Η νέα επιστήμη του θανάτου: «Συμβαίνει κάτι στον εγκέφαλο που δεν έχει νόημα»
Νέα έρευνα στον ετοιμοθάνατο εγκέφαλο δείχνει ότι η γραμμή μεταξύ ζωής και θανάτου μπορεί να είναι λιγότερο διακριτή από ό,τι πιστεύαμε μέχρι τώρα.
2 Απριλίου 2024
Η ασθενής Ένα ήταν 24 ετών και έγκυος στο τρίτο της παιδί όταν αφαιρέθηκε το σύστημα υποστήριξης ζωής. Ήταν το 2014. Μερικά χρόνια νωρίτερα, είχε διαγνωστεί με μια διαταραχή που προκαλούσε ακανόνιστο καρδιακό παλμό και κατά τις δύο προηγούμενες εγκυμοσύνες της είχε υποστεί επιληπτικές κρίσεις και λιποθυμίες. Τέσσερις εβδομάδες μετά την τρίτη εγκυμοσύνη της, σωριάστηκε στο πάτωμα του σπιτιού της. Η μητέρα της, που ήταν μαζί της, κάλεσε το 911. Μέχρι να φτάσει ένα ασθενοφόρο, η ασθενής 1 ήταν αναίσθητη για περισσότερα από 10 λεπτά. Οι διασώστες διαπίστωσαν ότι η καρδιά της είχε σταματήσει.
Αφού οδηγήθηκε σε νοσοκομείο όπου δεν μπορούσε να νοσηλευτεί, η ασθενής 1 μεταφέρθηκε στο τμήμα επειγόντων περιστατικών στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν. Εκεί, το ιατρικό προσωπικό χρειάστηκε να χτυπήσει το στήθος της τρεις φορές με έναν απινιδωτή πριν μπορέσει να επανεκκινήσει την καρδιά της. Τοποθετήθηκε σε εξωτερικό αναπνευστήρα και βηματοδότη και μεταφέρθηκε στη μονάδα νευροεντατικής θεραπείας, όπου οι γιατροί παρακολούθησαν την εγκεφαλική της δραστηριότητα. Δεν ανταποκρινόταν σε εξωτερικά ερεθίσματα και είχε ένα τεράστιο πρήξιμο στον εγκέφαλό της. Αφού έμεινε σε βαθύ κώμα για τρεις ημέρες, η οικογένειά της αποφάσισε ότι ήταν καλύτερο να της αφαιρέσουν το στήριγμα ζωής.
Ήταν σε εκείνο το σημείο – αφού της έκλεισαν το οξυγόνο και οι νοσοκόμες τράβηξαν τον αναπνευστικό σωλήνα από το λαιμό της – που η Ασθενής Ένα έγινε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα επιστημονικά θέματα στην πρόσφατη ιστορία.
Για αρκετά χρόνια, η Jimo Borjigin, καθηγήτρια νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο του Michigan, προβληματιζόταν από το ερώτημα τι συμβαίνει σε εμάς όταν πεθαίνουμε. Είχε διαβάσει για τις σχεδόν θανατηφόρες εμπειρίες ορισμένων επιζώντων από καρδιακή ανακοπή, οι οποίοι είχαν υποβληθεί σε απίστευτα ψυχικά ταξίδια πριν αναβιώσουν. Μερικές φορές, αυτοί οι άνθρωποι ανέφεραν ότι ταξίδευαν έξω από το σώμα τους προς τις συντριπτικές πηγές φωτός όπου τους υποδέχτηκαν νεκροί συγγενείς. Άλλοι μίλησαν για μια νέα κατανόηση της ζωής τους ή ότι συναντούσαν όντα βαθιάς καλοσύνης.
Η Borjigin δεν πίστευε ότι το περιεχόμενο αυτών των ιστοριών ήταν αληθινό -δεν πίστευε ότι οι ψυχές των ετοιμοθάνατων ταξίδεψαν πραγματικά σε έναν άλλο κόσμο μετά τον κόσμο – αλλά υποψιαζόταν ότι κάτι πολύ πραγματικό συνέβαινε στον εγκέφαλο αυτών των ασθενών. Στο δικό της εργαστήριο, είχε ανακαλύψει ότι οι αρουραίοι υφίστανται μια δραματική καταιγίδα πολλών νευροδιαβιβαστών, συμπεριλαμβανομένης της σεροτονίνης και της ντοπαμίνης, αφού η καρδιά τους σταματήσει και ο εγκέφαλός τους χάσει οξυγόνο. Αναρωτήθηκε αν οι εμπειρίες του θανάτου των ανθρώπων θα μπορούσαν να πηγάζουν από ένα παρόμοιο φαινόμενο και αν συνέβαινε ακόμη και σε ανθρώπους που δεν μπορούσαν να αναβιώσουν.
Ο θάνατος φαινόταν τόσο σημαντικός τομέας έρευνας – το κάνουμε όλοι, άλλωστε – που η Borjigin υπέθεσε ότι άλλοι επιστήμονες είχαν ήδη αναπτύξει μια λεπτομερή κατανόηση του τι συμβαίνει στον εγκέφαλο κατά τη διαδικασία του θανάτου. Αλλά όταν κοίταξε την επιστημονική βιβλιογραφία, βρήκε λίγη διαφώτιση. «Το να πεθάνεις είναι τόσο ουσιαστικό μέρος της ζωής», μου είπε πρόσφατα. «Αλλά δεν ξέραμε σχεδόν τίποτα για τον ετοιμοθάνατο εγκέφαλο». Έτσι αποφάσισε να επιστρέψει και να καταλάβει τι είχε συμβεί μέσα στους εγκεφάλους των ανθρώπων που πέθαναν στη μονάδα νευροεντατικής θεραπείας του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν. Ανάμεσά τους ήταν η Ασθενής Ένα.
Την εποχή που η Borjigin ξεκίνησε την έρευνά της στην ασθενή Ένα, η επιστημονική κατανόηση του θανάτου είχε φτάσει σε αδιέξοδο. Από τη δεκαετία του 1960, η σχετική πρόοδος είχε βοηθήσει στην αναβίωση χιλιάδων ανθρώπων που διαφορετικά θα είχαν πεθάνει. Περίπου το 10% ή το 20% αυτών των ανθρώπων έφεραν μαζί τους ιστορίες από εμπειρίες σχεδόν θανάτου στις οποίες ένιωσαν την ψυχή ή τον εαυτό τους να φεύγει από το σώμα τους. Μια χούφτα από αυτούς τους ασθενείς ισχυρίστηκαν μάλιστα ότι ήταν μάρτυρες, από ψηλά, των προσπαθειών των γιατρών να τους αναβιώσουν. Σύμφωνα με διάφορες διεθνείς έρευνες και μελέτες, ένας στους 10 ανθρώπους ισχυρίζεται ότι είχε μια παρ’ ολίγον θανατική εμπειρία που συνεπαγόταν καρδιακή ανακοπή ή παρόμοια εμπειρία σε περιπτώσεις όπου μπορεί να πλησίαζε στον θάνατο. Αυτό είναι περίπου 800 εκατομμύρια ψυχές σε όλο τον κόσμο που μπορεί να έχουν βυθίσει το δάχτυλο του ποδιού στη μετά θάνατον ζωή.
Όσο αξιοσημείωτες κι αν ακούγονταν αυτές οι επιθανάτιες εμπειρίες, ήταν αρκετά συνεπείς ώστε ορισμένοι επιστήμονες άρχισαν να πιστεύουν ότι υπήρχε αλήθεια σε αυτές: ίσως οι άνθρωποι να είχαν πράγματι μυαλό ή ψυχή που υπήρχαν χωριστά από τα ζωντανά σώματά τους. Στη δεκαετία του 1970, ένα μικρό δίκτυο καρδιολόγων, ψυχιάτρων, ιατρικών κοινωνιολόγων και κοινωνικών ψυχολόγων στη Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη άρχισε να ερευνά εάν οι εμπειρίες του θανάτου απέδειξαν ότι ο θάνατος δεν είναι το τέλος της ύπαρξης και ότι η συνείδηση μπορεί να υπάρχει ανεξάρτητα από τον εγκέφαλο.
Γεννήθηκε ο τομέας των κοντά στον θάνατο σπουδών.
Κατά τη διάρκεια των επόμενων 30 ετών, οι ερευνητές συνέλεξαν χιλιάδες αναφορές περιπτώσεων ανθρώπων που είχαν εμπειρίες κοντά στο θάνατο. Εν τω μεταξύ, οι νέες τεχνολογίες και τεχνικές βοηθούσαν τους γιατρούς να αναβιώνουν όλο και περισσότερους ανθρώπους που, σε παλαιότερες περιόδους της ιστορίας, σχεδόν σίγουρα θα είχαν οριστικά πεθάνει. «Βρισκόμαστε τώρα στο σημείο όπου έχουμε και τα εργαλεία και τα μέσα για να απαντήσουμε επιστημονικά στο πανάρχαιο ερώτημα: Τι συμβαίνει όταν πεθαίνουμε;» έγραψε ο Sam Parnia, ένας ολοκληρωμένος ειδικός αναβίωσης και ένας από τους κορυφαίους εμπειρογνώμονες στον κόσμο σε εμπειρίες παρ’ ολίγον θανάτου, το 2006. Ο ίδιος ο Πάρνια επινόησε μια διεθνή μελέτη για να ελέγξει εάν οι ασθενείς θα μπορούσαν να έχουν συνειδητή επίγνωση ακόμη και αφού βρέθηκαν κλινικά νεκροί.
Αλλά μέχρι το 2015, πειράματα όπως αυτό του Πάρνια είχαν αποδώσει διφορούμενα αποτελέσματα και το πεδίο των μελετών σχεδόν θανάτου δεν ήταν πολύ πιο κοντά στην κατανόηση του θανάτου από ό,τι όταν ιδρύθηκε τέσσερις δεκαετίες νωρίτερα. Τότε ήταν που η Borjigin, μαζί με αρκετούς συναδέλφους του, έριξαν την πρώτη προσεκτική ματιά στο αρχείο της ηλεκτρικής δραστηριότητας στον εγκέφαλο της Ασθενούς Ένα μετά την απομάκρυνσή της από τη συντήρηση. Αυτό που ανακάλυψαν – στα αποτελέσματα που αναφέρθηκαν για πρώτη φορά πέρυσι – ήταν σχεδόν εντελώς απροσδόκητο και έχει τη δυνατότητα να ξαναγράψει την κατανόησή μας για τον θάνατο.
«Πιστεύω ότι αυτό που βρήκαμε είναι μόνο η κορυφή ενός τεράστιου παγόβουνου», μου είπε η Borjigin. «Αυτό που εξακολουθεί να υπάρχει κάτω από την επιφάνεια είναι μια πλήρης περιγραφή του πώς πραγματικά συμβαίνει ο θάνατος. Επειδή κάτι συμβαίνει εκεί μέσα, στον εγκέφαλο, που δεν έχει νόημα».
Παρά όλα όσα έχει μάθει η επιστήμη για τη λειτουργία της ζωής, ο θάνατος παραμένει ένα από τα πιο δυσεπίλυτα μυστήρια. «Κατά καιρούς μπήκα στον πειρασμό να πιστέψω ότι ο δημιουργός σκόπευε αιώνια αυτό το τμήμα της φύσης να παραμείνει μπερδεμένο, να προκαλέσει τις περιέργειες και τις ελπίδες και τις υποψίες μας όλα εξίσου», έγραψε ο φιλόσοφος William James το 1909.
Η πρώτη φορά που τέθηκε η ερώτηση που άρχισε να κάνει η Borjigin το 2015 – για το τι συμβαίνει στον εγκέφαλο κατά τη διάρκεια του θανάτου – ήταν ένα τέταρτο της χιλιετίας νωρίτερα. Γύρω στο 1740, ένας Γάλλος στρατιωτικός γιατρός εξέτασε την περίπτωση ενός διάσημου φαρμακοποιού, ο οποίος, μετά από έναν «κακοήθη πυρετό» και αρκετές αιμορραγίες, έπεσε αναίσθητος και νόμιζε ότι είχε ταξιδέψει στο Βασίλειο των Ευλογημένων. Ο γιατρός υπέθεσε ότι η εμπειρία του φαρμακοποιού είχε προκληθεί από ένα κύμα αίματος στον εγκέφαλο. Αλλά μεταξύ αυτής της πρώιμης αναφοράς και των μέσων του 20ου αιώνα, το επιστημονικό ενδιαφέρον για τις επιθανάτιες εμπειρίες παρέμεινε σποραδικό.
Το 1892, ο Ελβετός ορειβάτης και γεωλόγος Άλμπερτ Χάιμ συγκέντρωσε τις πρώτες συστηματικές μαρτυρίες για εμπειρίες σχεδόν θανάτου από 30 συναδέλφους ορειβάτες που είχαν υποστεί σχεδόν θανατηφόρες πτώσεις. Σε πολλές περιπτώσεις, οι ορειβάτες υποβλήθηκαν σε μια ξαφνική ανασκόπηση ολόκληρου του παρελθόντος τους, άκουσαν όμορφη μουσική και «έπεσαν σε έναν υπέροχα γαλάζιο ουρανό που περιείχε ροζέ σύννεφα», έγραψε ο Heim. «Στη συνέχεια, η συνείδηση
έσβησε ανώδυνα, συνήθως τη στιγμή της πρόσκρουσης». Υπήρξαν μερικές ακόμη απόπειρες έρευνας στις αρχές του 20ου αιώνα, αλλά μικρή πρόοδος σημειώθηκε στην επιστημονική κατανόηση των παρ’ ολίγον θανάτου εμπειριών. Στη συνέχεια, το 1975, ένας Αμερικανός φοιτητής ιατρικής ονόματι Raymond Moody δημοσίευσε ένα βιβλίο με τίτλο Life After Life.
Στο βιβλίο του, ο Moody παρέθεσε τις αναφορές 150 ανθρώπων που είχαν έντονες εμπειρίες που άλλαξαν τη ζωή τους τις στιγμές που είχαν μια καρδιακή ανακοπή. Αν και οι αναφορές διέφεραν, διαπίστωσε ότι συχνά μοιράζονταν ένα ή περισσότερα κοινά χαρακτηριστικά ή θέματα. Το αφηγηματικό τόξο της πιο λεπτομερούς από αυτές τις αναφορές – αναχώρηση από το σώμα και ταξίδι μέσα από μια μακρά σήραγγα, εμπειρία εξωσωματικής εμπειρίας, συνάντηση πνευμάτων και ένα ον από φως, ολόκληρη η ζωή του να αστράφτει μπροστά στα μάτια του και επιστρέφει στο σώμα από κάποιο εξωτερικό όριο – έγινε τόσο κανονικό που ο κριτικός τέχνης Ρόμπερτ Χιουζ θα μπορούσε να το αναφέρει χρόνια αργότερα ως «το γνωστό κιτς της παρ’ ολίγον θανατικής εμπειρίας». Το βιβλίο του Moody’s έγινε διεθνές μπεστ σέλερ.
Το 1976, οι New York Times ανέφεραν το αυξανόμενο επιστημονικό ενδιαφέρον για τη «ζωή μετά τον θάνατο» και το «αναδυόμενο πεδίο της θανατολογίας». Το επόμενο έτος, ο Moody και αρκετοί συνάδελφοι θανατολόγους ίδρυσαν έναν οργανισμό που έγινε η Διεθνής Ένωση για Μελέτες Κοντά στον Θανάτο. Το 1981, τύπωσαν το εναρκτήριο τεύχος του Vital Signs, ενός περιοδικού για τον γενικό αναγνώστη που ήταν σε μεγάλο βαθμό αφιερωμένο σε ιστορίες παραλίγο θανατηφόρων εμπειριών. Το επόμενο έτος άρχισαν να παράγουν το πρώτο περιοδικό του πεδίου με κριτές, το οποίο έγινε το Journal of Near-Death Studies. Το πεδίο μεγάλωνε και έπαιρνε τα ίχνη της επιστημονικής αξιοπρέπειας. Ανασκοπώντας την άνοδό του το 1988, το British Journal of Psychiatry αποτύπωσε το εμψυχωτικό πνεύμα του πεδίου: «Έχει εκφραστεί μια μεγάλη ελπίδα ότι, μέσω της έρευνας του NDE, μπορούν να αποκτηθούν νέες γνώσεις για το αιώνιο μυστήριο της ανθρώπινης θνησιμότητας και την τελική σημασία του, και ότι για πρώτη φορά, μπορούν να επιτευχθούν εμπειρικές προοπτικές για τη φύση του θανάτου».
Όμως, οι επιθανάτιες μελέτες είχαν ήδη χωριστεί σε πολλές σχολές πεποιθήσεων, των οποίων οι εντάσεις συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Ένα στρατόπεδο με επιρροή αποτελούνταν από πνευματιστές, μερικούς από αυτούς ευαγγελικούς Χριστιανούς, οι οποίοι ήταν πεπεισμένοι ότι οι εμπειρίες κοντά στο θάνατο ήταν γνήσιες παραμονές στη χώρα των νεκρών και θεϊκές. Ως ερευνητές, ο στόχος των πνευματιστών ήταν να συλλέξουν όσο το δυνατόν περισσότερες αναφορές για την εμπειρία του σχεδόν θανάτου και να προσηλυτίσουν την κοινωνία σχετικά με την πραγματικότητα της μετά θάνατον ζωής. Ο Moody ήταν ο πιο σημαντικός εκπρόσωπός τους. τελικά ισχυρίστηκε ότι είχε πολλές προηγούμενες ζωές και έχτισε ένα «ψυχομαντείο» στην αγροτική Αλαμπάμα όπου οι άνθρωποι μπορούσαν να προσπαθήσουν να καλέσουν τα πνεύματα των νεκρών κοιτάζοντας σε έναν αμυδρά φωτισμένο καθρέφτη.
Η δεύτερη και μεγαλύτερη ομάδα των παραλίγο θανατηφόρων ερευνητών ήταν οι παραψυχολόγοι, όσοι ενδιαφέρονται για φαινόμενα που φαινόταν να υπονομεύουν την επιστημονική ορθοδοξία ότι ο νους δεν μπορούσε να υπάρξει ανεξάρτητα από τον εγκέφαλο. Αυτοί οι ερευνητές, οι οποίοι ήταν σε γενικές γραμμές εκπαιδευμένοι επιστήμονες που ακολουθούσαν καθιερωμένες ερευνητικές μεθόδους, έτειναν να πιστεύουν ότι οι εμπειρίες κοντά στο θάνατο προσέφεραν στοιχεία ότι η συνείδηση θα μπορούσε να επιμείνει μετά το θάνατο του ατόμου. Πολλοί από αυτούς ήταν γιατροί και ψυχίατροι που είχαν επηρεαστεί βαθιά αφού άκουσαν τις ιστορίες σχεδόν θανάτου ασθενών που νοσηλεύονταν στη ΜΕΘ. Στόχος τους ήταν να βρουν τρόπους να δοκιμάσουν τις θεωρίες τους για τη συνείδηση εμπειρικά και να μετατρέψουν τις μελέτες σχεδόν θανάτου σε μια νόμιμη επιστημονική προσπάθεια.
Τέλος, εμφανίστηκε η μικρότερη ομάδα ερευνητών σχεδόν θανάτου, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν φυσικοί. Αυτοί ήταν επιστήμονες, πολλοί από τους οποίους μελέτησαν τον εγκέφαλο, οι οποίοι ήταν αφοσιωμένοι σε έναν αυστηρά βιολογικό απολογισμό των παραλίγο θανάτου. Όπως τα όνειρα, υποστήριξαν οι φυσικιστές, οι παραλίγο θανατικές εμπειρίες μπορεί να αποκαλύπτουν ψυχολογικές αλήθειες, αλλά το έκαναν μέσω παραισθησιογόνων μυθοπλασιών που προέκυψαν από τη λειτουργία του σώματος και του εγκεφάλου. (Πράγματι, πολλές από τις καταστάσεις που αναφέρθηκαν από τους παραλίγο θανάτους μπορούν προφανώς να επιτευχθούν με τη λήψη της δόσης κεταμίνης ενός ήρωα.)
Η βασική τους υπόθεση ήταν: χωρίς λειτουργία εγκεφάλου σημαίνει ότι δεν υπάρχει συνείδηση και σίγουρα δεν υπάρχει ζωή μετά τον θάνατο.
Το καθήκον τους, το οποίο ανέλαβε η Borjigin το 2015, ήταν να ανακαλύψουν τι συνέβαινε κατά τη διάρκεια εμπειριών παραλίγο θανάτου σε ένα θεμελιωδώς φυσικό επίπεδο.
Σιγά-σιγά, οι πνευματιστές εγκατέλειψαν το πεδίο της έρευνας για τους πιο υψηλούς τομείς του χριστιανικού ραδιοφώνου και οι παραψυχολόγοι και οι φυσικοί άρχισαν να φέρνουν τις μελέτες σχεδόν θανάτου πιο κοντά στο επιστημονικό ρεύμα. Μεταξύ του 1975, όταν ο Moody δημοσίευσε το Life After Life, και το 1984, μόνο 17 άρθρα στη βάση δεδομένων επιστημονικών δημοσιεύσεων PubMed αναφέρονταν σε εμπειρίες παρ’ ολίγον θανάτου. Την επόμενη δεκαετία, υπήρχαν 62. Στο πιο πρόσφατο διάστημα 10 ετών, ήταν 221. Αυτά τα άρθρα εμφανίστηκαν παντού, από το περιοδικό Canadian Urological Association Journal έως τις αξιόλογες σελίδες του The Lancet.
Σήμερα, υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη αίσθηση σε όλη την κοινότητα των επιθανάτιων ερευνητών ότι βρισκόμαστε στα πρόθυρα μεγάλων ανακαλύψεων.
Η Charlotte Martial, μια νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο της Λιέγης στο Βέλγιο, η οποία έχει κάνει μερικές από τις καλύτερες φυσικιστικές εργασίες (σσ στη φιλοσοφία, ο φυσικισμός είναι η άποψη ότι «όλα είναι φυσικά», ότι δεν υπάρχει «τίποτα πέρα και πάνω» από το φυσικό) σε εμπειρίες κοντά στο θάνατο, ελπίζει ότι σύντομα θα αναπτύξουμε μια νέα κατανόηση της σχέσης μεταξύ της εσωτερικής εμπειρίας της συνείδησης και των εξωτερικών εκδηλώσεών της, παράδειγμα σε ασθενείς με κώμα. «Βρισκόμαστε πραγματικά σε μια κρίσιμη στιγμή όπου πρέπει να ξεμπερδέψουμε τη συνείδηση από την ανταπόκριση και ίσως αμφισβητήσουμε κάθε κατάσταση που θεωρούμε αναίσθητη», μου είπε. Ο Πάρνια, ο ειδικός στην ανάνηψη, που μελετά τις φυσικές διεργασίες του θανάτου αλλά είναι επίσης επιρρεπής σε μια παραψυχολογική θεωρία της συνείδησης, έχει μια ριζικά διαφορετική αντίληψη για αυτό που είμαστε έτοιμοι να μάθουμε. «Νομίζω ότι σε 50 ή 100 χρόνια θα έχουμε ανακαλύψει την οντότητα που είναι η συνείδηση», μου είπε.
«Θα θεωρείται δεδομένο ότι δεν παρήχθη από τον εγκέφαλο και δεν πεθαίνει όταν πεθάνεις».
Εάν το πεδίο των μελετών παρ’ ολίγον θανάτου βρίσκεται στο κατώφλι νέων ανακαλύψεων σχετικά με τη συνείδηση και τον θάνατο, αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην επανάσταση στην ικανότητά μας να αναβιώνουμε άτομα που έχουν υποστεί καρδιακή ανακοπή. Ο Lance Becker είναι ηγέτης στην επιστήμη της ανάνηψης για περισσότερα από 30 χρόνια. Ως νεαρός γιατρός που προσπαθούσε να αναβιώσει ανθρώπους μέσω CPR στα μέσα της δεκαετίας του 1980, οι ανώτεροι γιατροί συχνά παρενέβαιναν για να δηλώσουν τους ασθενείς νεκρούς. «Σε ένα ορισμένο σημείο, απλώς έλεγαν: «Εντάξει, φτάνει. Ας σταματήσουμε. Αυτό είναι ανεπιτυχές. Ώρα θανάτου: 1.37 μ.μ.», θυμήθηκε πρόσφατα. «Και αυτό θα ήταν το τελευταίο πράγμα. Και ένα από τα πράγματα που μου έτρεχαν στο μυαλό ως νεαρός γιατρός ήταν, «Λοιπόν, τι πραγματικά συνέβη στο 1.37;»».
Σε ένα ιατρικό περιβάλλον, ο «κλινικός θάνατος» λέγεται ότι συμβαίνει τη στιγμή που η καρδιά σταματά να αντλεί αίμα και ο παλμός σταματά. Αυτό είναι ευρέως γνωστό ως καρδιακή ανακοπή. (Είναι διαφορετικό από ένα έμφραγμα, στο οποίο υπάρχει απόφραξη σε μια καρδιά που εξακολουθεί να αντλεί.) Η απώλεια οξυγόνου στον εγκέφαλο και άλλα όργανα γενικά ακολουθεί μέσα σε δευτερόλεπτα ή λεπτά, αν και η πλήρης διακοπή της δραστηριότητας στην καρδιά και τον εγκέφαλο – που συχνά αποκαλείται «ισοπέδωση» ή, στην περίπτωση του τελευταίου, «εγκεφαλικός θάνατος» – μπορεί να μην συμβεί για πολλά λεπτά ή ακόμη και ώρες.
Για όλους σχεδόν τους ανθρώπους σε όλες τις εποχές της ιστορίας, η καρδιακή ανακοπή ήταν βασικά το τέλος της γραμμής. Αυτό άρχισε να αλλάζει το 1960, όταν επισημοποιήθηκε ο συνδυασμός αέρα στόμα με στόμα (mouth-to-mouth ventilation), θωρακικές συμπιέσεις και εξωτερική απινίδωση, γνωστή ως καρδιοπνευμονική αναζωογόνηση ή CPR. Λίγο αργότερα, ξεκίνησε μια τεράστια εκστρατεία για την εκπαίδευση των κλινικών ιατρών και του κοινού σχετικά με τις βασικές τεχνικές της CPR, και σύντομα οι άνθρωποι αναβίωσαν σε αριθμούς που ήταν μέχρι πρότινος αδιανόητοι, αν και μέτριοι.
Καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι αναβίωναν, οι επιστήμονες έμαθαν ότι, ακόμη και στα οξέα τελικά του στάδια, ο θάνατος δεν είναι ένα σημείο, αλλά μια διαδικασία. Μετά την καρδιακή ανακοπή, το αίμα και το οξυγόνο σταματούν να κυκλοφορούν στο σώμα, τα κύτταρα αρχίζουν να διασπώνται και η κανονική ηλεκτρική δραστηριότητα στον εγκέφαλο διακόπτεται. Αλλά τα όργανα δεν σταματούν αμετάκλητα αμέσως και ο εγκέφαλος δεν παύει απαραίτητα να λειτουργεί εντελώς. Συχνά εξακολουθεί να υπάρχει η πιθανότητα επιστροφής στη ζωή. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο κυτταρικός θάνατος μπορεί να σταματήσει ή να επιβραδυνθεί σημαντικά, η καρδιά μπορεί να επανεκκινηθεί και η λειτουργία του εγκεφάλου μπορεί να αποκατασταθεί. Με άλλα λόγια, η διαδικασία του θανάτου μπορεί να αντιστραφεί.
Δεν είναι πια ανήκουστο άνθρωποι να αναβιώνουν ακόμη και έξι ώρες μετά την κήρυξή τους ως κλινικά νεκρών. Το 2011, Ιάπωνες γιατροί ανέφεραν την περίπτωση μιας νεαρής γυναίκας που βρέθηκε σε ένα δάσος ένα πρωί μετά από μια υπερβολική δόση που σταμάτησε την καρδιά της το προηγούμενο βράδυ. Χρησιμοποιώντας προηγμένη τεχνολογία για την κυκλοφορία αίματος και οξυγόνου μέσω του σώματός της, οι γιατροί κατάφεραν να την αναβιώσουν σε περισσότερο από έξι ώρες αργότερα και μπόρεσε να βγει από το νοσοκομείο μετά από τρεις εβδομάδες φροντίδας. Το 2019, μια Βρετανίδα ονόματι Audrey Schoeman που βρέθηκε σε μια χιονοθύελλα πέρασε έξι ώρες σε καρδιακή ανακοπή προτού οι γιατροί την επαναφέρουν στη ζωή χωρίς εμφανή εγκεφαλική βλάβη.
«Δεν νομίζω ότι υπήρξε ποτέ πιο συναρπαστική στιγμή για το πεδίο», μου είπε ο Μπέκερ. «Ανακαλύπτουμε νέα φάρμακα, ανακαλύπτουμε νέες συσκευές και ανακαλύπτουμε νέα πράγματα για τον εγκέφαλο».
Ο εγκέφαλος – αυτό είναι το δύσκολο κομμάτι. Τον Ιανουάριο του 2021, καθώς η πανδημία του Covid-19 εκτινάσσονταν προς την πιο θανατηφόρα εβδομάδα που έχει καταγραφεί, το Netflix κυκλοφόρησε μια σειρά ντοκιμαντέρ με τίτλο Surviving Death. Στο πρώτο επεισόδιο, ορισμένοι από τους πιο εξέχοντες παραψυχολόγους των μελετών του παρ’ ολίγον θανάτου παρουσίασαν τον πυρήνα των επιχειρημάτων τους για το γιατί πιστεύουν ότι οι επιθανάτιες εμπειρίες δείχνουν ότι η συνείδηση υπάρχει ανεξάρτητα από τον εγκέφαλο. «Όταν η καρδιά σταματάει, μέσα σε 20 δευτερόλεπτα περίπου, αισθάνεσαι ισοπέδωση, που σημαίνει ότι δεν υπάρχει εγκεφαλική δραστηριότητα», δήλωσε ο Bruce Greyson, ομότιμος καθηγητής ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια και ένα από τα ιδρυτικά μέλη της Διεθνούς Ένωσης για τις Μελέτες Κοντά στον Θάνατο, λέει στο ντοκιμαντέρ. «Και όμως», συνεχίζει να ισχυρίζεται, «οι άνθρωποι έχουν εμπειρίες σχεδόν θανάτου όταν είναι (παράθεση) «επίπεδους» για περισσότερο από αυτό» (‘flatlined’ for longer than that.”)
Αυτό είναι ένα βασικό δόγμα των επιχειρημάτων των παραψυχολόγων: εάν υπάρχει συνείδηση χωρίς εγκεφαλική δραστηριότητα, τότε η συνείδηση πρέπει να κατοικεί κάπου πέρα από τον εγκέφαλο.
Μερικοί από τους παραψυχολόγους εικάζουν ότι είναι μια «μη τοπική» δύναμη που διαπερνά το σύμπαν, όπως ο ηλεκτρομαγνητισμός. Αυτή η δύναμη λαμβάνεται από τον εγκέφαλο, αλλά δεν παράγεται από αυτόν, όπως η τηλεόραση λαμβάνει μια εκπομπή.
Για να ισχύει αυτό το επιχείρημα, κάτι άλλο πρέπει να ισχύει: οι εμπειρίες παραλίγο θανάτου πρέπει να συμβούν κατά τη διάρκεια του θανάτου, μετά τη διακοπή λειτουργίας του εγκεφάλου. Για να το αποδείξουν αυτό, οι παραψυχολόγοι επισημαίνουν μια σειρά από σπάνιες αλλά εκπληκτικές περιπτώσεις γνωστές ως «ακριβείς» εμπειρίες παρ’ ολίγον θανάτου, στις οποίες οι ασθενείς φαίνεται να αναφέρουν λεπτομέρειες από το χειρουργείο που θα μπορούσαν να γνώριζαν μόνο εάν είχαν συνειδητή επίγνωση κατά τη διάρκεια του χρόνου ότι ήταν κλινικά νεκροί. Υπάρχουν δεκάδες τέτοιες αναφορές. Μια απο τις πιο διάσημες είναι για μια γυναίκα που προφανώς ταξίδεψε τόσο μακριά έξω από το σώμα της που μπόρεσε να εντοπίσει ένα παπούτσι σε μια προεξοχή παραθύρου σε άλλο σημείο του νοσοκομείου όπου υπέστη καρδιακή ανακοπή. Το παπούτσι βρέθηκε αργότερα από μια νοσοκόμα.
Τουλάχιστον, έχουν γράψει ο Πάρνια και οι συνεργάτες του, ότι τέτοια φαινόμενα είναι «ανεξήγητα μέσα από τα τρέχοντα νευροεπιστημονικά μοντέλα». Δυστυχώς για τους παραψυχολόγους, ωστόσο, καμία από τις αναφορές σχετικά με την ευαισθητοποίηση μετά τον θάνατο δεν ανταποκρίνεται σε αυστηρό επιστημονικό έλεγχο. «Υπάρχουν πολλοί ισχυρισμοί αυτού του είδους, αλλά στις μακρές δεκαετίες έρευνάς μου σε εξωσωματικές και παραλίγο θανατηφόρες εμπειρίες δεν συνάντησα ποτέ καμία πειστική απόδειξη ότι αυτό είναι αλήθεια», λέει η Σου Μπλάκμορ, γνωστή ερευνήτρια στην παραψυχολογία, η οποία είχε τη δική της επιθανάτια εμπειρία ως νεαρή γυναίκα το 1970.
Η περίπτωση του παπουτσιού, τόνισε η Blackmore, βασίστηκε αποκλειστικά στην αναφορά της νοσοκόμας που ισχυρίστηκε ότι το βρήκε. Αυτό απέχει πολύ από το πρότυπο απόδειξης που θα απαιτούσε η επιστημονική κοινότητα για να αποδεχθεί ένα αποτέλεσμα τόσο ριζικό όσο ότι η συνείδηση μπορεί να ταξιδέψει πέρα από το σώμα και να υπάρξει μετά θάνατον. Σε άλλες περιπτώσεις, δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι οι εμπειρίες που αναφέρθηκαν από τους επιζώντες από καρδιακή ανακοπή συνέβησαν όταν ο εγκέφαλός τους σταμάτησε, σε αντίθεση με την περίοδο πριν ή μετά την υποτιθέμενη «επίπεδη γραμμή». «Μέχρι στιγμής, δεν υπάρχουν επαρκώς αυστηρές, πειστικές εμπειρικές αποδείξεις ότι οι άνθρωποι μπορούν να παρατηρήσουν το περιβάλλον τους κατά τη διάρκεια μιας παρ’ ολίγον θανατικής εμπειρίας», μου είπε η Charlotte Martial, νευροεπιστήμονας του Πανεπιστημίου της Λιέγης.
Οι παραψυχολόγοι τείνουν να πιέζουν υποστηρίζοντας ότι ακόμη κι αν κάθε μία από τις περιπτώσεις αληθών εμπειριών παρ’ ολίγον θανάτου αφήνει περιθώρια για επιστημονικές αμφιβολίες, σίγουρα η συσσώρευση δεκάδων από αυτές τις αναφορές πρέπει να μετράει κάτι. Αλλά αυτό το επιχείρημα μπορεί να ανατραπεί: αν υπάρχουν τόσες πολλές γνήσιες περιπτώσεις συνείδησης που επιβίωσε από τον θάνατο, τότε γιατί θα έπρεπε μέχρι στιγμής να έχει αποδειχτεί αδύνατο να συλληφθεί εμπειρικά;
Ίσως η ιστορία που πρέπει να γραφτεί για τις παραλίγο θανατηφόρες εμπειρίες δεν είναι ότι αποδεικνύουν ότι η συνείδηση είναι ριζικά διαφορετική από αυτό που πιστεύαμε ότι ήταν. Αντίθετα, είναι ότι η διαδικασία του θανάτου είναι πολύ πιο περίεργη από ό,τι υποψιάστηκαν ποτέ οι επιστήμονες. Οι πνευματιστές και οι παραψυχολόγοι έχουν δίκιο που επιμένουν ότι κάτι πολύ περίεργο συμβαίνει στους ανθρώπους όταν πεθαίνουν, αλλά κάνουν λάθος να υποθέτουν ότι συμβαίνει στην επόμενη ζωή και όχι σε αυτή. Τουλάχιστον, αυτό είναι το συμπέρασμα του τι βρήκε η Jimo Borjigin όταν ερεύνησε την υπόθεση του Ασθενούς Ένα.
Τις στιγμές μετά την απομάκρυνση του οξυγόνου από την Ασθενή Ένα, υπήρξε μια έξαρση της δραστηριότητας στον ετοιμοθάνατο εγκέφαλό της. Περιοχές που ήταν σχεδόν αθόρυβες ενώ βρισκόταν σε υποστήριξη ζωής, ξαφνικά χτυπήθηκαν από ηλεκτρικά σήματα υψηλής συχνότητας που ονομάζονται κύματα γάμμα. Συγκεκριμένα, τα μέρη του εγκεφάλου που οι επιστήμονες θεωρούν «καυτή ζώνη» για τη συνείδηση έγιναν δραματικά ζωντανά. Σε ένα τμήμα, τα σήματα παρέμειναν ανιχνεύσιμα για περισσότερα από έξι λεπτά. Σε μια άλλη, ήταν 11 έως 12 φορές υψηλότερα από ό,τι ήταν πριν αφαιρεθεί ο αναπνευστήρας του Ασθενούς Ένα.
«Καθώς πέθανε, ο εγκέφαλος της Ασθενούς Ένα λειτουργούσε σε ένα είδος υπερκίνησης», μου είπε η Borjigin. Για περίπου δύο λεπτά μετά τη διακοπή του οξυγόνου της, υπήρξε ένας έντονος συγχρονισμός των εγκεφαλικών κυμάτων της, μια κατάσταση που σχετίζεται με πολλές γνωστικές λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένης της αυξημένης προσοχής και μνήμης. Ο συγχρονισμός μειώθηκε για περίπου 18 δευτερόλεπτα και στη συνέχεια εντάθηκε ξανά για περισσότερα από τέσσερα λεπτά. Έσβησε για ένα λεπτό και μετά επέστρεψε για τρίτη φορά.
Σε αυτές τις ίδιες περιόδους θανάτου, διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου του Ασθενούς Ένα ήταν ξαφνικά σε στενή επικοινωνία μεταξύ τους. Οι πιο έντονες συνδέσεις ξεκίνησαν αμέσως μετά τη διακοπή του οξυγόνου της και κράτησαν για σχεδόν τέσσερα λεπτά. Υπήρξε άλλη μια έκρηξη συνδεσιμότητας περισσότερο από πέντε λεπτά και 20 δευτερόλεπτα μετά την απομάκρυνσή της. Συγκεκριμένα, περιοχές του εγκεφάλου της που σχετίζονται με την επεξεργασία της συνειδητής εμπειρίας – περιοχές που είναι ενεργές όταν κινούμαστε στον κόσμο της εγρήγορσης και όταν έχουμε ζωντανά όνειρα – επικοινωνούσαν με όσους εμπλέκονται στο σχηματισμό μνήμης. Το ίδιο συσχετίστηκαν μέρη του εγκεφάλου με την ενσυναίσθηση. Ακόμα κι όταν γλίστρησε αμετάκλητα πιο βαθιά στον θάνατο, κάτι που έμοιαζε εκπληκτικά σαν να διαδραματιζόταν η ζωή μέσα σε αρκετά λεπτά στον εγκέφαλο της Ασθενούς Ένα.
Οι σκιές ανώνυμων ατόμων φαίνονται σε μια εικόνα wallView σε πλήρη οθόνη
Φωτογραφία: Richard Baker/Corbis/Getty Images
Αυτές οι λάμψεις και οι λάμψεις κάτι σαν ζωή έρχονται σε αντίθεση με τις προσδοκίες σχεδόν όλων που εργάζονται στον τομέα της επιστήμης της αναβίωσης και των μελετών σχεδόν θανάτου. Η κυρίαρχη πεποίθηση – που εκφράστηκε από τον Greyson, τον ψυχίατρο και συνιδρυτή της Διεθνούς Ένωσης Μελετών Κοντά στον Θανάτο, στη σειρά του Netflix Surviving Death – ήταν ότι μόλις το οξυγόνο σταματήσει να πηγαίνει στον εγκέφαλο, η νευρολογική δραστηριότητα πέφτει απότομα. Αν και μερικές προηγούμενες περιπτώσεις εγκεφαλικών κυμάτων είχαν αναφερθεί σε ετοιμοθάνατους ανθρώπινους εγκεφάλους, τίποτα τόσο λεπτομερές και περίπλοκο όσο αυτό που συνέβη στην Ασθενή Ένα δεν είχε ποτέ ανιχνευθεί.
Δεδομένων των επιπέδων δραστηριότητας και συνδεσιμότητας σε συγκεκριμένες περιοχές του ετοιμοθάνατου εγκεφάλου της, η Borjigin πιστεύει ότι είναι πιθανό η Ασθενής Ένα να είχε μια βαθιά εμπειρία κοντά στο θάνατο με πολλά από τα κύρια χαρακτηριστικά της: αισθήσεις έξω από το σώμα, οράματα φωτός, συναισθήματα χαράς ή γαλήνη, και ηθικές επαναξιολογήσεις της ζωής κάποιου. Φυσικά, η ασθενής Ένα δεν ανέκαμψε, επομένως κανείς δεν μπορεί να αποδείξει ότι τα απίστευτα συμβάντα στον ετοιμοθάνατο εγκέφαλό της είχαν βιωματικά αντίστοιχα. Ο Γκρέισον και ένας από τους άλλους μεγαλοπρεπείς μελετητές παρ’ ολίγον θανάτου, ένας Ολλανδός καρδιολόγος ονόματι Πιμ βαν Λόμελ, ισχυρίστηκαν ότι η εγκεφαλική δραστηριότητα της Ασθενούς Ένα δεν μπορεί να ρίξει φως σε εμπειρίες παρ’ ολίγον θανάτου, επειδή η καρδιά της δεν είχε τελείως ισοπεδωθεί, αλλά αυτό είναι αυτοκαταστροφικό επιχείρημα: δεν υπάρχουν αυστηρές εμπειρικές αποδείξεις ότι οι εμπειρίες κοντά στο θάνατο συμβαίνουν σε άτομα των οποίων η καρδιά έχει σταματήσει τελείως.
Τουλάχιστον, η εγκεφαλική δραστηριότητα της Ασθενούς Ένα – και η δραστηριότητα στον ετοιμοθάνατο εγκέφαλο ενός άλλου ασθενούς που μελέτησε η Borjigin, μιας 77χρονης γυναίκας γνωστής ως Patient Three – φαίνεται να κλείνει την πόρτα στο επιχείρημα ότι ο εγκέφαλος πάντα και σχεδόν αμέσως παύει να λειτουργεί με συνεκτικό τρόπο τις στιγμές μετά τον κλινικό θάνατο. «Ο εγκέφαλος, αντίθετα με την πεποίθηση όλων, είναι πραγματικά πολύ ενεργός κατά τη διάρκεια της καρδιακής ανακοπής», είπε η Borjigin. Ο θάνατος μπορεί να είναι πολύ πιο ζωντανός από ό,τι πιστεύαμε ποτέ.
Η Borjigin πιστεύει ότι η κατανόηση του ετοιμοθάνατου εγκεφάλου είναι ένα από τα «ιερά δισκοπότηρα» της νευροεπιστήμης.
«Ο εγκέφαλος είναι τόσο ανθεκτικός, η καρδιά είναι τόσο ανθεκτική, που χρειάζονται χρόνια κακοποίησης για να τους σκοτώσεις», επεσήμανε. «Γιατί τότε, χωρίς οξυγόνο, ένας απόλυτα υγιής άνθρωπος μπορεί να πεθάνει αμετάκλητα μέσα σε 30 λεπτά;» Παρόλο που οι περισσότεροι άνθρωποι θα θεωρούσαν αυτό το αποτέλεσμα ως δεδομένο, η Borjigin πιστεύει ότι, σε φυσικό επίπεδο, στην πραγματικότητα δεν έχει νόημα.
Η Borjigin ελπίζει ότι η κατανόηση της νευροφυσιολογίας του θανάτου μπορεί να μας βοηθήσει να τον αντιστρέψουμε. Έχει ήδη δεδομένα εγκεφαλικής δραστηριότητας από δεκάδες νεκρούς ασθενείς που περιμένει να αναλύσει. Όμως, λόγω του παραφυσικού στιγματισμού που σχετίζεται με τις επιθανάτιες μελέτες, λίγα ερευνητικά γραφεία θέλουν να της χορηγήσουν χρηματοδότηση. «Η συνείδηση είναι σχεδόν μια βρώμικη λέξη μεταξύ των χρηματοδότων», πρόσθεσε. «Οι σκληροπυρηνικοί επιστήμονες πιστεύουν ότι η έρευνα σε αυτό θα έπρεπε να ανήκει ίσως στη θεολογία, τη φιλοσοφία, αλλά όχι στη σκληροπυρηνική επιστήμη. Άλλοι άνθρωποι ρωτούν, «Ποια είναι η χρήση; Οι ασθενείς θα πεθάνουν ούτως ή άλλως, οπότε γιατί να μελετήσετε αυτή τη διαδικασία; Δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα γι ‘αυτό.»
Έχουν ήδη προκύψει στοιχεία ότι ακόμη και ο συνολικός εγκεφαλικός θάνατος μπορεί κάποια μέρα να είναι αναστρέψιμος. Το 2019, επιστήμονες στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ συγκέντρωσαν εγκεφάλους γουρουνιών που είχαν αποκεφαλιστεί σε εμπορικό σφαγείο τέσσερις ώρες νωρίτερα. Στη συνέχεια έγχυσαν στους εγκεφάλους για έξι ώρες ένα ειδικό κοκτέιλ ναρκωτικών και συνθετικού αίματος. Παραδόξως, μερικά από τα κύτταρα στον εγκέφαλο άρχισαν να παρουσιάζουν και πάλι μεταβολική δραστηριότητα και μερικές από τις συνάψεις άρχισαν ακόμη και να πυροδοτούνται. Οι σαρώσεις εγκεφάλου των χοίρων δεν έδειξαν την εκτεταμένη ηλεκτρική δραστηριότητα που συνήθως συνδέουμε με την αίσθηση ή τη συνείδηση. Αλλά το γεγονός ότι υπήρξε οποιαδήποτε δραστηριότητα υποδηλώνει ότι τα σύνορα της ζωής μπορεί μια μέρα να επεκταθούν πολύ, πολύ μακρύτερα στις σφαίρες του θανάτου από ό,τι φαντάζονται σήμερα οι περισσότεροι επιστήμονες.
Άλλες σοβαρές οδοί έρευνας για την παρ’ ολίγον θανατική εμπειρία βρίσκονται σε εξέλιξη. Η Martial και οι συνάδελφοί της στο Πανεπιστήμιο της Λιέγης εργάζονται σε πολλά ζητήματα που σχετίζονται με τις παρ’ ολίγον θανατικές εμπειρίες. Το ένα είναι εάν άτομα με ιστορικό τραύματος ή με πιο δημιουργικό μυαλό, τείνουν να έχουν τέτοιες εμπειρίες σε υψηλότερα ποσοστά από τον γενικό πληθυσμό. Ένα άλλο αφορά την εξελικτική βιολογία των παραλίγο εμπειριών θανάτου. Γιατί, εξελικτικά μιλώντας, να έχουμε τέτοιες εμπειρίες; Η Martial και οι συνεργάτες της εικάζουν ότι μπορεί να είναι μια μορφή του φαινομένου που είναι γνωστό ως θανάτωση, στο οποίο πλάσματα σε όλο το ζωικό βασίλειο προσποιούνται τον θάνατο για να ξεφύγουν από θανατηφόρους κινδύνους. Άλλοι ερευνητές έχουν προτείνει ότι η αύξηση της ηλεκτρικής δραστηριότητας τις στιγμές μετά την καρδιακή ανακοπή είναι απλώς η τελική κρίση ενός εγκεφάλου που πεθαίνει ή έχουν υποθέσει ότι είναι μια τελευταία προσπάθεια του εγκεφάλου να επανεκκινήσει τον εαυτό του, όπως η εκκίνηση του κινητήρα ενός αυτοκινήτου.
Εν τω μεταξύ, σε μέρη της κουλτούρας όπου ο ενθουσιασμός δεν επιφυλάσσεται για επιστημονικές ανακαλύψεις σε αυτόν τον κόσμο, αλλά για άφεση ή ευλογία στον επόμενο, οι πνευματιστές, μαζί με διάφορους άλλους, διακινούν τις ιστορίες τους για τη μετά θάνατον ζωή. Ξεχάστε το παροιμιώδες τούνελ του φωτός: στην Αμερική ειδικότερα, ανακαλύφθηκε ένας αγωγός χρημάτων από την πόρτα του θανάτου, μέσω των χριστιανικών μέσων ενημέρωσης, στη λίστα των μπεστ σέλερ των New York Times και από εκεί στα ελαφάκια, ευκολόπιστες πολυθρόνες των καθημερινών τοκ σόου του έθνους. Πρώτη στάση, παράδεισος. επόμενος σταθμός, ο Δρ Οζ.
Αλλά υπάρχει κάτι που συνδέει πολλούς από αυτούς τους ανθρώπους –τους φυσικούς, τους παραψυχολόγους, τους πνευματιστές– μαζί. Είναι η ελπίδα ότι υπερβαίνοντας τα τρέχοντα όρια της επιστήμης και του σώματός μας, δεν θα επιτύχουμε μια βαθύτερη κατανόηση του θανάτου, αλλά μια μεγαλύτερη και πιο βαθιά εμπειρία ζωής. Αυτή, ίσως, είναι η πραγματική έλξη του παρ’ ολίγον θανάτου: μας δείχνει τι είναι δυνατό όχι στον επόμενο κόσμο, αλλά σε αυτόν.
