Η ρομποτική, ο τεχνολογικός αλφαβητισμός και οι νέες τεχνολογίες στην εκπαίδευση

Ο Νικόλαος Φαχαντίδης, αναπληρωτής καθηγητής του τμήματος Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, στη συνέντευξή του στη “ΜτΚ” μιλάει τις νέες τεχνολογίες και πως η πανδημία COVID-19 επιτάχυνε τον τεχνολογικό και ψηφιακό μετασχηματισμό, τη νέα εποχή που διαγράφεται μπροστά μας, τον ενισχυμένο ρόλο των ρομπότ στη ζωή μας, αλλά και τα νέα δεδομένα που δημιουργούνται στην εκπαίδευση.

“Η ικανότητα να μπορεί κάποιος να ανταποκριθεί στις αναδυόμενες 

ψηφιακές τεχνολογίες αποτελεί τον νέο τεχνολογικό αλφαβητισμό. 

Η περίπτωση της πανδημίας και του COVID-19 επιτάχυνε 

και την εμφάνιση των ρομπότ σε χώρους πέρα από τη βιομηχανία 

και την παραγωγή, για παράδειγμα σε υπηρεσίες υγειονομικού αντικειμένου 

ή πληροφόρησης. Η παρουσία των ρομπότ δίπλα μας

σε καθημερινές λειτουργίες, εισάγει ακόμη πιο έντονα και επιτακτικά 

τα θέματα που αφορούν όχι μόνο την ασφάλεια 

αλλά την ηθική των εφαρμογών τους”

Η πανδημία COVID-19 επιτάχυνε τον τεχνολογικό και ψηφιακό μετασχηματισμό. Προ των πυλών της 4^ης Βιομηχανικής επανάστασης, του 5G, των ευφυϊών τεχνολογιών και της συνεργασίας των ανθρώπων με τα ρομπότ, μιλήστε μας για τη νέα εποχή και τον ενισχυμένο ρόλο των ρομπότ στη ζωή μας.

Πράγματι, στον καιρό της πανδημίας υπήρξε μια μεγάλη προσπάθεια για το πως θα υποστηρίξουμε τα υγειονομικά μέτρα, μέσα από την αξιοποίηση των τεχνολογιών και την επιτάχυνση του ψηφιακού μετασχηματισμού, δηλαδή δράσεις ώστε να δημιουργηθούν υποδομές, υπηρεσίες και παράλληλα να αναπτυχθούν από τους πολίτες γνώσεις, δεξιότητες και ικανότητες στην αξιοποίηση αυτών των μέσων. Αυτό όμως που είναι αναγκαίο επίσης, και ίσως και σπουδαιότερο, είναι δράσεις που στοχεύουν στις αντιλήψεις, στις απόψεις και τις στάσεις των πολιτών σχετικά με τη χρήση και την αξιοποίηση των τεχνολογιών του μετασχηματισμού, με έμφαση όχι τόσο στις τεχνολογίες παραγωγής, αλλά περισσότερο στις οριζόντιες τεχνολογίες, δηλαδή τις τεχνολογίες που αξιοποιούνται από κάθε μέλος της κοινωνίας. Θα λέγαμε ότι αυτή η ικανότητα να μπορεί κάποιος να ανταποκριθεί στις αναδυόμενες ψηφιακές τεχνολογίες αποτελεί τον νέο τεχνολογικό αλφαβητισμό.

Η περίπτωση της πανδημίας και του COVID-19 επιτάχυνε και την εμφάνιση των ρομπότ σε χώρους πέρα από τη βιομηχανία και την παραγωγή, για παράδειγμα σε υπηρεσίες υγειονομικού αντικειμένου ή πληροφόρησης. Η παρουσία των ρομπότ δίπλα μας σε καθημερινές λειτουργίες, εισάγει ακόμη πιο έντονα και επιτακτικά τα θέματα που αφορούν όχι μόνο την ασφάλεια αλλά την ηθική των εφαρμογών τους. Στις περιπτώσεις αναδυόμενων τεχνολογιών με ευρεία χρήση, τέτοια θέματα είναι σύνθετα και σε κάποιο βαθμό απρόβλεπτης εξέλιξης, μιας και η οποιαδήποτε μελέτη στο στάδιο του σχεδιασμού και ανάπτυξης δεν αρκεί για να προσδιορίσει πλήρως όλο το εύρος και τις συνέπειες των εφαρμογών τους. Για παράδειγμα η περίπτωση της ταχύτατης εξέλιξης των τεχνολογιών του διαδικτύου και της εξάπλωσης των εφαρμογών του έδειξε πως οι δράσεις ψηφιακού μετασχηματισμού τόσο της παραγωγής αλλά ακόμη περισσότερο της κοινωνίας πρέπει να ενσωματώνουν εξίσου και τα θέματα ηθικής δεοντολογίας, που ξεκινούν από τα απλά βήματα του netiquette (κανόνες καλής χρήσης) και προχωρούν έως και στην καλλιέργεια και ανάπτυξη στάσεων και αντιλήψεων για την αξιοποίηση των τεχνολογιών προς όφελος της κοινωνίας.

“Η τεχνολογική γενιά μικραίνει ενώ η βιολογική γενιά μεγαλώνει, 

με τέτοιο τρόπο ώστε σήμερα στη δυτική κοινωνία να έχουμε 

το παράδοξο ώσπου να έρθει η επόμενη βιολογική γενιά

 να εμφανίζονται τουλάχιστον δύο τεχνολογικές γενιές”

Κάνετε λόγω για τεχνολογικό αλφαβητισμό, αναρωτιόμαστε λοιπόν, πόσο θα αλλάξει ο κόσμος μας και πως θα μπορούσαμε να γίνουμε μέρος αυτής της αλλαγής. Δηλαδή, σε ανθρώπους της δικής μου γενιάς δημιουργείται ακόμα πιο έντονα το ερώτημα για το πως μπορούμε να προσαρμοστούμε στη νέα εποχή.

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η έννοια της γενιάς και το πως μεταβάλλεται με βάση την παράμετρο αναφοράς που θα χρησιμοποιήσουμε, ιδιαίτερα όταν εμπλέκεται η τεχνολογία. Για παράδειγμα, βιολογικά η ανθρώπινη μέση ηλικία απόκτησης του πρώτου απογόνου στις δυτικές κοινωνίες σήμερα κυμαίνεται γύρω στα 29 χρόνια ενώ παλιότερα ήταν μικρότερη, δηλαδή αυξήθηκε. Αντίθετα, αν χρησιμοποιήσουμε ως παράμετρο την αξιοποίηση της τεχνολογίας από τους ανθρώπους, η διάρκεια της γενιάς συνεχώς μειώνεται και σήμερα στη δυτική κοινωνία θεωρείται ότι είναι 7 με 10 χρόνια. Βέβαια, η διαφορά μεταξύ των ανθρώπων που σήμερα απαρτίζουν δύο συνεχόμενες τεχνολογικές γενιές δεν έγκειται τόσο στο είδος της τεχνολογίας που κάθε γενιά χρησιμοποιεί, αλλά περισσότερο στις στάσεις, αντιλήψεις και συνήθειες αξιοποίησης της τεχνολογίας (πολλές φορές ακόμη και της ίδιας). Για παράδειγμα, αν θεωρήσουμε ως παράμετρο την κινητή τεχνολογία, οι προηγούμενες τεχνολογικά γενιές χαρακτηρίζονται από τη χρήση των συσκευών ως τηλέφωνο ή στην καλύτερη περίπτωση ως μηχανή πολυμέσων και ενημέρωσης, ενώ η επόμενη/ες γενιές περισσότερο για γραπτή επικοινωνία και άλλες χρήσεις μεταξύ των οποίων η κοινωνική προβολή.

Σύμφωνα με τα παραπάνω λοιπόν και με ταχύτερους ρυθμούς σε σχέση με τα παλαιότερα έτη, η τεχνολογική γενιά μικραίνει ενώ η βιολογική γενιά μεγαλώνει, με τέτοιο τρόπο ώστε σήμερα στη δυτική κοινωνία να έχουμε το παράδοξο ώσπου να έρθει η επόμενη βιολογική γενιά να εμφανίζονται τουλάχιστον δύο τεχνολογικές γενιές. Βλέπουμε επίσης ότι όχι μόνο η εξέλιξη της τεχνολογίας αλλά ακόμη και επί της ίδιας τεχνολογίας η διαφορά χρήσης δημιουργεί στοιχεία που συναντώνται στη δημιουργία νέας γενιάς. Όμως ως ένα βαθμό αυτό είναι πλασματικό, δηλαδή δεν πρέπει να δημιουργεί την εντύπωση ότι υπάρχει τεχνολογικό χάσμα μεταξύ των «σύντομων» τεχνολογικών γενεών. Μοιάζει περισσότερο ως παράλληλη πορεία παρά ως υστέρηση. Άλλωστε, αν μια τεχνολογία είναι τόσο σημαντική που με την εφαρμογή της μπορεί να φέρει επανάσταση και αξίζει να διεισδύσει σε όλη την κοινωνία θα πρέπει πρώτα να λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες και τις συνθήκες της κοινωνίας και να οδηγεί στην ενσωμάτωση παρά στον αποκλεισμό.

“Αυτή η πολυδύναμη λειτουργία της εκπαιδευτικής ρομποτικής 

δικαιολογείται και συνάδει με τις τεχνολογικές της δυνατότητες, 

μιας και χαρακτηρίζεται από υβριδική μορφή”

Στο κομμάτι της εκπαίδευσης, πως θα γίνεται το μάθημα στο μέλλον; Τι ρόλο θα παίξουν οι ευφυείς τεχνολογίες και τα ρομπότ στην εκπαιδευτική διαδικασία;

Η τεχνολογία στην εκπαίδευση πρέπει να έχει τον ρόλο της υποστήριξης και δεν μπορεί να αντικαθιστά κάποιον λειτουργό της εκπαίδευσης. Έρχεται ως εργαλείο να ενισχύσει τον εκπαιδευτικό στο έργο του και να προσφέρει δυναμικά περιβάλλοντα μάθησης στους εκπαιδευόμενους.

Χαρακτηριστικό είναι ό,τι ακόμη και η τεχνητή ευφυία δεν μπορεί αν αντικαταστήσει τον εκπαιδευτικό στην υλοποίηση ενός μαθήματος ευέλικτου και προσαρμοσμένου στους μαθητές της τάξης του, γιατί αυτό θα σήμαινε ό,τι η λειτουργία της ατομικής μάθησης, που χαρακτηρίζεται από τα ιδιαίτερα στοιχεία κάθε μαθητή, μπορεί να μοντελοποιηθεί και να καλύψει όλες τις διαφορετικές ανάγκες και λειτουργίες. Από την άλλη πλευρά, οι ευφυείς τεχνολογίες εφαρμόζονται με πολύ μεγάλη επιτυχία στην δημιουργία περιβαλλόντων μάθησης, για παράδειγμα στο να στηρίξουν έναν μαθητή σε ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον γεωμετρίας να σχεδιάσει ένα σχήμα με ελεύθερο χέρι όπου το λογισμικό αναλαμβάνει να το μετατρέψει σε ένα κανονικό γεωμετρικό σχήμα ή του δίνει πληροφορίες για το εμβαδό, δηλαδή τον στηρίζει αναλαμβάνοντας τις διαδικασίες που δεν αποτελούν γνωστικό στόχο και επιτρέποντας το μαθητή να συγκεντρωθεί στα στοιχεία που στηρίζουν την διαδικασία της μάθησης. Άρα, το ευφυές σύστημα είναι υποστηρικτικό προς την πορεία μάθησης του μαθητή και με αυτόν τον τρόπο έρχονται τα θετικά αποτελέσματα.

Το ίδιο ισχύει και στην εφαρμογή της ρομποτικής στην εκπαίδευση, που είναι μια από τις νεότερες τεχνολογίες. Η εκπαιδευτική ρομποτική και η ρομποτική κοινωνικής αρωγής είναι δύο κατηγορίες εφαρμογών που συναντώνται από την τυπική υποχρεωτική εκπαίδευση έως την δια βίου και την ειδική αγωγή.

(Φ) Το ανθρωποειδές ρομπότ που βοηθάει στη διδασκαλία

Η εκπαιδευτική ρομποτική μπορεί να υποστηρίξει μεγάλο εύρος στόχων και υλοποιείται ως γνωστικό αντικείμενο, ως εκπαιδευτικό εργαλείο, ως μαθησιακό περιβάλλον, ως μοντέλο ανάπτυξης κινητικών και γνωστικών δεξιοτήτων, ως περιβάλλον ανάπτυξης γνωστικών στρατηγικών, ως μέσω έκφρασης και άλλες χρήσεις. Αυτή η πολυδύναμη λειτουργία της εκπαιδευτικής ρομποτικής δικαιολογείται και συνάδει με τις τεχνολογικές της δυνατότητες, μιας και χαρακτηρίζεται από υβριδική μορφή. Δηλαδή, από τη μια αξιοποιεί τις ψηφιακές δυνατότητες πληροφορίας και επικοινωνίας των υπολογιστών και του διαδικτύου και από την άλλη έχει φυσική ύπαρξη και μηχανισμούς δράσης και αλληλεπίδρασης στον πραγματικό κόσμο των αισθήσεων. Η ρομποτική, τόσο ως συμβολή εφαρμογής πολλών διαφορετικών επιστημών αλλά και ως πεδίο συνδυασμού αναδυόμενων τεχνολογιών, μπορεί να υποστηρίξει ευρεία γκάμα εφαρμογών και να προσφέρει στον εκπαιδευτικό δυνατότητες ανάπτυξης μαθησιακών περιβαλλόντων όπως απαιτεί η σύγχρονη εκπαίδευση και παιδαγωγική. Παράλληλα δημιουργεί για τους μαθητές συνθήκες αυθεντικών δραστηριοτήτων, δηλαδή δραστηριοτήτων που έχουν νόημα για τους ίδιους με δυνατότητα να προκαλέσουν κίνητρα για την ενεργό συμμετοχή τους στη διαδικασία μάθησης. Απόδειξη για τον ιδιαίτερο ρόλο της εκπαιδευτικής ρομποτικής στην μάθηση αποτελεί η υιοθέτησή της από την εκπαιδευτική κοινότητα τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκοσμίως.

Η ρομποτική κοινωνικής αρωγής αποτελεί τη δεύτερη κατηγορία εφαρμογών ρομποτικής στην σύγχρονη εκπαίδευση. Χαρακτηρίζεται από δράσεις όπου η κοινωνικού τύπου αλληλεπίδραση με μια ρομποτική οντότητα στηρίζει ένα άτομο που αντιμετωπίζει εμπόδια, με στόχο να ενισχύσει τις θετικές δράσεις/συμπεριφορές του για να συνεχίσει την προσπάθειά του και για να φθάσει τον επιθυμητό στόχο. Γίνεται εύκολα κατανοητό ότι η ρομποτική κοινωνικής αρωγής έχει ένα πολύ ευρύτερο πεδίο εφαρμογών, πέρα από την εκπαίδευση. Παραδείγματα επιθυμητών στόχων που μπορεί να στηρίξει η ρομποτική κοινωνικής αρωγής είναι η ενίσχυση της ενεργούς συμμετοχής των μαθητών σε αντικείμενα ή δράσεις που επιδεικνύουν μικρό ενδιαφέρον λόγω εσωτερικών δυσκολιών, η διεύρυνση του κοινωνικού πλαισίου, η προσέγγιση θεμάτων μέσω της εναλλαγής ρόλων, η μείωση της έντασης/στρες σε διαδικασίες κοινωνικής αλληλεπίδρασης στη μάθηση, και άλλες. Οι ρομποτικές οντότητες που αξιοποιούνται στις εφαρμογές αυτές απαιτείται να έχουν κατάλληλα χαρακτηριστικά που αξιοποιούνται και συντελούν στην ενίσχυση της επικοινωνίας, από τη μορφή και το μέγεθος έως τη χροιά της φωνής και το «ταπεραμέντο του χαρακτήρα». Για το λόγο αυτό και δεν υπάρχει η απόλυτη οντότητα για όλες τις περιπτώσεις, αλλά πρέπει να είναι το αποτέλεσμα έρευνας από διεπιστημονικές ομάδες σε συνεργατικές δράσεις με τους συντελεστές της συγκεκριμένης ομάδας στόχου. Σε αντίθετη περίπτωση, ατυχείς επιλογές θα μπορούσαν να οδηγήσουν ακόμη και σε αρνητικά αποτελέσματα. Έτσι το εύρος των ρομποτικών οντοτήτων που συναντώνται σήμερα, ξεκινά από ανθρωποειδή με παιδική ή ενήλικη μορφή, με αδρά ή αφηρημένα χαρακτηριστικά προσώπου ή/και σώματος και φτάνει έως ζωάκια ακόμη και λουλούδι. Και στην περίπτωση της ρομποτικής κοινωνικής αρωγής οι εφαρμογές θα πρέπει να αξιοποιούν τις ρομποτικές οντότητες ως εργαλεία του εκπαιδευτικού ή όποιου άλλου επαγγελματία του χώρου της τυπικής, ειδικής και δια βίου εκπαίδευσης, με ιδιαίτερη έμφαση στο να αποτελεί η προηγμένη τεχνολογία τους διευκολυντή και όχι εμπόδιο στην υλοποίηση της αναγκαίας ευέλικτης εκπαιδευτικής διαδικασίας, προσαρμόσιμης σε κάθε εξειδικευμένη εφαρμογή.

*Δημοσιεύτηκε στο ένθετο τεύχος “Παιδεία” στη “ΜτΚ” στις 05.09.2021