Οπόλεμος στην Ουκρανία διανύει τον τρίτο μήνα και όλα δείχνουν ότι θα παραταθεί για καιρό. Όλοι αντιλαμβάνονται ότι δεν αφορά δύο χώρες (Ουκρανία και Ρωσία) αλλά είναι πόλεμος ολόκληρης της Δύσης απέναντι στη Ρωσία και τους πιθανούς συμμάχους της. Και γίνεται εμφανές ότι διαμορφώνονται νέοι παγκόσμιοι συσχετισμοί. Όμως υπάρχει ένα θέμα, αυτό της κυριαρχίας των χωρών, που (όπως το «κοινωνικό ζήτημα», με το οποίο ασχοληθήκαμε στο προηγούμενο φύλλο) πηγαίνει πραχτικά στα αζήτητα. Μοιάζει σαν ρετρό ζήτημα, χωρίς πραγματικό νόημα. Επειδή η υποβάθμισή του, μέχρι και η εξαΰλωσή του πρακτικο-πολιτικά, είναι ιδιαίτερα κρίσιμο θέμα, θα επιμείνουμε: δεν μπορεί κανένας να το προσπεράσει σαν να μην έχει τεράστια σημασία για τους λαούς, για τις μικρές, μεσαίες και ανίσχυρες χώρες και, με άλλους όρους, για την πορεία της συντριπτικής πλειοψηφίας στον πλανήτη. Με αυτό θα ασχοληθούμε στο σημερινό σημείωμα.
Εθνοκρατική συγκρότηση και σύγχρονος κόσμος
Σήμερα στον κόσμο υπάρχουν περίπου 208 χώρες. Τυπικά ανεξάρτητες, με συμμετοχή στον ΟΗΕ και διεθνώς αναγνωρισμένες, δηλαδή με κάποια ισχυρότερη ή ασθενέστερη μορφή κυριαρχίας, είναι 195.
Οι ρίζες της εθνοκρατικής οργάνωσης ανάγονται στα τέλη του 18ου αιώνα. Ωστόσο, μόνο στη σύγχρονη εποχή τόσο το κράτος-έθνος (ως ανθρώπινο σύνολο που διακρίνεται από τη δική του ταυτότητα) όσο και το εθνικό κράτος (ως πολιτική, νομική και στρατιωτική οργάνωση που απορρέει από την κυριαρχία του), καθώς και ο εθνισμός (ως πολιτιστικό και πολιτικό κίνημα που θεμελιώθηκε στην πρωτοκαθεδρία του κράτους-έθνους), αναδείχθηκαν και καθιερώθηκαν ως οι κύριοι πρωταγωνιστές των πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων που μεταμόρφωσαν την εσωτερική και διεθνή ζωή, διαδραματίζοντας επίσης καθοριστικό ρόλο στους μεγάλους οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτιστικούς μετασχηματισμούς που έχουν διαμορφώσει τον σημερινό κόσμο.
Το εθνικό φαινόμενο έφτασε σε πλανητική διάσταση στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Σε αυτήν την περίοδο, μάλιστα, καταγράφεται το υψηλότερο ποσοστό δημιουργίας νέων κρατών, όπως αποδεικνύεται από την αύξηση των μελών του ΟΗΕ: 51 χώρες το 1945, κατά την ίδρυσή του, 82 το 1960, 135 το 1973, 159 το 1988, έως και 187 το 1997. Μετά το 1989, λόγω της κατάρρευσης του σοβιετικού μπλοκ, δυνάμωσε η τάση για την εμφάνιση νέων εθνικών κρατών: διάλυση της ΕΣΣΔ (1991), διάλυση της Γιουγκοσλαβίας (1991-92), διαίρεση της Τσεχοσλοβακίας (1993) κ.λπ.
Η αντίδραση των Μεγάλων Δυνάμεων και της παγκοσμιοποίησης
Συνεπώς, η δημιουργία εθνικών κρατών δεν είναι τόσο παλιό και απαρχαιωμένο φαινόμενο που τείνει προς εξαφάνιση «φυσιολογικά» λόγω της οικονομικής και τεχνολογικής εξέλιξης. Η ανάδειξη του εθνοκρατικού συστήματος χωρών πρόκυψε μέσα από τη διάλυση παλιών αυτοκρατοριών, την ανάδυση ισχυρών εθνικών κινημάτων, και μεταπολεμικά τον μεγάλο αντιαποικιακό αγώνα, που έφερε στην επιφάνεια μια σειρά νέων χωρών, κυρίως στον «Τρίτο Κόσμο».
Οι Μεγάλες Δυνάμεις και το ιμπεριαλιστικό σύστημα στην πορεία έκαναν τα πάντα ώστε η ανεξαρτησία των χωρών να είναι μονάχα τυπική, και να δημιουργηθούν δίκτυα εξάρτησης και οικονομικού-πολιτικού-στρατιωτικού ελέγχου. Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις πολέμων, επεμβάσεων, πραξικοπημάτων, εμπάργκο, κυρώσεων, εισβολών σε κυρίαρχες χώρες. Τόσο οι ιμπεριαλιστικές όσο και οι επεκτατικές βλέψεις διαφόρων δυνάμεων υπήρξαν και είναι εχθροί της κυριαρχίας και ανεξαρτησίας των χωρών.
Πρόσφατα δε, από το 1990 και μετά, η «παγκοσμιοποίηση» με όλα τα παρελκόμενά της κήρυξε τη «λήξη» του εθνοκρατικού τρόπου οργάνωσης, και διέταξε την απορρόφηση εθνικών και κυριαρχικών λειτουργιών από υπερεθνικούς μηχανισμούς και ολοκληρώσεις. Παράλληλα ενισχύθηκαν όλες οι στρατιωτικές συμμαχίες που θα εξασφάλιζαν αυτήν την απρόσκοπτη πορεία κυριαρχίας μεγάλων ιμπεριαλιστικών εθνοκρατικών χωρών σε βάρος της συντριπτικής πλειοψηφίας χωρών και λαών του πλανήτη.
Σιγά-σιγά εξουδετερώνονται οι έννοιες του διεθνούς δικαίου, ο ΟΗΕ παίζει διακοσμητικό ρόλο, και βεβαίως σύνορα και χώρες ρευστοποιούνται. Οι Μεγάλες Δυνάμεις τείνουν να καταπιέζουν, να παρακάμπτουν, να ελέγχουν, να επεμβαίνουν και να μην αναγνωρίζουν την κυριαρχία των μικρών, μεσαίων ή ανίσχυρων χωρών. Τους προσφέρουν βέβαια την «προστασία» τους, τις προσδένουν στις οικονομικές και στρατιωτικές τους δομές, και δεν διστάζουν να καταλύουν στην ουσία την κυριαρχία τους. Αντίστροφα, η κυριαρχία χωρών ή, πιο σωστά, η πορεία απόκτησης βαθμών κυριαρχίας των χωρών απέναντι στις κοσμοκρατορικές και επεκτατικές δυνάμεις, είναι στον σύγχρονο κόσμο μια προοδευτική πράξη αντίστασης.
Η αμφισβήτηση της κυριαρχίας των χωρών ως βασικό στοιχείο κοσμοκρατορικών και επεκτατικών δυνάμεων
Η βορειοαμερικανική ηγεμονία στον «ελεύθερο» κόσμο προσφέρει τη ΝΑΤΟϊκή ομπρέλα ως προστασία τάχα της κυριαρχίας των χωρών μελών της συμμαχίας απέναντι στην διεθνή τρομοκρατία και τα κράτη παρίες (χθες), και σήμερα απέναντι στην Ρωσία και τον «ευρασιανισμό». Τις χώρες που μετέχουν στη Βορειοατλαντική Συμμαχία τις αποκαλεί «ΝΑΤΟϊκά εδάφη», και στην ουσία τις αδειάζει από κάθε νόημα κυριαρχίας – ιδιαίτερα τις μικρές και ανίσχυρες. Σπέρνει βάσεις, ενσωματώνει όλες τις στρατιωτικές δομές των χωρών στους στόχους των ΗΠΑ, και ασκεί πίεση για πλήρη ευθυγράμμιση.
Η ΝΑΤΟφροσύνη είναι μια επιδίωξη που επιτυγχάνεται χωρίς πολλά εμπόδια, με τη συμμαχία με τις αστικές τάξεις των χωρών μελών, αλλά και με τη συναίνεση μεγάλων τμημάτων των πληθυσμών της Ευρώπης. Φυσικά είναι εύκολο σε αριστερές δυνάμεις να αναφέρονται στα εγκλήματα και τις επεμβάσεις του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ, αλλά είναι λίγο πιο δύσκολο να ερμηνεύσουν τη συναίνεση πολλών χωρών, ιδιαίτερα αυτών που έζησαν υπό την κυριαρχία του σοβιετικού μπλοκ, στο να επιλέγουν το ΝΑΤΟ και την Ε.Ε. ως χώρο και πεδίο ένταξής τους. Όπως είναι παράξενη σήμερα η επιλογή της Σουηδίας και της Φινλανδίας –που τυγχάνει ευρείας αποδοχής εντός των κοινωνιών τους– να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ.
Από την άλλη, υπάρχουν παλιότερες συμπεριφορές της Σοβιετικής Ένωσης απέναντι σε χώρες που μετείχαν στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας (το σοβιετικό ανάλογο του ΝΑΤΟ). Π.χ. εισβολή στην Τσεχοσλοβακία (1968), εισβολή στο Αφγανιστάν (1979), δικτατορία Γιαρουζέλσκι στην Πολωνία (1981). Μαζί με τις τωρινές κινήσεις της πουτινικής Ρωσίας, όλα δείχνουν πως τα συμφέροντα της –ως μεγάλου μπλοκ ή μεγάλης χώρας– τίθενται σε μια προτεραιότητα που αμφισβητεί την κυριαρχία χωρών και περιοχών.
Επί Μπρέζνιεφ είχε εξαγγελθεί το δόγμα της «περιορισμένης κυριαρχίας» των χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας (κάτι ανάλογο επικαλούνται και οι Δυτικοί ιμπεριαλιστές με επικεφαλής τις ΗΠΑ). Τώρα η Ρωσία, με πρόσχημα ότι υπερασπίζεται τις ρωσόφωνες περιοχές και πληθυσμούς, διεξάγει έναν πόλεμο ενάντια στην Ουκρανία και ταυτόχρονα ενάντια στη Δύση. Και στον πόλεμο αυτό, πέρα από τα «τυπικά» που δεν είναι πάντα τυπικά, δηλαδή την εισβολή σε μια χώρα και την καταπάτηση της κυριαρχίας της (αυτά πολιτικά πληρώνονται πολύ ακριβά και για δεκαετίες), αρχίζει να απειλεί με χρήση και του πυρηνικού οπλοστασίου αν απειληθεί η ίδια η υπόσταση της Ρωσίας…
Επιπλέον, τώρα η Μόσχα δηλώνει κυνικά ότι τα εδάφη που έχει κατακτήσει ο ρώσικος στρατός θα πρέπει να μην συνυπολογίζονται πλέον στην Ουκρανία και ότι ντε φάκτο της ανήκουν. Ακόμα χειρότερα, σε διάφορα ρωσικά ΜΜΕ αναλυτές κάνουν λόγο για διάλυση και εξαφάνιση της Ουκρανίας από τον διεθνή χάρτη, με την έννοια ότι ένα μέρος θα προσαρτηθεί στη Ρωσία, ενώ τα υπόλοιπα θα διαμοιραστούν ανάμεσα σε Πολωνία, Ουγγαρία και Ρουμανία. Μοιάζει σαν να σερβίρει μια λύση για «ουδετερότητα» της Ουκρανίας μέσω του διαμελισμού της… Όλα αυτά είναι άκρως επικίνδυνες απόψεις.
Η κυριαρχία των χωρών ή, πιο σωστά, η πορεία απόκτησης βαθμών κυριαρχίας των χωρών απέναντι στις κοσμοκρατορικές και επεκτατικές δυνάμεις, είναι στον σύγχρονο κόσμο μια προοδευτική πράξη αντίστασης
Η στάση της Κούβας
Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να αναφερθούμε στην άποψη της Κούβας σχετικά με όσα γίνονται με την είσοδό μας σε μια νέα φάση στο παγκόσμιο σκηνικό με τον πόλεμο στην Ουκρανία. Σε δήλωσή της η κουβανική κυβέρνηση αναφέρει:
«Είναι αδύνατο να γίνει μια αυστηρή και ειλικρινής εξέταση της σημερινής κατάστασης στην Ουκρανία χωρίς να εκτιμηθούν προσεκτικά τα δίκαια αιτήματα της Ρωσικής Ομοσπονδίας προς τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ, καθώς και οι παράγοντες που οδήγησαν στη χρήση βίας και στη μη τήρηση των νομικών αρχών και των διεθνών κανόνων, τους οποίους η Κούβα υποστηρίζει σθεναρά και, αποτελούν, ιδιαίτερα για τις μικρές χώρες, βασικό πόρο αντίστασης στην ηγεμονία, την κατάχρηση εξουσίας και την αδικία. Η Κούβα είναι μια χώρα που υπερασπίζεται το Διεθνές Δίκαιο και είναι προσηλωμένη στον Καταστατικό Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Η Κούβα θα υπερασπίζεται πάντοτε την ειρήνη και θα αντιτίθεται στη χρήση βίας, και στις απειλές για χρήση βίας, εναντίον οποιουδήποτε κράτους. Λυπούμαστε βαθύτατα για την απώλεια αθώων αμάχων στην Ουκρανία. Ο κουβανικός λαός είχε και συνεχίζει να έχει πολύ στενή σχέση με τον ουκρανικό λαό. […] Καλούμε για μια σοβαρή, εποικοδομητική και ρεαλιστική διπλωματική λύση της τρέχουσας κρίσης στην Ευρώπη, με ειρηνικά μέσα, διασφαλίζοντας την ασφάλεια και την κυριαρχία όλων, καθώς και την περιφερειακή και διεθνή ειρήνη, σταθερότητα και ασφάλεια»(1).
Είναι ιδιαίτερα προσεκτική η δήλωση. Δεν συντάσσεται χωρίς κριτήρια και προϋποθέσεις με κάποια από τις δύο πλευρές, και είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη στα θέματα κυριαρχίας των χωρών, του ΟΗΕ και του διεθνούς δικαίου.
Η στάση της Κίνας
Την ίδια στιγμή η Κίνα, πολύ πιο προσεκτικά κινούμενη και όντας ακόμα υπερασπιστής της παγκοσμιοποίησης (οι εμπορικές και οικονομικές σχέσεις της με τον Δυτικό κόσμο είναι 7πλάσιες αυτών με τη Ρωσία), υποστηρίζει μια «πολυμέρεια» και καταγγέλλει τον ηγεμονισμό των ΗΠΑ. Παράλληλα όμως, πέρα από το άπλωμα του νέου Δρόμου του Μεταξιού (που εκφράζει τα μεγαλοκρατικά σχέδια της Κίνας στον μελλοντικό κόσμο), ο Σι Τζινπίνγκ σχετικά πρόσφατα μίλησε μεταφορικά για την ανάγκη «μεγάλων καραβιών»:
«Τα γεγονότα έδειξαν για άλλη μια φορά ότι μέσα στους μαινόμενους χείμαρρους μιας παγκόσμιας κρίσης, οι χώρες δεν πλέουν χωριστά σε περίπου 190 μικρές βάρκες, αλλά βρίσκονται όλες σε ένα γιγάντιο πλοίο, από το οποίο εξαρτάται το κοινό μας πεπρωμένο. Τα μικρά σκάφη μπορεί να μην επιβιώνουν σε μια καταιγίδα, αλλά ένα γιγάντιο πλοίο είναι αρκετά δυνατό για να την αντιμετωπίσει.
Η οικονομική παγκοσμιοποίηση είναι η τάση των καιρών. Αν και είναι βέβαιο ότι υπάρχουν αντίθετα ρεύματα σε ένα ποτάμι, κανένα δεν θα μπορούσε να το εμποδίσει να ρέει προς τη θάλασσα.[…] Η οικονομική παγκοσμιοποίηση ποτέ δεν πρόκειται να παρεκκλίνει από την πορεία της. Πράξεις μονομερούς οικοδόμησης “αποκλειστικών αυλών με ψηλούς τοίχους” ή δημιουργίας αποκλειστικών μικρών κύκλων ή μπλοκ που πολώνουν τον κόσμο, υπέρμετρης επέκτασης της έννοιας της εθνικής ασφάλειας για την αναχαίτιση της οικονομικής και τεχνολογικής προόδου άλλων χωρών… θα υπονομεύσουν σοβαρά τις διεθνείς προσπάθειες για την αντιμετώπιση κοινών προκλήσεων.[…]
Η Κίνα θα κρατά πάντα ψηλά το λάβαρο της μεταρρύθμισης και του ανοίγματος. Η Κίνα θα συνεχίσει να αφήνει την αγορά να διαδραματίσει αποφασιστικό ρόλο στην κατανομή των πόρων, και θα φροντίσει ώστε η κυβέρνηση να παίξει καλύτερα τον ρόλο της. Θα οικοδομήσουμε ένα ενιαίο, ανοιχτό, ανταγωνιστικό και τακτοποιημένο σύστημα αγοράς, όπου όλες οι επιχειρήσεις θα απολαμβάνουν ίσο καθεστώς ενώπιον του νόμου και ίσες ευκαιρίες στην αγορά»(2).
Η Ελλάδα και η πείρα που μπορούμε να έχουμε
Στη χώρα μας οι πολιτικές και οικονομικές ελίτ έχουν κάνει την επιλογή τους. Χωρίς καμία επιφύλαξη, συντάσσονται με το ΝΑΤΟ και ευθυγραμμίζονται πλήρως σε όσα οι ΗΠΑ κελεύουν. Δικαιολογούν κιόλας αυτήν την επιλογή σαν τη μοναδική δυνατή. Ξεχνούν τα διδάγματα της πιο πρόσφατης ιστορίας, όπου μια χώρα μέλος του ΝΑΤΟ απειλείται από άλλη χώρα της «συμμαχίας», όπου μια άλλη κυρίαρχη χώρα, η Κύπρος υπέστη στρατιωτική εισβολή και για πάνω από 48 χρόνια το βόρειο μέρος της τελεί υπό τουρκική κατοχή. Η Τουρκία δεν αναγνωρίζει την Κυπριακή Δημοκρατία, κι αυτό περνά αμάσητο από την Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ, την ίδια στιγμή που είναι εξωφρενική η φιλοτουρκική πολιτική χωρών όπως η Αγγλία, η Γερμανία, η Ισπανία κ.λπ.
Η Ελλάδα σύρεται κυριολεκτικά να λάβει αντιρωσικές θέσεις και κυρώσεις, να κινείται δηλαδή ενάντια στα ίδια τα συμφέροντά της, τη στιγμή που τόσο η Τουρκία όσο και το Ισραήλ δεν χάλασαν καθόλου τις καλές τους σχέσεις με τη Ρωσία – παρόλο που η μεν Τουρκία είναι μέλος του ΝΑΤΟ, το δε Ισραήλ προπύργιο του Δυτικού ιμπεριαλισμού στη Μέση Ανατολή.
Η χώρα μας βιώνει ένα διαρκές άδειασμα της κυριαρχίας της με τη μνημονιακή καθεστωτική ομηρεία, με τη μετατροπή της σε ορμητήριο ΝΑΤΟϊκών και αμερικάνικων βάσεων, με τα σύνορά της να έχουν τεθεί υπό τον έλεγχο δυνάμεων όπως η Frontex και το ΝΑΤΟ, με το γκριζάρισμα περιοχών της… Και τώρα θα συρθεί στην περίφημη «συνεκμετάλλευση» των υδρογονανθράκων με την Τουρκία, δηλαδή υπό την Τουρκία. Στο προσεχές ταξίδι του στις ΗΠΑ ο Μητσοτάκης θα λάβει στο χέρι τις «παραγγελιές» των Αμερικάνων «φίλων».
Στη βάση αυτής της πρόσφατης πείρας πρέπει να παλευτεί ο στόχος της ουδετερότητας της χώρας, της ενίσχυσης των βαθμών κυριαρχίας της σε όλα τα επίπεδα, της επίτευξης φιλικών σχέσεων με όλες τις χώρες που επιθυμούν καλές σχέσεις μαζί της, και το βάδισμα σε έναν δρόμο που να θέτει στο επίκεντρο τη διέξοδο και τη διάσωση της Ελλάδας (έστω ως μικρού καραβιού) στις μεγάλες φουρτούνες που έρχονται. Ο ρόλος της Πολιτικής και η σφυρηλάτηση μιας νέας Συνείδησης είναι υπεραναγκαίοι όροι.
(1) «Η Κούβα υποστηρίζει μια λύση που εγγυάται την ασφάλεια και την κυριαρχία όλων» (Δήλωση της Επαναστατικής Κυβέρνησης της Κούβας, 28/2/2022).
(2) Ομιλία του Κινέζου προέδρου στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός (18/1/2022).
* Άρθρο σε συντετμημένη μορφή. Το πλήρες κείμενο θα αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του Δρόμου (www.edromos.gr).
