της Γεωργίας Σαρηγιαννίδου – Παπαδοπούλου
Κατέληξε στο νοσοκομείο Παπαγεωργίου, χτυπημένη από βαρύ εγκεφαλικό, η Γεωργία Σαρηγιαννίδου-Παπαδοπούλου, που πρόσφατα αποχαιρετήσαμε τον σύντροφό της Παναγιώτη Παπαδόπουλο, εξόριστο στα χρόνια της χούντας.
Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1946. Ως φοιτήτρια του Αγγλικού Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης συμμετείχε στη Νεολαία Λαμπράκη και στο τμήμα που ασχολούνταν ιδιαίτερα με τα προβλήματα των κοριτσιών (κοινωνικά και νομικά προβλήματα διακρίσεων των γυναικών) με επισκέψεις, συζητήσεις και εκδηλώσεις στα χωριά.
Συνελήφθη τον Αύγουστο του 1968 για τη συμμετοχή της στο ΠΑΜ και κρατήθηκε την περίοδο των ανακρίσεων στην Εθνική Ασφάλεια στο Βαρδάρη. Παρέμεινε προφυλακισμένη από τον Οκτώβριο του 1968 έως τον Ιούνιο του 1969 στο Τμήμα Μεταγωγών, στο υπόγειο ενός κτηρίου του 19ου αιώνα, γωνία Φιλίππου με Χριστοπούλου, στο κέντρο της πόλης.
Με αφορμή τον θάνατό της, οι Ανιχνεύσεις δημοσιεύουν σήμερα ένα παλαιότερο κείμενό της που παρουσιάζει ενδιαφέρον.
Ανατρέχουμε στη νιότη μας, αλλά και στην αλληλουχία κοινωνικών και πολιτικών γεγονότων στα οποία βρεθήκαμε πράττοντες. Εδώ καταφεύγουμε στην μνήμη όχι ως αντιπαράθεση στην ιστορία, αλλά για να αναφερθούμε σε μικροϊστορίες που συνιστούν μια πραγματικότητα ανεξίτηλη, που στοιχειώνει σαν φάντασμα την ατομική και κοινωνική ζωή.
Γιατί βλέπουμε πίσω; Γιατί να προσπαθήσουμε να μιλήσουμε για κάτι φρικτό που συνέβη χρόνια πριν, τώρα που τα σώματα των βασανισμένων έχουν γιατρευτεί και οι ψυχές τους έχουν γαληνέψει; Μιλάμε για το παρελθόν για να ιχνηλατήσουμε το Μετά.
Απρίλιος του 1967, έχουν προκηρυχθεί εκλογές για το Μάιο, όμως η γνωστή ομάδα των συνταγματαρχών, το βράδυ της 20ης προς την 21η Απριλίου, θέτει σε εφαρμογή το σχέδιο «Ιέραξ 2» +20%, που σημαίνει ότι εκτός από τους αριστερούς και κομμουνιστές, θα πρέπει να συλληφθούν και επιφανή πολιτικά πρόσωπα. Η δικτατορία του Μεταξά, η Αντίσταση και ο Εμφύλιος, η πολιτική ζωή σ’ αυτή τη χώρα βοήθησε στην δημιουργία της λίστας των «επικίνδυνων και ύποπτων ατόμων». Έγιναν οι προληπτικές συλλήψεις ανδρών και γυναικών, 6509 σύμφωνα με την ανακοίνωση της Χούντας, μετά από λίγες μέρες παραμονής στα αστυνομικά τμήματα, εξορίστηκαν στον γνωστό τόπο εξορίας, στο νησί Γυάρος. Οι οικογένειες δεν ενημερώθηκαν παρά ύστερα από αρκετές ημέρες. Για τις περισσότερες οικογένειες ήταν βιώματα και εμπειρίες που έκαναν τον κύκλο τους και επαναλήφθηκαν για τους ίδιους τους εξόριστους κάποιας ηλικίας που επέστρεψαν σε γνώριμους τόπους ή για νεότερα μέλη, γιούς και κόρες που οι μάννες τους ζούσαν τώρα τα παιδιά τους.
Μετά την ορκωμοσία της ‘Εθνικής Κυβερνήσεως’ ο Γεώργιος Παπαδόπουλος παρεχώρησε συνέντευξη προς τους Έλληνες και ξένους δημοσιογράφους. ‘Εις την συνέντευξίν του ο κύριος υπουργός απεκάλυψεν ότι δια της επεμβάσεως του στρατού απετράπη η κομμουνιστικοποίηση της χώρας κατά το προηγούμενον της Τσεχοσλοβακίας. Αφού περιέγραψεν την επικρατούσαν προ της Επαναστάσεως κατάστασιν, είπεν ότι ο κίνδυνος της οδού προς τον κομμουνισμόν δια την χώραν μας δεν ήτο πρωτογενής. Ήτο δευτερογενής. Η Ελλάς ετόνισεν ο κύριος Παπαδόπουλος, και κατά ιστορικήν παράδοσιν, αλλά και κατά την βασικήν κοινωνικήν αντίληψιν και αγωγήν, δεν είναι ποτέ ευεπίφορος προς τον κομμουνισμόν, διότι ο κομμουνισμός δεν δύναται να έχη ουδέν σημείον κοινόν με τον ελληνοχριστιανισμόν, που αποτελεί την βάσιν της διαπαιδαγωγήσεως των Ελλήνων κατά τον δρόμον της ιστορίας των. (Δελτίο τύπου μετά την πρώτη συνέντευξη του Παπαδόπουλου).
Με αυτή την εύληπτη και σαφή αιτιολογία καταλάβαμε γιατί επιβλήθηκε η δικτατορία, ό,τι ονόμασε η χούντα ‘εθνοσωτήριον Επανάστασιν’. Επιβλήθηκε ο στρατιωτικός νόμος. Σε αυτό το πνεύμα δημοσιεύεται στις 5 Μαΐου προκήρυξη του Οδυσσέα Αγγελή (αρχηγού του ΓΕΣ) με την οποία διατάσσεται η διάλυση 279 μαζικών οργανώσεων και δήμευση της περιουσίας τους, η Νεολαία Λαμπράκη και άλλες 73 νεολαιίστικες οργανώσεις και 35 αθλητικοί και εξωραϊστικοί σύλλογοι.
Δεν ήταν η μοναδική ευρωπαϊκή δικτατορία. Την εποχή εκείνη δικτάτορες κυβερνούσαν την Πορτογαλία και την Ισπανία, ενώ στην κεντρική Ευρώπη αναδύονταν νεολαιίστικα κινήματα. Οι δικτατορίες των τριών χωρών κατέρρευσαν η μία μετά την άλλη. Με το πηλήκιο και το πιστόλι δεν προκόβουν οι χώρες, οι πολίτες δε συλλογιούνται ελεύθερα.
Απαγορεύτηκαν: μουσικές, βιβλία, σύλλογοι, σωματεία, τοποθετήθηκαν στρατιωτικοί τοποτηρητές στα νοσοκομεία, πανεπιστήμια, δημόσιες υπηρεσίες. Αλλά, και συγκέντρωση ατόμων περισσότεροι των τριών, καθώς επίσης και η φιλοξενία οποιουδήποτε ατόμου στο σπίτι, χωρίς την δήλωση στην αστυνομία. Με λίγα λόγια καθόρισαν λεπτομέρειες της καθημερινής προσωπικής και οικογενειακής ζωής των πολιτών αυτής της χώρας. Και επειδή η ενοχή και ο χαρακτηρισμός του «επικίνδυνου» συμπεριλαμβάνει όλη την οικογένεια, κατά πολιτική και ιστορική παράδοση της χώρας μας τα χρόνια εκείνα, τα σπίτια και τα μέλη της οικογένειας των συλληφθέντων ήταν υπό παρακολούθηση.
Απομονώθηκαν κοινωνικά, από γείτονες, φίλους και συγγενείς. Έχασαν τη δουλειά τους, τα μικρότερα αδέλφια στιγματίστηκαν στα σχολεία, αποκλείστηκαν από το Πανεπιστήμιο. Ήταν οι παράπλευρες απώλειες; Συγγενείς καλούνταν στην ασφάλεια δια υπόθεσίν τους γιατί επισκέφθηκαν τη θεία τους της οποίας ο γαμπρός ήταν εξόριστος, ή διότι η θεία έγραψε ένα τρυφερό γράμμα στον άνδρα της ανιψιάς της που ήταν εξόριστος.
Ήταν οι γονείς, οι αδελφές, οι σύζυγοι και οι αρραβωνιαστικιές που αντιστέκονταν στις ενοχλήσεις, τις απειλές και τις προσβολές. Μέσα στο φόβο και τις αγωνίες των οικογενειών, υπήρξαν και περιστατικά που ύστερα από τόσα χρόνια προκαλούν θυμηδία. Σε ένα σπίτι που είχε γιό εξόριστο, υπήρχε η καθιερωμένη παρακολούθηση, η ίδια ερώτηση και απειλή επί σειρά ημερών, καθώς ο άνθρωπος(ασφαλίτης-ΣΣ) ήταν σίγουρος ότι υπήρχε και δεύτερος άνδρας εκτός από τον πατέρα στο σπίτι, γιατί το βραδάκι παίζουν τάβλι και ακούγονται τα ζάρια. Η μητέρα εξήγησε ότι ή ίδια και ο σύζυγός της παίζουν τάβλι. Το τάβλι δεν είναι γυναικείο σπορ, διαπίστωσε μόνος, δεν ενόχλησε για τα ζάρια. Έχει σημασία να πούμε ότι όταν έγινε γιαγιά, εκείνη η μητέρα, έμαθε σε όλα τα εγγόνια της, αγόρια και κορίτσια να παίζουν τάβλι!
Το αφήγημα που προσέφερε η 21η Απριλίου ήταν ένα άχρονο-ιστορικό κιτς στο οποίο συμφύρονταν παραστάσεις της αρχαίας και νεότερης παράδοσης, αποκομμένες από την ιστορικό τους περιεχόμενο. Η υπερτροφία της μνήμης με άπειρες επετείους και πομπώδεις εορτασμούς, χωρίς συνεκτικό περιεχόμενο, εκφράζει την αγωνία του καθεστώτος να συγκροτήσει ταυτότητες στο πλαίσιο της αποκλειστικής ηγεμονίας του παρόντος, καθώς δεν καταφέρνει να εμπνεύσει τίποτε για το μέλλον. Δημιουργεί σωματεία, φοιτητικές οργανώσεις (η διορισμένη ΦΕΑΠΘ έχει δική της εκπομπή στο σταθμό της ΥΕΝΕΔ) και δίνει έμφαση στα συνέδρια των αποδήμων κυρίως από την Αμερική, τα οποία καθοδηγεί.
Αποπειράται να δημιουργήσει οργάνωση νεολαίας κατά τα πρότυπα της ΕΟΝ του Μεταξά, τους Άλκιμους. Επρόκειτο για τη δημιουργία μιας στρατιωτικού τύπου νεολαίας, που θα ασπαζόταν τα παρανοϊκά ιδεώδη και θα αποτελούσε-όπως οι χουντικοί ήλπιζαν-γερό θεμέλιο για το μέλλον. Πολλές οικογένειες στέλνουν τα παιδιά τους στους προσκόπους για να αποφύγουν τους Άλκιμους, αλλά αρχηγός των προσκόπων φερόταν ο βασιλιάς τον οποίο δεν ήθελαν οι χουντικοί.
Όσον αφορά στην αγωγή των νέων, ο μακρυμάλλης ήταν ύποπτος για εγκληματική πράξη, αφού το μακρύ μαλλί εθεωρείτο ‘μεταμφίεσις’. Στις ύποπτες συμπεριφορές έμπαινε ακόμα και το μπλουτζίν στις γυναίκες. Η «ανδρική περισκελίδα» έδειχνε ‘λεσβιάζουσα ροπή’. Τα κορίτσια που φόραγαν παντελόνια ήταν εξίσου ύποπτα με τα μακρυμάλλικα αγόρια. ‘Κοσμιότης και ευπρέπεια πρέπει να διακρίνουν την μαθητιώσαν νεολαίαν’ απαγορεύονται τα μακριά μαλλιά και οι μίνι φούστες.
Υπάρχει λογοκρισία στις εφημερίδες, τα περιοδικά, τα θεατρικά και τα κινηματογραφικά έργα, ενώ η θεματογραφία που κυριαρχεί στα επίκαιρα της απριλιανής χούντας είναι οι εκδηλώσεις στα στρατόπεδα, οι περιοδείες των πρωτεργατών του καθεστώτος, οι επιδείξεις μόδας, η ολυμπιάδα τραγουδιού, το ποδόσφαιρο. Όσο για την καθημερινή ζωή των δικτατόρων είναι ενδεικτικές οι πληροφορίες που δίνει η Ντέλα Ρουφογάλη-Ρούνικ στο βιβλίο της ‘Να γιατί…’ όπου περιγράφει με λεπτομέρειες τη ζωή της με τον Ρουφογάλη επικεφαλής της κρατικής υπηρεσίας πληροφοριών. «Στη καθημερινή μας ζωή, ο Μιχάλης πηγαίνει αργά στο γραφείο, γυρίζει αργά, κοιμάται λίγο και τα βράδυα βγαίνουμε με μικρές παρέες σε ταβερνάκια ή πάμε στα μπουζούκια. Εκεί, οι μαγαζάτορες, τα γκαρσόνια και οι καλλιτέχνες τον υποδέχονται με εμφανή χαρά. Πετάει λουλούδια, ξοδεύει χρήματα….»
Σε άλλο σημείο περιγράφει τους αρραβώνες τους: ‘Την επόμενη βδομάδα, καινούργια δώρα, καινούργιες ανθοδέσμες, φρέσκα ψάρια από όλα τα νησιά της Ελλάδας, κούτες με το καλύτερο χαβιάρι της Περσίας και παγωμένα καβούρια από την Αλάσκα καταφθάνουν στο σπίτι. Δεν ξέρω τι να τα κάνω. Γεμίζω μια βαλίτσα με όλες τις σπάνιες λιχουδιές και πηγαίνω στη Βέροια. Εκεί έρχονται πολλοί να με δουν. Γνωστοί και άγνωστοι. Ο πατέρας μου μου δίνει πακέτο τα σημειωματάκια με τα ρουσφέτια που ζητούσαν οι γνωστοί του….. Φεύγοντας, έχω ταΐσει όλο το χαβιάρι της Κασπίας στα γατάκια της γειτονιάς, γιατί κανείς άλλος δεν το άγγιξε…’
Και ενώ η χούντα προσπαθούσε να εδραιώσει την εξουσία της, καταζητούμενοι της ασφάλειας αναζητούν χώρο φιλοξενίας,. Βρίσκονται τολμηρές και τολμηροί να τους φιλοξενήσουν, πολλοί δεν το είπαν ποτέ, άλλοι κρατήθηκαν κάποιο καιρό και αφέθηκαν ελεύθεροι χωρίς να τους ευχαριστήσουμε ποτέ. Φίλοι και γνωστοί φρόντιζαν διακριτικά να στείλουν δέματα, να ενισχύσουν οικογένειες. Οι περισσότεροι θέλησαν να μείνουν αφανείς. Εκπαιδευτικοί, πανεπιστημιακοί, δημόσιοι υπάλληλοι εκδιώχθηκαν από τις υπηρεσίες τους.
Και όταν δημιουργήθηκαν οι αντιστασιακές οργανώσεις και άρχισε το κυνήγι των «εγκληματιών», οι οικογένειες του Χαλκίδη και του Τσαρουχά(δολοφονήθηκαν και οι δύο από τη χούντα-ΣΣ) βρήκαν το κουράγιο να κηδέψουν τους δικούς τους.
Σε πολλά αστυνομικά τμήματα ακόμη θα αντιλαλεί η επίμονη φωνή κάποιας μάνας: «θέλω να δω το παιδί μου. Που έχετε το παιδί μου». Πολλές μάνες, αδελφές, σύζυγοι πήρανε τα ματωμένα ρούχα των δικών τους από τους τόπους βασανιστηρίων. Η Γεωργία Δεληγιάννη Αναστασιάδη, ποιήτρια και δημοσιογράφος, όταν η Απριλιανή χούντα της παρέδωσε τα αιματοβαμμένα ρούχα του άγρια βασανισμένου γιού της, του Σωτήρη, έγραψε τους στίχους για το τραγούδι «ο Θρήνος της Μάνας» που μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης:
Ο πόνος λόγια δεν έχει,
η άβυσσο τέλος δεν έχει
κι η κόλαση μέτρο,
το χάος είναι άπιαστο…
Πιο πικρό κι απ’ το
φαρμάκι
δεν έχει, στον κόσμο
δεν έχει
Κι όλες της γης οι οχιές
δαγκώνουν τα
σπλάχνα μου
Ο πόνος λόγια δεν έχει
η άβυσσο, τέλος δεν έχει
Αφανής είναι και ο μοίραρχος σε κάποιο αστυνομικό τμήμα που πέταξε μια εφημερίδα μέσα σε ένα κελί όταν δημοσιεύτηκε η απόπειρα δολοφονίας του Παπαδόπουλου από τον Παναγούλη, και ο φύλακας κύριος Αντώνης όταν πρόσφερε ένα μπουκαλάκι κονιάκ στο παγωμένο κρατητήριο την ημέρα της γιορτής του ή άνοιγε την πόρτα της απομόνωσης, όταν δεν ήταν άλλοι εκεί με την προτροπή «βγες λίγο να σε δει ο ήλιος, τόσους μήνες στα σκοτεινά».
Και όλα αυτά, ενώ ο δικτάτορας Γεώργιος Παπαδόπουλος διαβεβαίωνε τους εκπροσώπους της κοινής γνώμης ότι «αι συνθήκαι εις την χώραν μας θα εξακολουθήσουν να είναι η ηρεμία, η τάξις, η ασφάλεια, η ευτυχία, η χαρά, και ότι τα σύνορα είναι ανοικτά δια τους ξένους οι οποίοι θέλουν να διέλθουν τα διακοπάς των εις την Ελλάδα…»
Ομιλών προς τους καθηγητάς του ΑΠΘ, τονίζει τα εξής: ‘Δεν πάσχομεν σήμερον από την πενίαν, δεν πάσχομεν από κοινωνικήν αναρχίαν. Πάσχομεν από την αδυναμίαν να επιβληθή το πνεύμα επί της ύλης εις τον τόπον αυτόν ως κατευθυντήριος δύναμις των ενεργειών και των δραστηριοτήτων του ατόμου. Εσείς κρατάτε εις τας χείρας σας την νεότητα και πλάθετε το νέον δυναμικόν του έθνους. Δώσατε λοιπόν εις την νεότητα ιδανικά’.
Όταν οι φοιτητές και οι φοιτήτριες συλλαμβάνονται και βασανίζονται με επιστημονικά βασανιστήρια στις εγκαταστάσεις της ΚΥΠ και στη συνέχεια δικάζονται και καταδικάζονται σε βαριές ποινές στα Έκτακτα Στρατοδικεία, η Σύγκλητος του ΑΠΘ συνεδριάζει και οι καθηγητές μαζί με τον Κυβερνητικό Επίτροπο υπογράφουν την δια παντός αποβολή από το Πανεπιστήμιο όλων των καταδικασμένων. Και ενώ στο στρατοδικείο ο στρατοδίκης μας υπενθύμιζε πως ανεξάρτητα από τα τεκμήρια παραπομπής, είμαστε ένοχοι γιατί πρέπει να γνωρίζουμε ότι ‘και η σκέψις δικάζεται’, φοιτητές κλήθηκαν να παρουσιαστούν στη Σύγκλητο. Όταν αποφυλακίστηκαν και αιτήθηκαν την άρση της ποινής, συγκλητικοί καθηγητές τούς ρώτησαν αν θα ξανακάνουν ό,τι έκαναν και δικάστηκαν. Στην απάντησή τους, «κάτω από τις ίδιες συνθήκες με τον ίδιο τρόπο θα αντιδρούσα», ο σχολιασμός των καθηγητών ήταν, ‘είστε αμετανόητοι’!
Και ενώ με τον Μαρκεζίνη η χούντα ήθελε να συγκροτήσει το δικό της Σύνταγμα, οι φοιτητές άρχισαν να σχηματίζουν συλλόγους στα Πανεπιστήμια, μέχρι την εξέγερση στο Πολυτεχνείο. Πολύς κόσμος στάθηκε με χίλιους τρόπους κοντά στους φοιτητές. Ανώνυμοι και αφανείς πολίτες πρόσφεραν κάθε είδους βοήθεια και προστασία.
Ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός, η Διεθνής Αμνηστία, τεκμηριώνουν τις πληροφορίες που έχουν για τα φριχτά βασανιστήρια που υποβάλλονται οι πολίτες που συλλαμβάνονται για πολιτική δράση ενάντια στη χούντα. Υπόλογη στους ευρωπαϊκούς φορείς και σε οικονομική υποχώρηση, αυτή τη φορά η χούντα του Ιωαννίδη. Πραξικόπημα στην Κύπρο, απόπειρα δολοφονίας του Μακαρίου. Ο Μακάριος σώζεται, αλλά η Κύπρος έχει πια χωριστεί στα δύο. Ακόμη ανοιχτές οι πληγές, ακόμη αναζητούνται Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι αγνοούμενοι, το νησί προσπαθεί σχεδόν μισό αιώνα να γίνει μια ενιαία Κύπρος.
Οι ιστορικοί συζητούν για την ιδιαιτερότητα της μνήμης των υποκειμένων των ιστορικών γεγονότων, για το τραύμα του βιώματος και την εγκυρότητα της αφήγησης. Δεν θα τοποθετηθούμε σε αυτή τη συζήτηση, αλλά πιστεύουμε ότι για όσους έζησαν εκείνη την περίοδο, άμεσα ή έμμεσα ως κοντινός περίγυρος, τα γεγονότα, δεν τα αφηγούνται ως έναν αστικό μύθο προσθέτοντας ανεκδοτολογικά περιστατικά.
Δεν βασάνιζαν μόνο το σώμα των κρατουμένων, προσπαθούσαν να βασανίσουν την ψυχή, να προσβάλουν την αξιοπρέπειά τουs. Και οι κρατούμενοι ήταν αποφασισμένοι να διαχειρίζονταν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τις συνθήκες. Για τους γονείς, για τις μάνες συνήθως ήταν οι προσβλητικές και υβριστικές εκφράσεις για τα παιδιά τους και η προσπάθεια να τις ενοχοποιήσουν γιατί δεν «διαπαιδαγώγησαν» σωστά τα παιδιά τους ήταν ένα διπλό βάσανο.
Τιμάμε τους αφανείς όσους δεν ευχαριστήσαμε καθόλου ή αρκετά, πολλοί απ’ αυτούς έχουν φύγει ύστερα από τόσα χρόνια, αλλά οφείλουμε να τους βάλουμε μέσα στην ιστορία ως ισχυρούς μετόχους.
