Η φιλόσοφος Υπατία μεταξύ πηγών και μύθου

του Αθανάσιου Μπούνταλη, Χημικού-Ερευνητή

Η πρόσφατη τάση της ιστοριογραφίας θέλει κάθε πτυχή της ελληνικής ιστορίας να επανερμένευαται ως «μύθος»: από την ακριβή ημερομηνία έναρξης της Επανάστασης του 1821, έως τον χορό του Ζαλόγγου και το Κρυφό Σχολειό – αν και οι ερευνητές που προβαίνους σε αυτές τις αναθεωρήσεις συνήθως διαψεύδονται από τις πηγές – που πολύ συχνά δεν έχουν διαβάσει. Πλην όμως, ένας τέτοιος μύθος, ή μάλλον θρύλος, επιβιώνει. Εκείνος της φιλοσόφου Υπατίας, που κατακρεουργήθηκε από έναν «θρησκόληπτο όχλο» «γιατί ήταν επιστήμονας», «λευκή σαν το χιόνι οπτασία», «το Πνεύμα του Πλάτωνος και το Σώμα της Αφροδίτης». Περιγραφή που ενσαρκώνει τέλεια η Rachel Weisz, που έπαιξε την Υπατία στην ταινία Agora του 2009.

Η Υπατία έγινε πίνακας, ποίημα, βιβλίο, ταινία, και όπως πολύ συχνά συμβαίνει, όσοι είδαν την ταινία ή διάβασαν το ποίημα θεωρούν ότι έμαθαν ιστορία. Βεβαίως, το να μαθαίνει κανείς ιστορία από ιστορικά δράματα, από το Agora έως το Braveheart, είναι σαν να μαθαίνει διεθνή πολιτική από το Top Gun, ή επιστήμη από το Star Trek. Ακόμη χειρότερα, είναι σαν να προσπαθεί να μάθει για τις Δἰκες της Μόσχας και για την Σφαγή στο Κατύν από τον Ριζοσπάστη.

Τι γνωρίζουμε λοιπόν για την Υπατία; Πού ο μύθος ταυτίζεται με την πραγματικότητα και πού αποκλίνει;

Οι πηγές

Οι μοναδικός συγγραφέας σύγχρονος της Υπατίας, που την γνώρισε προσωπικά και που μας άφησε γραπτές μαρτυρίες, είναι ο Συνέσιος Κυρήνης (π. 370 – π. 414 μ.Χ.), μαθητής της και κατοπινός επίσκοπος στην Πτολεμαΐδα της Κυρηναϊκής, στην σημερινή Λιβύη. Από τις Επιστολές του (διαθέσιμες στο ελληνικό πρωτότυπο και σε αγγλική μετάφραση), επτά απευθύνονται προς την ίδια την Υπατία («τῇ φιλοσόφῳ», αρ. 10, 15, 16, 33, 81, 124 και 154), μερικές με εξαιρετική στοργή και θαυμασμό, ενώ άλλες τέσσερις κάνουν αναφορά σ’ αυτήν (αρ. 133, 136, 137, 159).

Γενικότερα δε, το έργο του Συνεσίου μας βοηθά να ανασυνθέσουμε τον κοινωνικό και πολιτικό κύκλο της φιλοσόφου. Επιπλέον, μας βοηθά να συνάγουμε το έτος γεννήσεώς της. Παρότι συχνά ως τέτοιο αναφέρεται το 370 (πληροφορία του Ησύχιου που παραθέτει το λεξικό Σουίδα), είναι προφανές ότι ο Συνέσιος θα είχε διδαχθεί από κάποιον αρκετά μεγαλύτερό του και όχι συνομήλικο. Αυτή η παρατήρηση ενισχύει την άποψη του Ιωάννη Μαλάλα (491-578) στην Χρονογραφία του (XIV, σελ. 359), ότι ήταν ηλικιωμένη όταν δολοφονήθηκε («ἦν δὲ παλαιὰ γυνή»). Πιο πιθανό είναι ότι η Υπατία γεννήθηκε περί το 355 μ.Χ. και ότι όταν βρήκε τον φριχτό της θάνατο θα ήταν περίπου 60 ετών.

Άλλη σύγχρονη και αξιόπιστη πηγή είναι ο Σωκράτης Σχολαστικός (379 – μετά 450 μ.Χ.), που περιγράφει τα σχετικά γεγονότα στην Εκκλησιαστική Ιστορία (βιβλίο VII, κεφ. ΙΕ’ (επίσης και εδώ).

Τέλος άλλη πηγή άξια λόγου, αλλά πολύ κατοπινότερη και λιγότερο αξιόπιστη, είναι ο Δαμάσκιος, με το έργο του Φιλόσοφος Ιστορία (ή Ισιδώρου Βίος). Ο Δαμάσκιος γεννήθηκε το 460 μ.Χ. και έγραψε το έργο μεταξύ πιθανώς μεταξύ 517-526 μ.Χ., δηλαδή από απόσταση ενός αιώνος από τα επίμαχα γεγονότα. Το δε βιβλίο του διαδόθηκε μέσω του λεξικού Σουίδα, δηλαδή ενός έργου του 10^ου αιώνα – τα σωζόμενα τμήματά του εκδόθηκαν το 1999 από την Πολύμνια Αθανασιάδη (Polymnia Athanassiadi, Damascius, The Philosophical History, Αθήνα, Απάμεια 1999).

Δύο σελίδες γεμίζουν οι πηγές μας για τον θάνατο της Υπατίας.

Αριστερά. Περικοπή από την «Εκλησιαστική Ιστορία» του Σωκράτη Σχολαστικού που γράφτηκε την εποχή των γεγονότων (εκδ. 1853). Δεξιά. Περικοπή από την «Φιλόσοφο Ιστορία» του Δαμάσκιου που γράφτηκε έναν αιώνα αργότερα (εκδ. 1999).

Υπάρχουν και κάποιες άλλες δευτερεύουσες πηγές, αλλά οι παραπάνω είναι οι κυριότερες. Όχι πάρα πολλές δηλαδή…

Ένα από τα πιο πρόσφατα έργα που κοιτούν όλο το εύρος του ζητήματος, από αρχαίες ιστορικές πηγές, μέχρι πρόσφατες λογοτεχνικές αναπαραστάσεις, είναι η διατριβή της Πολωνέζας Maria Dzielska, η οποία πρωτοεκδόθκε στα αγγλικά (Hypatia of Alexandria, First Harvard University Press, 1995) και που μεταφράσθηκε και στα ελληνικά (Υπατία η Αλεξανδρινή, Ενάλιος 1997). Την συγγραφέα μπορεί κανείς να παρακολουθήσει σε ομιλία του 2011 στην πολωνική πρεσβεία στην Ουάσιγκτον – αν μπορεί να υπομείνει την κακή ηχοληψία.

Στο έργο της Dzielska αναδεικνύεται ξεκάθαρα ότι το πρόσωπο που σήμερα είναι γνωστό ως «Υπατία», η νεαρή φιλόσοφος που δολοφονήθηκε από τον φθόνο των ιδεών και της ομορφιάς της, σε μια έξαρση θρησκευτικού διωγμού, είναι σε μεγάλο βαθμό δημιούργημα ποιητών, συγγραφέων και κινηματογραφιστών, από τον 19^ο αιώνα μέχρι σήμερα. Η πραγματική προσωπικότητά της, όπως αναδεικνύεται από τις πηγές, είναι αρκετά διαφορετική, το ίδιο και τα κίνητρα και οι περιστάσεις της δολοφονίας της.

Το πλαίσιο

Η Αλεξάνδρεια την εποχή εκείνη ήταν αυτό που θα αποκαλούσαμε σήμερα «πολυπολιτισμική κοινωνία», με τον πληθυσμό χωρισμένο σε Χριστιανούς, συμπεριλαμβανομένων διαφόρων αιρέσεων, Εθνικούς, δηλαδή παγανιστές, και Εβραίους. Και ώς τέτοια,  η αλεξανδρινή κοινωνία υπέφερε συχνά από «διακοινωτικές συγκρούσεις». Λέει ο Σωκράτης Σχολαστικός ότι «Ο Αλεξανδρέων Δήμος, πλέον τών άλλων Δήμων, χαίρει ταίς στάσεσι. Δίχα αίματος δέ, ού παύεται ή ορμή». Οι Αλεξανδρινοί, δηλαδή, ηρεμούσαν μόνον όταν χυνόταν αίμα.

Μια έξαρση βίας ήρθε με διάταγμα του Θεοδοσίου Α’ του 391 μ.Χ., που έδινε στον Πατριάρχη Θεόφιλο την δυνατότητα να οικειοποιηθεί τους παγανιστικούς ναούς, μεταξύ των οποίων και το Σεραπείο. Οι ειδωλολάτρες οχυρώθηκαν σε αυτό και ακολούθησαν μάχες με τους Χριστιανούς. Μετά την πτώση του Σεραπείου οι Χριστιανοί κατέστρεψαν τα αγάλματα, ενώ οι ειδωλολάτρες έκαναν αντεπιθέσεις κατά τις οποίες σταύρωναν Χριστιανούς υπό την ηγεσία του γραμματικού Ολύμπιου.

Η Υπατία ήταν η κόρη ενός επιφανούς φιλοσόφου, και επιφανής και η ίδια, μέλος της ελίτ της πόλεως. Σε αυτό το περιβάλλον, η Υπατία και ο ανώτερος κύκλος της δεν βρίσκονταν στο επίκεντρο των συγκρούσεων, και μπορούσαν σχετικά ανενόχλητοι να ακολουθούν τις ασχολίες τους. Τα πράγματα όμως άλλαξαν όταν τον Πατριάρχη Θεόφιλο αντικατέστησε ο Κύριλλος στις 17/10/412. Συγκρουσιακός χαρακτήρας, ευρέθη στο επίκεντρο μάχης διαδοχής με τον Τιμόθεο, Αρχιδιάκονο του Θεόφιλου, και εν συνεχεία έδιωξε τους Νοβατιανούς από την πόλη και εδήμευσε τις περιουσίες τους. Και όλα αυτά, σε ένα περιβάλλον έντασης μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων.

Τα γεγονότα

Η θρυαλλίδα των εξελίξεων ήταν ένα επεισόδιο στο θέατρο κατά το οποίο ο Έπαρχος Ορέστης ετοιμαζόταν να αναγγείλει παραστάσεις παντομίμας. Οι Εβραίοι θεατές διαμαρτυρήθηκαν για την παρουσία στο θέατρο του Ιέρακα, ενός Αλεξανδρινού δασκάλου τον οποίο θεωρούσαν πράκτορα και καταδότη του Κυρίλλου. Ο Ορέστης, δυσαρεστημένος από τις νέες εξουσίες που του έπαιρνε ο Κύριλλος, συνέλαβε τον Ιέρακα και τον βασάνισε. Ο Κύριλλος απείλησε τους Εβραίους, οι οποίοι σε ανταπόδοση οργάνωσαν επιθέσεις εναντίον των Χριστιανών. Τελικά ο Κύριλλος με πλήθος Χριστιανών περικύκλωσε την Συναγωγή και εξώθησε πολλούς Εβραίους σε φυγή από την πόλη.

Έπαρχος Ορέστης και Πατριάρχης Κύριλλος βρίσκονταν πλέον σε ανοιχτή διαμάχη για την νομή της εξουσίας της Αλεξάνδρειας. Κάποια στιγμή 500 μοναχοί της Νιτρίας, πιστοί στον Κύριλλο, ήρθαν στην πόλη και αντιπαρατέθηκαν με τον Ορέστη. Η διαβεβαίωση του Ορέστη ότι ήταν και ο ίδιος Χριστιανός, βαπτισμένος από τον Πατριάρχη Αττικό, δεν είχε αποτέλεσμα. Κάποια στιγμή, ένας μοναχός, ο Αμμώνιος, του εκτόξευσε πέτρα που τον χτύπησε στο κεφάλι. Παρευρισκόμενοι Χριστιανοί προστάτευσαν τον Ορέστη, του οποίου η φρουρά είχε τραπεί σε φυγή, και συνέλαβαν τον Αμμώνιο. Ο Ορέστης τον τιμώρησε με βασανιστήρια κατά τα οποία πέθανε.  Ο Κύριλλος ως απάντηση τον κήδευσε ως μάρτυρα οξύνοντας έτι περαιτέρω τα πνεύματα.

Στην όλη διαμάχη που έμεινε να σιγοβράζει, η Υπατία στήριζε τον Ορέστη, όχι όμως με ανοιχτή πολιτική εμπλοκή, αλλά με την επιρροή που ασκούσε ως μέλος του Αλεξανδρινού κατεστημένου, αλλά και με το κύρος εκτός των τειχών της πόλεως· στην Κυρήνη, την Κωνσταντινούπολη και την Συρία μέσω των μαθητών της Συνεσίου, Ησυχίου, Ερκουλιανού, Ολυμπίου και άλλων που είχαν αναρρηθεί σε σημαντικά αξιώματα. Το ότι πολλοί υποστηρικτές του Ορέστη ήταν και οι ίδιοι Χριστιανοί περιέπλεκε την κατάσταση για τον Κύριλλο.

Κατά την Dzielska, ο Κύριλλος οργάνωσε εκστρατεία λάσπης για να παρουσιάσει την Υπατία ως μάγισσα. Εν συνεχεία, τον Μάιο του 415, ένας όχλος παρακινούμενος, κατά τον Σωκράτη, από έναν Πέτρο, επιτέθηκε στην άμαξά της όταν επέστρεφε στο σπίτι της και την κατακρεούργησε, πιθανώς θεωρώντας ότι θανατώνουν μια μάγισσα. Θεωρεί επίσης ότι, είτε εν γνώσει είτε εν αγνοία του Κυρίλλου, το έγκλημα διέπραξαν οι «παραβολάνοι», σώμα νέων που αναλάμβαναν την φροντίδα των φιλανθρωπικών έργων στα νοσοκομεία και πτωχοκομεία, οι οποίοι όμως λειτουργούσαν ως τάγματα κρούσης του Πατριάρχη Αλεξανδρείας. Μετά το έγκλημα, ο Πραιτωριανός Έπαρχος Μονάξιος αφαίρεσε την εξουσία των παραβολάνων από τον Πατριάρχη Αλεξανδρίας (διάταγμα της 5/10/416). Όποιοι όμως και να ήταν οι αυτουργοί, αυτή η πολιτική δολοφονία μάλλον έφερε τα σκοπούμενα αποτελέσματα. Τρομοκράτησε τον Ορέστη και παγίωσε την εξουσία του Κυρίλλου.

Ο π. Γεώργιος Μεταλληνός, σε σχετική τοποθέτησή του το 2014  αναφέρθηκε εκτεταμένως στην διατριβή της Dzielska (βλ. βίντεο και απομαγνητοφώνηση). Εν γένει συμφωνούσε με τα συμπεράσματα της, με μια λεπτή διαφορά: αν και δέχεται ότι ο Κύριλλος έριξε λάδι στην φωτιά κηδεύοντας τον Αμμώνιο ως μάρτυρα, δεν δεχόταν ότι τα όποια πολιτικά ελατήρια τον καθιστούσαν ηθικό αυτουργό. Προς τούτο συντείνει ότι μόνον ο Δαμάσκιος κατηγορεί ευθέως τον Κύριλλο, κάτι που δεν κάνει ο σύγχρονός του Σωκράτης. Ο τελευταίος, βεβαίως, αναγνωρίζει ότι η δολοφονία έφερε ντροπή στον Κύριλλο – «μῶμον Κυρίλλῳ» – και στην Εκκλησία της Αλεξάνδρειας. Αλλά οι όποιες ευθείες κατηγορίες του Δαμάσκιου είναι μεταγενέστερες και αμφίβολης αξιοπιστίας, καθώς ο ίδιος ο Δαμάσκιος ήταν νεοπλατωνικός φιλόσοφος, και ενδεχομένως να είχε ιδεολογική αντιπάθεια προς τον Κύριλλο.

Συμπεράσματα

Δύο είναι τα βασικά συμπεράσματα:

Πρώτον, η δολοφονία της Υπατίας δεν είχε θρησκευτικά ελατήρια, καθώς η ίδια δεν ήταν καν προβεβλημένη παγανίστρια. Χριστιανοί ήταν μαθητές της, και τουλάχιστον ένας από αυτούς, ο Συνέσιος, έγινε επίσκοπος. Άλλωστε το ίδιο τέλος με την Υπατία είχαν βρει από τον αλεξανδρινό όχλο και δυο επίσκοποι Αλεξανδρείας: ο αρειανός Γεώργιος (το 361 επί Ιουλιανού του Παραβάτη), διορισμένος από τον Αυτοκράτορα Κωνστάντιο, και ο Προτέριος (το 457). Τα ελατήρια ήταν πολιτικά.

Δεύτερον, ο όχλος δεν τυφλώθηκε από φθόνο για τα ερωτικά της θέλγητρα, αφού την στιγμή του θανάτου της πρέπει να ήταν ήδη περίπου 60 ετών. Επιπλέον, η Υπατία πέθανε παρθένα ζώντας μια πολύ ασκητική ζωή. Όταν ένας μαθητής της της εξομολογήθηκε τον έρωτά του, ο Δαμάσκιος διηγείται ότι για να τον επαναφέρει στον δρόμο της πνευματικότητας «προενεγκαμένην τι τῶν γυναικείων ῥακῶν αῖματι βεβαμμένον καὶ τὸ σύμβολον ἐπιδείξασαν τῆς ἀκαθάρτου γενέσεως», δηλαδή του έδειξε ένα ματωμένο πανί της περιόδου της!

Η Υπατία ήταν θύμα πολιτικής βίας. Μπορεί αυτή η βία να είχε την βάση της σε εθνικές και θρησκευτικές διαιρέσεις – ένα από τα καλά μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας – όμως η ίδια, ως ασκητική Νεοπλατωνική, δεν βρισκόταν στο επίκεντρο αυτών των διαιρέσεων. Επιπλέον, ως μέλος του κατεστημένου δεν ήταν σε καμία περίπτωση κατατρεγμένη. Οι ιστορικές αναλογίες είναι παρακεκινδυνευμένες, αλλά θα μπορούσαμε να βρούμε ομοιότητες με τις δολοφονίες του Ίωνα Δραγούμη, του Γρηγόρη Λαμπράκη ή του Νίκου Τεμπονέρα. Λόγω της απόστασης που μας χωρίζει από τα γεγονότα, αλλά και της σπάνεως των πηγών, είναι αδύνατον να κατηγορήσουμε με αξιοπιστία τον Κύριλλο ως ηθικό αυτουργό. Βεβαίως δεν έχουμε και τα στοιχεία για να τον απαλλάξουμε πλήρως – όπως θα μπορούσαμε ενδεχομένως να απαλλάξουμε τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Κωνσταντίνο Καραμανλή ή τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, αντιστοίχως. Θα πρέπει όμως να μείνουμε στην βασική αρχή ότι μια κατηγορία πρέπει να τεκμηριώνεται.

Το βέβαιον είναι ότι μια δολοφονία προ δεκαέξι αιώνων εξυπηρετεί σήμερα ιδεολογικές και πολιτικές σκοπιμότητες. Διάφοροι αντικληρικαλιστές, από Αριστερούς αντιεξουσιαστές μέχρι νεοπαγανιστές της Χρυσής Αυγής, προβάλλουν τυχόν λάθη – ή ακόμη και εγκλήματα – του Κυρίλλου, είτε στην θρησκεία εν γένει, είτε ειδικώς στην Εκκλησία.

Έχουν δίκιο; Το ερώτημα είναι θεμιτό αφού και η Εκκλησία τον έχει ανακηρύξει Άγιο.

Ίσως… Αν όμως δεχθούμε κάτι τέτοιο, και το Πανεπιστήμιο ως θεσμός στο σύνολό του θα πρέπει να θεωρηθεί υπόλογο για τις πράξεις φοιτητών, παρατάξεων ή διδασκόντων, όπως π.χ. την δολοφονία των Ξανθόπουλου-Πνευματικού το 1990 στο Πανεπιστήμιο Κρήτης από τον φοιτητή Γιώργο Πετροδασκαλάκη, τον ξυλοδαρμό του φοιτητή Βλαχονικολού στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο από αντιεξουσιαστές κουκουλοφόρους, ή την Φεράρι και τα τζακούζι του Παντείου στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Ο αθλητισμός και οι αθλητικές ομάδες συλλήβδην θα πρέπει να ενοχοποιηθούν για βίαια επεισόδια και χουλιγκανικές δολοφονίες (βλ. την δολοφονία του Άλκη Καμπανού από χούλιγκαν του ΠΑΟΚ και του Μιχάλη Κατσουρή από χούλιγκαν της Δυναμό Ζάγκρεμπ). Η ιατρική θα πρέπει να ενοχοποιηθεί για τα φακελάκια που απαιτούν κάποιοι γιατροί από ασθενείς και τα «δωράκια» που εισπράττουν από φαρμακευτικές. Τα δε κόμματα να ενοχοποιηθούν συλλήβδην ως θεσμός για την δράση των «ΚΝΑΤ», την δολοφονία Τεμπονέρα, ή για τις μίζες που έχει λάβει σειρά πολιτικών.

Μια τέτοια μαζική απόρριψη θεσμών θα ήταν μάλλον ασυνάρτητη.

Από την πλευρά τους, διάφορες χριστιανικές οργανώσεις αντιδρούν με μια σπασμωδική υπερπροσπάθεια, επιχειρώντας να ελαχιστοποιήσουν είτε τον ρόλο του Κυρίλλου, είτε την βαρύτητα του θρησκευτικού κινήτρου. Π.χ., κάποιοι σημερινοί σχολιαστές αναφέρουν μια υποτιθέμενη μαρτυρία του Συνεσίου κατά την οποία η Υπατία ήθελε να πεθάνει Χριστιανή. Την μαρτυρία δυστυχώς δέχεται και ο Μεταλληνός – στο μοναδικό μεθοδολογικό του σφάλμα που μπόρεσα να διακρίνω, καθώς αυτή φαίνεται να είναι ανύπαρκτη στις πηγές. Ανυπόστατη είναι και η σύνδεση που γίνεται μεταξύ Υπατίας και Αγίας Αικατερίνης – την οποία ο Μεταλληνός ορθώς αναιρεί.

Αυτή η υπεραντίδραση είναι άχρηστη όσο και αντιπαραγωγική: η έλλειψη θρησκευτικού κινήτρου προκύπτει αβίαστα από τις πηγές και το μόνο που κάνουν οι παραπάνω ισχυρισμοί είναι να δημιουργούν καχυποψία ότι κάτι επιχειρείται να αποκρυφθεί. Επιπλέον μαρτυρούν έλλειψη πραγματικής πίστης αυτών των απολογητών, αν οι πράξεις ενός ατόμου μπορούν να κλονίσουν την πίστη τους στον θεσμό της Εκκλησίας.

Εδώ και δύο αιώνες η Υπατία είναι γνωστή για το φρικιαστικό τέλος της, ενώ το αστρονομικό έργο της σπανίως αναφέρεται ακόμα και από τους θαυμαστές της. Η προσωπικότητά της περιφέρεται παραμορφωμένη για πολιτική σκοπιμότητα, σε ένα στυλιζαρισμένο horror show. Όχι μικρή ασέβεια στην μνήμη της, καθώς η ίδια μάλλον ως επιστήμονα έβλεπε τον εαυτό της, με βασική της αξία την αλήθεια.