Η μυστική συνάντηση Καραμανλή με τον Αμερικανό πρεσβευτή Κιούμπιτς τον Αύγουστο του 1976 για την «κρίση του Χόρα»

του Δημητρίου Μερκούριου Κόντη*

Ο Κωσταντίνος Καραμανλής από την ημέρα που επανήλθε στην πολιτική σκηνή και ανέλαβε εκ νέου την ευθύνη της διαχείρισης της τύχης του ελληνικού λαού, προσπαθούσε με σθένος να εξασφαλίσει την αμερικανική υποστήριξη. Η βασική επιδίωξη του Καραμανλή ήταν να εξασφαλίσει την στρατιωτική παρέμβαση των Η.Π.Α. σε μια ενδεχόμενη επιθετική κίνηση των Τούρκων στο Αιγαίο. Η «κρίση του Χόρα» οδήγησε στην ενεργοποίηση του έκτακτου μηχανισμού διαχείρισης κρίσεων Καραμανλή-State Department. Ο Πέτρος Μολυβιάτης, γενικός διευθυντής του πολιτικού γραφείου του πρωθυπουργού,

τηλεφωνούσε στον Αμερικανό πρεσβευτή στην Αθήνα Τζακ Κιούμπιτς και κανόνιζε απογευματινή συνάντηση στο διαμέρισμα του Καραμανλή στην Βασιλίσσης Σοφίας. Επιθυμία του Καραμανλή ήταν να συνομιλεί με τον Κιούμπιτς μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και το πρωθυπουργικό του γραφείο, ώστε να αποφεύγει ενδεχόμενες αντιδράσεις από την αντιπολίτευση. Το περιεχόμενο των συζητήσεων παρέμενε στον στενό κύκλο των Καραμανλή-Μολυβιάτη-Μπίτσιου ενώ ο Κιούμπιτς τηλεγραφούσε άμεσα στο State Department και ενημέρωνε τον πολιτικό του προϊστάμενο. Στις 11 Αυγούστου του 1976, που πραγματοποιήθηκε η συνάντηση, υπουργός των Εξωτερικών των Η.Π.Α. ήταν ο προσφάτως εκλιπών Χένρι Κίσινγκερ.

Ο Καραμανλής επισήμανε στον Κιούμπιτς ότι δεχόταν σημαντικές πιέσεις τόσο από την ηγεσία του ελληνικού στρατού, όσο και από τον ελληνικό λαό να αντιδράσει στρατιωτικά στην τουρκική πρόκληση. Την προηγούμενη μέρα ο Κίσινγκερ είχε δηλώσει από τη Ντοβίλ της Γαλλίας ότι το ζήτημα του Αιγαίου είναι ουσιαστικά νομικής φύσης, το οποίο και θα μπορούσε να διευθετηθεί στα αρμόδια δικαστήρια. Ο Κίσινγκερ θα προειδοποιούσε και τις δύο πλευρές πως η προσφυγή σε οποιαδήποτε στρατιωτική ενέργεια θα ήταν αδικαιολόγητη. Ο Καραμανλής θεωρούσε πως οι δηλώσεις του Κίσινγκερ έδιναν το πράσινο φως στην Τουρκία να συνεχίσει τις προκλήσεις έναντι της Ελλάδας, μαζί με τις σεισμικές έρευνες στο κομμάτι της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου, που η Ελλάδα θεωρούσε πως ήταν δικό της. Από προηγούμενες συζητήσεις του με τον Κιούμπιτς, ο Καραμανλής γνώριζε πως το State Department είχε διαφορετική νομική ερμηνεία για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου. Για τον Καραμανλή όμως το ζήτημα ήταν πλέον πολιτικό και γι’ αυτό προσδοκούσε τη συνδρομή των Αμερικανών στην επικείμενη συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας στον Ο.Η.Ε.

Την προηγούμενη μέρα ο Κίσινγκερ είχε δώσει εντολή στον Κιούμπιτς να μεταφέρει ένα προφορικό μήνυμά του στον Έλληνα ομόλογό του Δημήτριο Μπίτσιο. Η διπλωματική αυτή πρακτική είναι συνήθης, κυρίως όταν μια Μεγάλη Δύναμη επιθυμεί να δώσει μια «εντολή» σε μια μικρότερη Δύναμη. Ένα τηλεγράφημα του State Department απευθείας προς το ελληνικό ΥΠΕΞ θα μπορούσε να δημοσιοποιηθεί στον τύπο, στην υποθετική περίπτωση που η ελληνική κυβέρνηση δεν θα ήταν διατεθειμένη να συμμορφωθεί στις υποδείξεις των Αμερικανών. Το ακριβές περιεχόμενο του προφορικού μηνύματος του Κίσινγκερ προς στον Μπίτσιο δεν είναι γνωστό, διότι τα σχετικά τηλεγραφήματα Κίσινγκερ προς Κιούμπιτς δεν αποχαρακτηρίστηκαν στην τριακονταετία από την αρμόδια επιτροπή του State Department, γεγονός που καταδεικνύει και την σπουδαιότητά τους. Το πνεύμα του μηνύματος τεκμαίρεται όμως από την συζήτηση Καραμανλή- Κιούμπιτς, ενώ πιθανότατα το μήνυμα του Κίσινγκερ ήταν και ο καταλύτης που οδήγησε στην έκτακτη αυτή συνάντηση.

Ο Κιούμπιτς επισήμανε στον Καραμανλή πως ο Κίσινγκερ πίστευε ότι υπάρχουν πολλά μέτρα που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει η Ελλάδα για να προστατεύσει τη νομική της θέση χωρίς να καταφύγει σε βία. Τόνισε πως ο «Κίσινγκερ είχε επικοινωνία με την τουρκική κυβέρνηση για να ζητήσει αυτοσυγκράτηση και επίσης θα περιμέναμε από την Ελλάδα να ασκήσει παρόμοια αυτοσυγκράτηση, ώστε να βρεθεί  ειρηνικά ο τρόπος που θα διευθετούσε τις διαφορές μεταξύ των δύο χωρών.» Η απάντηση του Καραμανλή ήταν πως η προτροπή του Κίσινγκερ για αυτοσυγκράτηση ήταν αντίστοιχη με την προ εικοσαετίας προτροπή του τότε Αμερικανού υπουργού των Εξωτερικών Τζων Ντάλλες, όταν οι Έλληνες «σφαγιάζονταν στην Κωνσταντινούπολη.»

Ο Καραμανλής έκανε μια τελευταία προσπάθεια να εξασφαλίσει την υποστήριξη των Η.Π.Α. στην επικείμενη συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας. Ο Κιούμπιτς ήταν ειλικρινής, ξεκαθαρίζοντας στον Καραμανλή πως ένα τέτοιο ενδεχόμενο ήταν «εξαιρετικά αμφίβολο.» Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα έπαιρναν θέση επί της ουσίας στην ελληνοτουρκική διαφορά και θα απέφευγαν να επιλέξουν στρατόπεδο. Θα προσπαθούσαν όμως να φανούν χρήσιμες σε όλα τα συμβαλλόμενα μέρη για την εξεύρεση μιας αμοιβαία αποδεκτής λύσης για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Ο Καραμανλής απάντησε ότι αν βρεθεί μια τέτοια λύση στο Συμβούλιο Ασφαλείας «τότε είμαι επίσης έτοιμος να ξεκινήσω έναν άμεσο διάλογο και να δώσω ικανοποίηση στις τουρκικές αξιώσεις, όπου είναι λογικές».

Ο Κιούμπιτς πιθανόν ξαφνιάστηκε από την απάντηση του Καραμανλή και μετά το τέλος της συνάντησης ζήτησε διευκρινήσεις από τον Μολυβιάτη για το τι ακριβώς εννοούσε. Ο Μολυβιάτης απάντησε ότι ο Καραμανλής «αναζητούσε έναν πολιτικά αποδεκτό τρόπο για να απελευθερώσει τόσο την ελληνική όσο και την τουρκική κυβέρνηση από τη σημερινή κρίση του Αιγαίου. Εάν μπορούσε να βρεθεί κάποια λογική λύση στη Νέα Υόρκη μέσω διαβουλεύσεων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αλλά και των άλλων έντονα ενδιαφερόμενων μερών [δηλαδή των Η.Π.Α.], τότε ένα θεμιτό αποτέλεσμα θα μπορούσε να είναι μια πρόσωπο με πρόσωπο συνάντηση μεταξύ των πρωθυπουργών Καραμανλή και Ντεμιρέλ.» Ο Μολυβιάτης είπε ότι ο Καραμανλής θα ήταν έτοιμος να πάει «σχεδόν οπουδήποτε και ανά πάσα στιγμή» για να συναντηθεί με τον Ντεμιρέλ. «Αν ο Ντεμιρέλ είναι έτοιμος και μπορεί να μιλήσει», είπε ο Μολυβιάτης, «το ίδιο είναι και ο Καραμανλής.»

Η τουρκική πολιτική των προκλήσεων κατά την περίοδο 1974-1976 με αποκορύφωμα την έξοδο του Sismik Ι (πρώην Χόρα) στο Αιγαίο το καλοκαίρι του 1976, είχε ως αποτέλεσμα την υπογραφή του πρακτικού της Βέρνης τον Νοέμβριο του ίδιου έτους.  Εμπιστευτική έκθεση του Policy Planning Staff (P/S) του State Department από τον Σεπτέμβριο του 1977 αποκαλύπτει πως η Τουρκική κυβέρνηση ήταν ικανοποιημένη από το αποτέλεσμα, καθώς κατάφερε να γίνει αποδεκτή η πρότασή της από την ελληνική κυβέρνηση για την έναρξη των διαπραγματεύσεων αναφορικά με το ζήτημα της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου. Κατά τον κ. Σωτήρη Ριζά «η διαδικασία αυτή δεν οδήγησε σε συμφωνία ή σε κάποια προσέγγιση των απόψεων των δύο πλευρών. Έδωσε πάντως τη δυνατότητα αποκλιμάκωσης της έντασης για αρκετά χρόνια και επέτρεψε στην ελληνική πλευρά να επιδιώξει σχεδόν απερίσπαστη από κρίσεις την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα και την επανένταξη στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ.»

Το αντίτιμο για όλα τα παραπάνω ήταν η έμμεση παραδοχή από την Ελλάδα ότι το Στάτους Κβο που είχε δημιουργηθεί μετά το τέλος του Πρώτου Βαλκανικού Πολέμου και την υπογραφή της Συνθήκης του Λονδίνου του 1913 τελούσε υπό διαπραγμάτευση: Το Αιγαίο δεν ήταν πλέον de facto μη τουρκικό και κατ’ επέκταση ελληνικό, γεγονός που η Τούρκοι δεν είχαν αμφισβητήσει ενεργά μέχρι και το 1974, όπως παρουσιάζεται στην έκθεση των εμπειρογνωμόνων του State Department. Από την άλλη, η ίδια έκθεση επισημαίνει πως πλέον η πιθανότητα μιας ελληνοτουρκικής σύρραξης στο Αιγαίο είχε απομακρυνθεί.

Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τον λόγο της μεταστροφής του Κωσταντίνου Καραμανλή χωρίς να αποχαρακτηριστούν περισσότερα έγγραφα από το State Department. Ο Καραμανλής έως και τον Αύγουστο του 1976 κρατούσε σκληρή γραμμή στο ζήτημα του Αιγαίου. Είναι όμως σίγουρο πως ο ρόλος των Αμερικανών και ειδικότερα του Χένρι Κίσινγκερ ήταν καθοριστικός στις όποιες αποφάσεις του Καραμανλή, ο οποίος αδιαμφισβήτητα ενήργησε αποκλειστικά με γνώμονα τα ελληνικά εθνικά συμφέροντα.

Τον επόμενο χρόνο, ο Καραμαλής θα ενημέρωνε τον Πρόεδρο Κάρτερ για τις κόκκινες γραμμές της ελληνικής κυβέρνησης στο Αιγαίο. Το να εγκλωβιστούν ελληνικά νησιά σε τουρκική υφαλοκρηπίδα, ο Καραμανλής το θεωρούσε παράλογο και δεν υπήρχε καμία περίπτωση να ενδώσει στην τουρκική απαίτηση. Το σημερινό αφήγημα της «Γαλάζιας Πατρίδας» φυσικά και δεν αποτελεί μια «λογική αξίωση τον Τούρκων» και ως εκ τούτου δεν μπορεί να ικανοποιήσει κανένας πρωθυπουργός της Ελλάδας.

*Ο Δημήτριος-Μερκούριος Κόντης είναι συγγραφέας και ιστορικός ερευνητής. Το κείμενο βασίζεται σε αποχαρακτηρισμένα έγγραφα του State Department. Η γνώση της ύπαρξης των συγκεκριμένων μη αποχαρακτηρισμένων εγγράφων προκύπτει από τις διαρροές της Wikileaks (Kissinger Cables).