Η συμμαχία των BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική, και εσχάτως Ιράν, Αίγυπτος, Αιθιοπία και Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα) έχει σταδιακά καταστεί κεντρικός παράγοντας στη διαμόρφωση του παγκόσμιου οικονομικού και πολιτικού τοπίου. Από την ίδρυση τoυ συνδέσμου ως οικονομικού μπλοκ, οι BRICS έχουν εξελιχθεί σε γεωπολιτική δύναμη, αποτελώντας σοβαρή πρόκληση για τη διεθνή τάξη υπό δυτική ηγεσία. Καθώς το δυτικό οικονομικό μοντέλο παρουσιάζει αυξανόμενα σημάδια πίεσης και ο Παγκόσμιος Νότος συνεχίζει να αναζητά πιο ισότιμες λύσεις, οι χώρες BRICS δηλώνουν έτοιμες να πρωτοστατήσουν στη δημιουργία ενός νέου πολυπολικού κόσμου. Η αντικειμενική σημασία και βαρύτητα της Συνόδου του Καζάν είναι αναντίστοιχη της κάλυψής της από τη δημοσιογραφία, εξ ου και πριν από απόψεις/αναλύσεις/εκτιμήσεις προέχει μια έκθεση του τι τέλος πάντων διακηρύσσεται εκεί, για αρχή. Εξετάζοντας τα κείμενα, τη Διακήρυξη του Καζάν, τις αναφορές που προκύπτουν από την κάλυψη της Συνόδου, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα στατιστικά στοιχεία και το ευρύτερο κλίμα της Συνόδου, θα επιχειρηθεί εδώ μια έκθεση του πως βλέπουν οι BRICS τον εαυτό τους, άνευ ετέρου τινός.
Πρώτα πρώτα, κάποια εισαγωγικά στοιχεία. Οι BRICS αντιπροσωπεύουν περίπου το 47% του παγκόσμιου πληθυσμού (2024), με επικεφαλής κυρίως την Κίνα και την Ινδία. Το ποσοστό αυτό περιλαμβάνει περίπου 3,8 δισεκατομμύρια ανθρώπους σε διάφορα δημογραφικά χαρακτηριστικά. Όταν το συλλογικό ΑΕΠ προσαρμοστεί σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης (PPP), οι BRICS ξεπερνούν συλλογικά τους G7, με εκτιμώμενο ΑΕΠ ΡΡΡ στα 56 τρισεκατομμύρια δολάρια, καταδεικνύοντας υψηλή αγοραστική δύναμη σε χώρες με χαμηλότερο κόστος ζωής, όπως η Ινδία και η Κίνα. Οι BRICS είναι ένας βασικός παίκτης στην τεχνολογία και την καινοτομία, ιδίως με τις προόδους της Κίνας και της Ινδίας στις ψηφιακές υποδομές και την τεχνητή νοημοσύνη. Το διευρυμένο μπλοκ των BRICS είναι πλούσιο σε φυσικούς πόρους, αντιπροσωπεύοντας σημαντικό μερίδιο των παγκόσμιων αποθεμάτων πετρελαίου, φυσικού αερίου και κρίσιμων ορυκτών πόρων. Εν γένει, η διευρυμένη ομάδα των BRICS ασκεί πλέον σημαντική παγκόσμια επιρροή, όχι μόνο οικονομικά αλλά και σε τομείς της ενεργειακής ασφάλειας, της περιβαλλοντικής πολιτικής και της γεωπολιτικής στρατηγικής, διαμορφώνοντας ένα πιο πολυπολικό παγκόσμιο τοπίο. Αυτό θεωρείται ως μια στρατηγική στροφή προς την εξισορρόπηση των δυτικοκρατούμενων χρηματοπιστωτικών συστημάτων που εκπροσωπούνται από την G7 και την ενθάρρυνση μιας πιο περιεκτικής, συνεργατικής προσέγγισης για τις αναδυόμενες οικονομίες.
Ενίσχυση της κυριαρχίας και της οικονομικής ανεξαρτησίας
Χαρακτηριστικό γνώρισμα των BRICS είναι η δέσμευσή τους για τη διασφάλιση της κυριαρχίας των κρατών μελών τους. Σε αντίθεση με τις δυτικές οικονομικές συμμαχίες, οι BRICS δεν επιβάλλουν αυστηρές οικονομικές πολιτικές ή πολιτικούς όρους στα μέλη τους. Αυτή η εστίαση στη διατήρηση της εθνικής κυριαρχίας επιβεβαιώθηκε στη σύνοδο κορυφής του Καζάν, όπου οι ηγέτες των BRICS συζήτησαν στρατηγικές για τη μείωση της εξάρτησης από δυτικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) και η Παγκόσμια Τράπεζα — αλλά με ταυτόχρονη πρόθεση εξυγίανσης του ΔΝΤ (σημείο 11 της Διακήρυξης).
Στο επίκεντρο της συζήτησης αυτής βρέθηκε ο ρόλος της Νέας Αναπτυξιακής Τράπεζας (NDB) των BRICS. Η NDB έχει αναδειχθεί ως ένα κρίσιμο μέσο για τη χρηματοδότηση έργων υποδομής και ανάπτυξης στις χώρες BRICS χωρίς τους όρους που συχνά συνδέονται με τα υπό δυτική ηγεσία ιδρύματα. Σε αντίθεση με το ΔΝΤ ή την Παγκόσμια Τράπεζα, τα οποία συχνά απαιτούν από τα δανειζόμενα έθνη να εφαρμόσουν μέτρα λιτότητας, η NDB παρέχει δάνεια που αξιώνουν πως σέβονται την αυτονομία των κρατών μελών της.
Κατά τη διάρκεια της συνόδου κορυφής, οι ηγέτες υπογράμμισαν τα σχέδια για την επέκταση του ρόλου της NDB, με ιδιαίτερη έμφαση στη χρηματοδότηση έργων που προωθούν τη βιώσιμη ανάπτυξη, όπως οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και η τεχνολογική καινοτομία. Στόχος είναι η δημιουργία ενός χρηματοπιστωτικού συστήματος που θα επιτρέπει στις χώρες του Παγκόσμιου Νότου να αναπτύσσονται με τους δικούς τους όρους, απαλλαγμένες από τους περιορισμούς των δυτικών οικονομικών πολιτικών.
Αποδολλαρίωση: μείωση της εξάρτησης από το αμερικανικό δολλάριο
Μία από τις σημαντικότερες συζητήσεις στο Καζάν περιστράφηκε γύρω από τις προσπάθειες των χωρών BRICS να μειώσουν την εξάρτησή τους από το δολλάριο ΗΠΑ στο διεθνές εμπόριο. Για δεκαετίες, το δολλάριο ΗΠΑ ήταν το κυρίαρχο νόμισμα στο παγκόσμιο εμπόριο, παρέχοντας στις Ηνωμένες Πολιτείες σημαντική επιρροή στις διεθνείς οικονομικές υποθέσεις. Ωστόσο, τα έθνη BRICS εργάζονται προς την κατεύθυνση ενός συστήματος που επιτρέπει τη μεγαλύτερη χρήση των εθνικών νομισμάτων στο εμπόριο μεταξύ των χωρών μελών.
Η Κίνα και η Ρωσία έχουν ήδη κάνει σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση, διακανονίζοντας το διμερές εμπόριο στα δικά τους νομίσματα, και άλλα έθνη BRICS ακολουθούν το παράδειγμα. Με την ενθάρρυνση του εμπορίου σε τοπικά νομίσματα, τα μέλη των BRICS μπορούν να αποφύγουν τους κινδύνους και τους περιορισμούς που συνδέονται με το χρηματοπιστωτικό σύστημα στο οποίο κυριαρχεί το δολλάριο, συμπεριλαμβανομένων των επιπτώσεων των κυρώσεων των ΗΠΑ, της λεγόμενης «οπλοποίησης του δολλαρίου».
Στη σύνοδο κορυφής του Καζάν, οι περαιτέρω συζητήσεις επικεντρώθηκαν στην ανάπτυξη ενός κοινού συστήματος πληρωμών που θα διευκολύνει το εμπόριο σε εθνικά νομίσματα σε όλο το μπλοκ των BRICS. Ενώ η ιδέα ενός κοινού νομίσματος των BRICS τέθηκε επί τάπητος, παραμένει μακροπρόθεσμος στόχος, με το ευεργέτημα και της επίγνωσης των προβλημάτων που προέκυψαν στην (ταυτόχρονα κάπως συγκρίσιμη και ουδόλως συγκρίσιμη) Ευρωζώνη. Προς το παρόν, η έμφαση δίνεται στη δημιουργία ενός ισχυρού συστήματος διμερών και πολυμερών συναλλαγών σε εθνικά νομίσματα, στη μείωση του κόστους συναλλαγών και στην αύξηση της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας.
Ανάπτυξη υποδομών και τεχνολογική συνεργασία
Η σύνοδος κορυφής του Καζάν υπογράμμισε επίσης τη σημασία των υποδομών και της τεχνολογικής ανάπτυξης στη στρατηγική των BRICS για την οικονομική ανάπτυξη. Καθώς η παγκόσμια οικονομία ψηφιοποιείται όλο και περισσότερο, τα έθνη των BRICS επιθυμούν να διασφαλίσουν ότι θα παραμείνουν ανταγωνιστικά επενδύοντας στις τεχνολογίες αιχμής. Στη σύνοδο κορυφής δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στις ψηφιακές υποδομές, την τεχνητή νοημοσύνη (AI) και την καινοτομία.
Η Κίνα, με τις ταχείες προόδους της στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης και της τεχνολογίας 5G, αναδείχθηκε ως βασικός παίκτης σε αυτόν τον τομέα. Η τεχνογνωσία της Κίνας στην κατασκευή ψηφιακών υποδομών αναμένεται να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στις προσπάθειες των BRICS να εκσυγχρονίσουν τις οικονομίες τους. Η Ρωσία, επίσης, έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο σε τομείς όπως η κυβερνοασφάλεια και η τεχνητή νοημοσύνη (αλλά και η στρατιωτική τεχνολογία), τοποθετώντας τον εαυτό της ως ηγέτη στην τεχνολογική ανάπτυξη εντός της συμμαχίας.
Μία από τις κεντρικές πρωτοβουλίες που συζητήθηκαν στη σύνοδο κορυφής ήταν η ανάπτυξη μιας ψηφιακής υποδομής σε επίπεδο BRICS. Αυτό περιλαμβάνει την κατασκευή κέντρων δεδομένων, την επέκταση των δικτύων 5G και τη δημιουργία ρυθμιστικών πλαισίων για την προώθηση της καινοτομίας, διασφαλίζοντας παράλληλα την ασφάλεια και την προστασία της ιδιωτικής ζωής. Η Νέα Αναπτυξιακή Τράπεζα αναμένεται να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη χρηματοδότηση αυτών των έργων, επιτρέποντας στα έθνη των BRICS να οικοδομήσουν τις ψηφιακές οικονομίες τους χωρίς να βασίζονται σε δυτικούς τεχνολογικούς κολοσσούς ή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα.
Οι BRICS ως γεωπολιτική δύναμη
Ενώ οι BRICS έχουν θεωρηθεί κυρίως ως οικονομική συμμαχία, ο ρόλος τους στη γεωπολιτική αυξάνεται. Ένα από τα διακριτικά χαρακτηριστικά των BRICS είναι η μη παρεμβατική προσέγγισή τους στις παγκόσμιες συγκρούσεις. Σε αντίθεση με τις συμμαχίες υπό δυτική ηγεσία, όπως το ΝΑΤΟ, οι BRICS δεν επιδιώκουν να επιβάλουν τη θέλησή τους σε άλλα έθνη. Αντιθέτως, εστιάζουν στο να ενεργούν ως διαμεσολαβητής στις διεθνείς συγκρούσεις.
Αυτό ήταν εμφανές στην πρόσφατη επίλυση μιας θεμελιώδους συνοριακής διαφοράς μεταξύ Κίνας και Ινδίας, όπου οι ηγέτες των BRICS διαδραμάτισαν βασικό ρόλο στη διευκόλυνση ειρηνικών διαπραγματεύσεων. Η ικανότητα των BRICS να διαμεσολαβούν σε συγκρούσεις χωρίς να επιβάλλουν όρους τους έχει καταστήσει ελκυστικό εταίρο για τις χώρες του Παγκόσμιου Νότου που αναζητούν εναλλακτικές λύσεις στις συχνά καταναγκαστικές πολιτικές των δυτικών δυνάμεων.
Στη σύνοδο κορυφής του Καζάν, οι ηγέτες των BRICS επιβεβαίωσαν τη δέσμευσή τους σε αυτή τη μη παρεμβατική προσέγγιση, τονίζοντας τη σημασία του σεβασμού της κυριαρχίας και της ισότητας στις διεθνείς σχέσεις. Καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους συνεχίζουν να αγωνίζονται με εσωτερικές διαιρέσεις και φθίνουσα παγκόσμια επιρροή, οι BRICS τοποθετούνται ως αντίβαρο στη δυτική ηγεμονία.
Επέκταση των BRICS: Νέα μέλη στον ορίζοντα
Ένα από τα βασικά θέματα της συνόδου κορυφής του Καζάν ήταν η πιθανή επέκταση των BRICS με τη συμμετοχή νέων κρατών μελών. Αρκετές χώρες, όπως η Αργεντινή, η Ινδονησία και η Σαουδική Αραβία (που έχει προσκληθεί, μα δεν προσήλθε καν στο Καζάν, σημειωθήτω), έχουν εκδηλώσει ενδιαφέρον για την ένταξή τους στη συμμαχία. Η επέκταση των BRICS θα αύξανε σημαντικά την οικονομική και γεωπολιτική επιρροή τους, επιτρέποντάς τους να αμφισβητήσουν περαιτέρω θεσμούς που κυριαρχούνται από τη Δύση, όπως η G7 και η Παγκόσμια Τράπεζα.
Ωστόσο, η επέκταση της συμμαχίας πέπρωται να λάβει χώρα σταδιακά και προσεκτικά. Οι BRICS θα πρέπει να διασφαλίσουν ότι οι βασικές αρχές της κυριαρχίας, της ισότητας και της συνεργασίας θα διατηρηθούν καθώς θα προσχωρούν νέα μέλη. Αυτή η ισορροπία είναι ζωτικής σημασίας για την επιτυχία της συμμαχίας, καθώς η ελκυστικότητα των BRICS, κατά την αξίωσή τους, έγκειται στον σεβασμό της αυτονομίας των εθνών μελών της, σε αντίθεση με τις πιο συγκεντρωτικές και ιεραρχικές δομές που παρατηρούνται στις δυτικές συμμαχίες.
Παρά τις προκλήσεις αυτές, η δυνατότητα επέκτασης αποτελεί απόδειξη της αυξανόμενης επιρροής των BRICS και της αυξανόμενης ζήτησης για εναλλακτικές λύσεις έναντι της παγκόσμιας τάξης υπό δυτική ηγεσία. Η ικανότητα της συμμαχίας να προσελκύει νέα μέλη διατηρώντας παράλληλα τις βασικές της αξίες θα αποτελέσει βασικό παράγοντα για την μελλοντική επιτυχία της.
Μια νέα εποχή παγκόσμιας συνεργασίας;
Η σύνοδος κορυφής των BRICS στο Καζάν σηματοδότησε μια σημαντική στιγμή στην εξέλιξη της συμμαχίας. Καθώς η παγκόσμια τάξη συνεχίζει να μετατοπίζεται, οι BRICS αναδεικνύονται σε ισχυρό παράγοντα, προσφέροντας ένα μοντέλο διεθνούς συνεργασίας που, κατά την προβαλλόμενη αξίωση, βασίζεται στην ισότητα, την κυριαρχία και το αμοιβαίο όφελος. Μέσω των προσπαθειών της να μειώσει την εξάρτηση από το δολλάριο ΗΠΑ, να προωθήσει την ανάπτυξη των υποδομών και της τεχνολογίας και να ενεργήσει ως διαμεσολαβητής σε παγκόσμιες συγκρούσεις, η συμμαχία εν πολλοίς καθορίζει τον αναδυόμενο πολυπολικό κόσμο.
Καθώς η συμμαχία συνεχίζει να αναπτύσσεται και να εξελίσσεται, η επιρροή της στη διαμόρφωση του μέλλοντος των διεθνών σχέσεων και της παγκόσμιας οικονομικής πολιτικής θα αυξηθεί. Η σύνοδος κορυφής του Καζάν υπογράμμισε το γεγονός ότι οι BRICS δεν είναι πλέον απλώς ένα οικονομικό μπλοκ, αλλά μια μετασχηματιστική δύναμη που επαναπροσδιορίζει την ισορροπία δυνάμεων στον 21ο αιώνα, εστιάζοντας στη βιώσιμη ανάπτυξη, την τεχνολογική καινοτομία και την οικονομική ανεξαρτησία.
Πολυπολικότητα ή νεοδιπολισμός;
Εδώ υπάρχει ένα λεπτό ζήτημα. Οι BRICS εκ των πραγμάτων δεν είναι το «έτερο μπλοκ» με μια στρατιωτική έννοια του όρου, αφού δεν συνιστούν αμυντική/στρατιωτική συμμαχία, ενώ προβάλλουν την πολυπολικότητα. Ταυτόχρονα όμως, η διεθνής τάξη είναι ακριβώς αυτό: τάξη, που δομείται από μια συναστρία θεσμών και συσσωματώσεων. Οι BRICS δομούν, εκ των πραγμάτων, μια νέα συναστρία νέων θεσμών και συσσωματώσεων που στροβιλίζονται πέριξ τους (BRI, NDB, AIIB, SCO, κλπ. κλπ.), άρα εκ των πραγμάτων και μια παράλληλη τάξη, με αποτέλεσμα οι δύο παράλληλες τάξεις (δυτική μεταπολεμική και η πέριξ των BRICS) να μπορούν να περιγραφούν ως νεοδιπολισμός, παρά την έλλειψη επιθετικής ηγεμονικότητας εντός των όντως πολυπολικών BRICS, δεδομένων των μεγεθών για τα οποία μιλάμε. Ο John Mearsheimer υποστηρίζει φερ’ ειπείν ότι η άνοδος της Κίνας και η δημιουργία νέων διακυβερνητικών, διακρατικών θεσμών, όπως η Ασιατική Τράπεζα Επενδύσεων Υποδομών (AIIB) και η Πρωτοβουλία Μία Ζώνη – Ένας Δρόμος (Belt and Road Initiative), πόσω δε μάλλον οι ίδιοι οι BRICS, σηματοδοτούν την ανάδυση μιας ανταγωνιστικής τάξης που αμφισβητεί την υπάρχουσα τάξη υπό δυτική ηγεσία. Δημιουργούνται νέους διακυβερνητικούς θεσμούς δομείται νέα τάξη. Συνεπώς αυτή η δυναμική οδηγεί σε δύο διαφορετικές τάξεις που ναι μεν αλληλεπικαλύπτονται σε κάποιον βαθμό με παράλληλες συμμετοχές κρατών και στις δύο —από το ΔΝΤ μέχρι τον ίδιο τον ΟΗΕ—, παράλληλα όμως ανταγωνίζονται για την παγκόσμια επιρροή. (Εδώ η παρουσία του Γ.Γ. του ΟΗΕ στη Σύνοδο των BRICS φέρει αυξημένη συμβολική βαρύτητα). Η καθιερωμένη τάξη, η οποία αντιπροσωπεύεται από θεσμούς όπως ο ΠΟΕ, το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα, έρχεται σε αντίθεση με την αναδυόμενη τάξη υπό την ηγεσία των BRICS, με το δικό της σύνολο θεσμών και κανόνων, οδηγώντας μακροπρόθεσμα άλλα έθνη να επιλέξουν πλευρά. Αλλά όλα αυτά θα τα δούμε στην πορεία.
Στην εικαστική συμπλήρωση της σελίδας, έργο (“Ο χορός των γυιων του Αλκινόου”, 1791) του, ιταλού, γλύπτη Αντόνιο Κανόβα.
