλύσουν και να ταξινομήσουν το σύνολο του ορατού κόσμου και κάθε πτυχή της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Ο Πυθέας στη Δύση, ο Αλέξανδρος στην Ανατολή και ο Αριστοτέλης στο κέντρο της ελληνικής διανόησης αποτελούν τις παράλληλες αποκορυφώσεις επιστημονικών εξερευνήσεων δεκαετιών, που στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ άνοιγαν νέους δρόμους

Έτσι, η Μάχη της Χαιρωνείας δεν σηματοδοτεί το τέλος του ελληνικού κόσμου όπως θα ήθελαν ορισμένοι συγγραφείς αλλά την αρχή του τέλους των Αχαιμενιδών. Δηλαδή της Περσικής Αυτοκρατορίας.

Αφού κατέλαβε τις Περσικές πόλεις ο Αλέξανδρος εξεστράτευσε βορειότερα για να καταστείλει εξεγέρσεις τοπικών ηγεμόνων, έφθασε μέχρι την Βάκτρια και παντρεύτηκε την Ρωξάνη κόρη τοπικού ηγεμόνα της Σογδιανής. Μιλάμε για περιοχές που ανήκουν στο σημερινό Πακιστάν και Αφγανιστάν.

Η αυτοκρατορία την οποία είχε δημιουργήσει δεν διέθετε σταθερά θεμέλια και ως διοικητική οντότητα κατέρρευσε. Αλλά οι κατακτημένοι λαοί συνέχισαν να είναι ενταγμένοι σε ένα δίκτυο πολιτικών σχέσεων, οικονομικών ανταλλαγών και πολιτιστικών αλληλεπιδράσεων.

Η κληρονομιά του Αλέξανδρου είναι τα μέτρα που έλαβε και τα πρότυπα που δημιούργησε.

Πάνω σε αυτά στηρίχθηκε η ελληνική Ανατολή για τους επόμενους τρείς αιώνες.

Η μακρά ελληνιστική εποχή άλλαξε την θέση των Ελλήνων στην οικουμένη (την κατοικημένη γη) καθιστώντας την ιστορία τους αναπόσπαστο κομμάτι της «παγκόσμιας» ιστορίας της αρχαιότητας.

Η ελληνιστική εποχή ξεκινά συμβατικά με τις εκστρατείες ή τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τελειώνει με το θάνατο της Κλεοπάτρας (334 ή 323 πχ -30πχ)

Η ελληνιστική εποχή οφείλει το όνομά της στους ελληνιστές, ομάδα ιουδαίων που είχαν υιοθετήσει τον ελληνικό τρόπο ζωής.

Οι εξελίξεις που οι εκστρατείες του Αλεξάνδρου έθεσαν σε κίνηση οδήγησαν τελικά στη δημιουργία ενός σύνθετου δικτύου πολιτικών, διοικητικών, οικονομικών και πολιτιστικών διασυνδέσεων που πλησιάζει στο σύγχρονο φαινόμενο της παγκοσμιοποίσης. Αντί για παγκοσμιοποίηση θα μπορούσαμε καλύτερα να μιλάμε για οικουμενοποίηση.

Φυσικά, ο μεγάλος ελληνικός αποικισμός από τον 8 ως τον 6 αιώνα πΧ. είχε διευρύνει τους ορίζοντες των Ελλήνων αλλά με κανέναν τρόπο δεν συγκρίνεται με αυτό που συναντούμε μετά τις εκστρατείες του Αλεξάνδρου.

Αυτή η διαδικασία επηρέασε διάφορες ελληνικές περιοχές με ποικίλους τρόπους.

Παραδοσιακές ηγεμονικές δυνάμεις όπως η Αθήνα, η Σπάρτη και οι Θήβες, υπερκεράστηκαν σε πολιτική σημασία από τα ελληνιστικά βασίλεια και τα ομόσπονδα κράτη, αλλά και από περιφερειακές δυνάμεις όπως η Ρόδος.

Η ρωμαϊκή κατάκτηση ενίσχυσε την οικονομική βαρύτητα που είχαν οι επαρχιακές πρωτεύουσες και οι ρωμαϊκές αποικίες.

Κομβικό σημείο στην ρωμαϊκή εξέλιξη αποτέλεσε η Μάχη του Ακτίου (31 π.Χ.) γύρω από τη σημερινή Πρέβεζα, που έδωσε τέλος στους εμφύλιους πολέμους της Ρώμης, οι οποίοι διεξάγονταν πάντα σε ελληνικό έδαφος.

Ο στόλος του Οκταβιανού με ναύαρχο τον Αγρίππα συγκρούστηκε με τον στόλο του Αντωνίου και της βασίλισσας της Αιγύπτου Κλεοπάτρας, της τελευταίας απογόνου της Μακεδονικής δυναστείας, και κατήγαγε περιφανή νίκη, τερματίζοντας οριστικά τους εμφυλίους πολέμους της Ρώμης.

Η σημασία της συγκεκριμένης ναυμαχίας ως προς τις συνέπειές της υπήρξε καθοριστική και μπορεί να συγκριθεί με άλλες ανάλογες στρατιωτικές νίκες, όπως τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα το 480 π.Χ. ή τη ναυμαχία στο Ναβαρίνο το 1827, που αποδεικνύονται ως σημεία καμπής στην ιστορία του τότε γνωστού κόσμου με αλλαγές και συνέπειες δραματικές και μακροχρόνιες.

Αύγουστος και Αγρίππας σχεδίασαν και εφάρμοσαν για πρώτη φορά στο στρατιωτικό τροπαίο της νίκης στη Νικόπολη το τι, το πώς και το γιατί της Ρώμης του μέλλοντος, χρησιμοποιώντας το τροπαίο ως ένα εμπειρικό πεδίο δοκιμών και λαθών για τη «νέα τάξη πραγμάτων», τη δημιουργία δηλαδή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και τους μηχανισμούς διακυβέρνησής της.

Στη νέα σύλληψη του τότε κόσμου Αύγουστος και Αγρίππας οριοθετούν το κέντρο στην Ιταλική χερσόνησο και τα γειτνιάζοντα νησιά, ενώ η πόλη και το μνημείο της νίκης στη Νικόπολη και το Άκτιο συμβολίζουν κυριολεκτικά και μεταφορικά ένα οροθέσιο, έναν χώρο δηλαδή ταυτόχρονα συνοριακό και μεθοριακό, που συμβολίζει τη ρωμαϊκή αμηχανία και τα ανάμεικτα συναισθήματα απέναντι σε μια πολεμική νίκη κατά τον εμφύλιο πόλεμο του πρόσφατου παρελθόντος της Ρώμης. Το μνημείο της νίκης σε απόσταση ασφαλείας από τη Ρώμη συμβολίζει έναν νέο νοητό «γεωγραφικό μεσημβρινό» Β-Ν για τις ρωμαϊκές επαρχίες της Ανατολής, εκεί όπου τελικά δεν κατάφερε να επικρατήσει ο ρωμαϊκός τρόπος νοοτροπίας, σκέψης, αντίληψης, όπως στο κέντρο της αυτοκρατορίας, τη Ρώμη, την Ιταλική χερσόνησο και τα γειτνιάζοντα νησιά.

Η συμβολική αυτή κίνηση του Αυγούστου με το τροπαίο της νίκης στη Νικόπολη ανατρέπει συμβολισμούς αιώνων (τουλάχιστον από τον 5ο αιώνα π.Χ.) αλλά και επαναδιατυπώνει σαφώς με γεωγραφικούς και γεωστρατηγικούς όρους το όριο Α-Δ για τη νέα δύναμη της Μεσογείου.

Η συνάντηση της ελληνικής και της ρωμαϊκής ιστορίας δημιούργησε το Βυζάντιο και μέσω του Βυζαντίου το νέο ελληνισμό: τη Ρωμιοσύνη.

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ: Μια απο τις προσφιλείς θεωρίες δημιουργίας του Σύμπαντος είναι η κβαντική διακύμανση του κενού.

Σημείωση: Για το παραπάνω σχόλιο αντλήθηκαν στοιχεία απο:

-Άγγελος Χανιώτης: Η εποχή των κατακτήσεων.

-Ρόντερικ Μπήτον: οι Ελληνες

-Το άρθρο του καθηγητή Γιάννη Τζιφόπουλου στις Ανιχνεύσεις: Τροπαίο της νίκης Ανατολής-Δύσης στη Νικόπολη: όρια, οροθέσια, σύνορα ΕΔΩ