του Γιώργου Χατζηθεοφάνους*
Η Ευρώπη στο μεταίχμιο. Δεν είναι η πρώτη φορά. Κάθε φορά που η Ευρώπη έρχεται αντιμέτωπη με μια κρίση βρίσκεται σε μεταίχμιο. Και εμφανίζονται κάποιες Κασσάνδρες, που προβλέπουν τη διάλυση του Ευρώ μέχρι και της Ένωσης. Στην οικονομική κρίση υπήρξαν και νομπελίστες τέτοιοι.
Βέβαια διαψεύστηκαν διότι η Ευρώπη όχι μόνο δεν διαλύθηκε αλλά αντίθετα θωρακίστηκε με τη δημιουργία νέων θεσμών και μηχανισμών όπως π.χ. Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας (ΕΜΣ) ESM. Ο Σουμάν είπε πως η Ευρώπη δεν θα δημιουργηθεί μέσα σε μια μέρα, αλλά σταδιακά με συγκεκριμένα επιτεύγματα που θα δημιουργήσουν πρώτα μια πραγματική αλληλεγγύη, ενώ ο ο Ζαν Μονέ ότι οι άνθρωποι αποδέχονται την αλλαγή όταν κατανοούν την αναγκαιότητα κι αυτό συμβαίνει όταν έρχονται αντιμέτωποι με κρίσεις. Με λίγα λόγια η Ευρώπη θα χτιστεί βήμα βήμα, κρίση κρίση. Έτσι πορεύτηκε η Ευρώπη μέχρι σήμερα.
Εδώ βέβαια μπαίνουν δύο ερωτήματα. Στο σημερινό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από μεγάλη δυναμική, με αλλαγές που γίνονται με ταχύτητες που προκαλούν ζάλη έχει την πολυτέλεια η Ευρώπη να συνεχίσει να κινείται με τους δικούς της αργούς ρυθμούς; Και το δεύτερο ερώτημα είναι εάν όλες οι κρίσεις είναι διαχειρίσιμες. Υπάρχει κρίση που μπορεί να οδηγήσει στη διάλυση αυτού του οικοδομήματος; Ή αν θέλετε πόσα «ρίχτερ κρίσης» μπορεί να διαχειριστεί η Ένωση; Η άποψή μου είναι ότι όσο οι χώρες-μέλη ενισχύουν την εθνική τους ισχύ στο πλαίσιο της προώθησης των εθνικών τους συμφερόντων με τη συμμετοχή τους στο εγχείρημα αυτό όλες οι φυγόκεντρες δυνάμεις, που πραγματικά εμφανίζονται κατά καιρούς, θα εξουδετερώνονται.
Ποια είναι τα μεγάλα προβλήματα που σήμερα καλείται η Ευρώπη να διαχειριστεί;
Πρώτα από όλα η οικονομία. Κατά την προσωπική μου άποψη το πλέον σημαντικό θέμα καθόσον η οικονομική ευημερία των ευρωπαίων πολιτών αποτελεί βασικό πυλώνα της Ένωσης όπως και της δημοκρατίας. Είδαμε τι έγινε στις ΗΠΑ. Όταν η μεσαία τάξη επλήγη από τον παγκόσμιο μονοπωλιακό καπιταλισμό και δεν είχε χρήματα ούτε για να πληρώσει το κολέγιο για τα παιδιά της, στράφηκε σε έναν απολυταρχικό «αντισυστημικό» πολιτικό όπως ο Τραμπ. Είδαμε εικόνες στο Καπιτώλιο σαν από ταινία επιστημονικής φαντασίας.
Η Ευρώπη βρίσκεται εδώ και κάποια χρόνια σε μια κατάσταση που ο Λάρρυ Σάμερς ονόμασε μακροχρόνια δομική στασιμότητα. Αντιμετωπίζει σοβαρή αδυναμία αντιμετώπισης του προερχόμενου από την Ασία ανταγωνισμού, όπου το μοντέλο της αυταρχικής διακυβέρνησης της Κίνας με αυστηρή όμως προσήλωση στους κανόνες της ελεύθερης αγοράς φαίνεται ότι αποδίδει. Αντίθετα η Ευρώπη λόγω απουσίας ενός κεντρικού οργάνου για την γρήγορη λήψη αποφάσεων σ αυτό το άκρως δυναμικό και ανταγωνιστικό περιβάλλον φαίνεται να υστερεί.
Είναι κοινή διαπίστωση ότι η Ευρώπη χρειάζεται ένα Υπουργείο Οικονομικών και μια κοινή δημοσιονομική πολιτική. Είναι το επόμενο μεγάλο βήμα για μια πραγματικά ενωμένη Ευρώπη καθόσον η πολιτική ολοκλήρωση δεν φαίνεται στο ορατό μέλλον. Αυτή η ανάγκη δεν προέκυψε ξαφνικά. Ήταν γνωστή από την πρώτη μέρα του Ευρώ. Απλά σήμερα καθίσταται επιτακτική για τους λόγους που ανέφερα.
Το κοινό νόμισμα πέραν της Κεντρικής Τράπεζας που ασκεί την νομισματική πολιτική χρειάζεται κι ένα Υπουργείο Οικονομικών για να ασκεί τη δημοσιονομική πολιτική.
Αυτός ο γίγαντας για να τρέξει χρειάζεται και τα δύο πόδια. Με την πατερίτσα αρχικά της Συνθήκης του Μάαστριχ αλλά και το δημοσιονομικό Σύμφωνο του 2012 (τη Συνθήκη για τη σταθερότητα, τον συντονισμό και τη διακυβέρνηση που εισήγαγε αυστηρότερες διατάξεις), αντί της κοινής δημοσιονομικής πολιτικής, δεν μπορεί να περπατήσει γρήγορα και κυρίως να τρέξει σε αυτό το άκρως ανταγωνιστικό περιβάλλον.
Τι θα γίνει με τη διαχείριση του μεταναστευτικού; Εκεί που ήμασταν σε καλό δρόμο αντικατάστασης της εθνικής ταυτότητας με την Ευρωπαϊκή μας προέκυψε η θρησκευτική ταυτότητα λόγω του ριζοσπαστικού ισλάμ που εμφανίστηκε στην καρδιά της Ευρώπης με όχημα το μεταναστευτικό. Τι θα γίνει με το θέμα αυτό; Οι πολιτισμοί, όπως και οι άνθρωποι χάνονται πολλές φορές από το ισχυρό τους σημείο λέει η Μαρία Ευθυμίου.
Το ισχυρό σημείο του δυτικού πολιτισμού τα τελευταία 300 χρόνια είναι η ελευθερία και η ανοχή.
Αυτό ακριβώς κάνει τη Δύση σήμερα επιρρεπή στην καταστροφή της, αφού αν ήθελε να αναχαιτίσει τις διαφαινόμενες αρνητικές πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις σε σχέση με το Ισλάμ στο εσωτερικό της, θα χρειαζόταν να πάψει να είναι ανοιχτή και ανεκτική, θα χρειαζόταν να ανατρέψει τον εαυτό της, να χάσει την ψυχή της, δηλαδή μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα.
Σήμερα οι εξελίξεις στο διεθνές πολυπολικό σύστημα και η ανασφάλεια που προκάλεσε η επέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία δημιουργούν την ανάγκη της υιοθέτησης και της σκληρής, πέραν της ήπιας, ισχύος. 10.000 βορειοκορεάτες έρχονται να πολεμήσουν στην Ουκρανία στο πλευρό της Ρωσίας, όχι κάπου μακριά αλλά στην καρδιά της Ευρώπης. Φοβάμαι πως δεν έχουμε αντιληφθεί τη σοβαρότητα της κατάστασης.
Κι εδώ όμως μπαίνει ένα σοβαρό ερώτημα. Το πέρασμα από την ήπια στην σκληρή ισχύ θα είναι ανώδυνο αν σκεφτούμε πως η Ένωση θέλοντας να αφήσει πίσω της το αιματηρό παρελθόν της και μετά από δύο παγκόσμιους καταστροφικούς πολέμους αποκήρυξε την σκληρή ισχύ και επέλεξε την επίλυση των διαφορών με διαπραγμάτευση στη βάση του διεθνούς δικαίου; Ειδικά μάλιστα μετά την κατάρρευση του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού που η Ευρώπη υιοθέτησε την αιώνια ειρήνη του Καντ.
Υπάρχει κίνδυνος να ξυπνήσουν μνήμες του παρελθόντος με την επιστροφή στην σκληρή ισχύ; Δημιουργεί κίνδυνο εκτροχιασμού έως και κατάρρευσης η επιλογή αυτή πριν την πολιτική ολοκλήρωση; Πόσο θα επηρεάσει την ταυτότητα και το μέλλον αν θέλετε της Ένωσης αυτή η αλλαγή; Τι θα σημαίνει για τον υπόλοιπο κόσμο και την παγκόσμια ειρήνη αυτό το πέρασμα στην σκληρή ισχύ μιας Ευρώπης που αποτέλεσε πρότυπο κοινά αποδεκτών, σε παγκόσμιο επίπεδο, αξιών, και είχε μια αξιοσημείωτη συμβολή στον «εκπολιτισμό» του πλανήτη; Και βέβαια θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τη διαφορετική κουλτούρα των λαών στο ζήτημα των διεθνών σχέσεων. Μέχρι που είναι διατεθειμένη π.χ. η Γαλλία να περιορίσει την αυτονομία της ως παγκόσμιος παίκτης έχοντας παραδοσιακά μια σχετική κουλτούρα, στο όνομα της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής (ΚΕΠΠΑ) και Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ);
Με τη Συνθήκη της Λισαβόνας έχουν γίνει πολλά και ιδιαίτερα σημαντικά βήματα στον τομέα αυτό. Η ΕΕ απέκτησε νομική προσωπικότητα και μπορεί να υπογράφει διεθνείς συνθήκες, αναβαθμίστηκε ο θεσμός του Υπατου Εκπροσώπου της Ένωσης για θέματα εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας όπως ονομάστηκε, με αυξημένες αρμοδιότητες και ως αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ουσιαστικά τίθεται επικεφαλής και συντονίζει ένα λαβύρινθο σχετικών θεσμικών οργάνων, χαρακτηριστικό κι αυτό της ένωσης. Ο κανόνας της διπλής πλειοψηφίας έρχεται να δώσει λύσεις σε κάποια αδιέξοδα, και βέβαια η ρήτρα της αμοιβαίας συνδρομής (άρθρο 42.7) καθώς και η ρήτρα αλληλεγγύης.
Όλα αυτά είναι αναμφισβήτητα σημαντικά βήματα. Όμως συνεχίζει η Ένωση να απέχει μακράν απόσταση από μια ΚΕΠΠΑ με ουσιαστικό περιεχόμενο από τη στιγμή που δεν υπάρχουν κοινά συμφέροντα η υποστήριξη των οποίων είναι αντικείμενο της εξωτερικής πολιτικής.
Ποια συμφέροντα θα υποστηρίξει η Ένωση στις ελληνοτουρκικές διαφορές; Της Ελλάδας ή της Γερμανίας; Διότι μπορεί κάποια εθνικά συμφέροντα, και κυρίως μείζονα και δευτερεύοντα, των κρατών-μελών της Ένωσης να έχουν γίνει Ευρωπαϊκά μέσα από συγκεκριμένες κυρίως αποκλειστικές αρμοδιότητες που οι συνθήκες παραχώρησαν στην Ένωση όμως τα ζωτικά και βασικά, τα συμφέροντα επιβίωσης παραμένουν εθνική υπόθεση.
Μπορεί κάποιος σήμερα να κατηγορήσει την Ευρωπαϊκή Ένωση για πολλά ενδεχομένως λάθη και να εντοπίσει αρκετά δομικά κυρίως προβλήματα στην οργάνωση και τη λειτουργία της, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε πως αποτελεί ό,τι καλύτερο υπήρξε ποτέ στην παγκόσμια ιστορία ως τέτοιο εγχείρημα. Τα προβλήματα, τα λάθη και οι παθογένειες πρέπει να εντοπίζονται, να καταγράφονται, να αναδεικνύονται και να θεραπεύονται στο πλαίσιο δημιουργίας μιας Ευρώπης όπως την οραματίστηκαν οι ιδρυτές πατέρες και την οραματίζονται σήμερα οι Ευρωπαϊστές κι όχι να αποκρύπτονται και κυρίως δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ως επιχειρήματα εναντίον της Ενωμένης Ευρώπης ενισχύοντας τον ευρωσκεπτικισμό και τις εγωιστικές εθνικές πολιτικές. Η διάλυση της ΕΕ, που αποτελεί ένα υπαρκτό ενδεχόμενο, θα οδηγήσει σε περαιτέρω ενίσχυση του εθνικισμού και θα αποτελέσει μια μεγάλη ήττα της δημοκρατίας στη Γηραιά Ήπειρο με σοβαρές δυσάρεστες συνέπειες ακόμη και στην ειρήνη.
Στην κατεύθυνση αυτή θα πρέπει και η Ελλάδα να πάρει σχετικές πρωτοβουλίες με προτάσεις για μια πραγματικά ενωμένη Ευρώπη στους κόλπους της οποίας οι πολίτες θα απολαμβάνουν ασφάλεια, ελευθερία και δικαιοσύνη στη βάση των ευρωπαϊκών αρχών και αξιών και υψηλά επίπεδα ευημερίας.
Και θα κλείσω με κάτι που θεωρώ σημαντικό. Θα πρέπει οι πολίτες να είναι καλά ενημερωμένοι για το περιεχόμενο της ΕΕ και να μην προσδοκούν πράγματα που εξ ορισμού σήμερα δεν μπορεί να δώσει κάτι που οδηγεί σε απογοητεύσεις και τροφοδοτεί περαιτέρω τον Ευρωσκεπτισκισμό.
*Εισήγηση Γιώργου Χατζηθεοφάνους, Υποστρατήγου ε.α. στο
“Ινστιτούτο Αλέξανδρος Παπαναστασίου (ΙΝΑΠ)” Ξενοδοχείο Caravel. 3/11 17:45-20:30
Συμμετέχοντες
Λάβδας Κων/νος Καθηγητής. Διεθνών και ευρωπαϊκών Σπουδών, Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Κωνσταντίνος Λαμπρόπουλος. Στρατηγικός ΑναλυτήςNon-Resident Fellow in International Security, GCSP
Παϊπάης Βασίλης, Αναπληρωτής Καθηγητής IR, St. Andrews University, Scotland
Παυλόπουλος Γιάννης, Αντιναύαρχος ε.α., Επίτιμος Αρχηγός Στόλου και ΣΑΣΕΒΑΣ
Πουκαμισάς Γεώργιος, Πρέσβης ε.τ.
Χατζηθεοφάνους Γεώργιος, Υποστράτηγος ε.α.-Οικονομολόγος
Moderator
Φίλης Γεώργιος, Δρ Γεωπολιτικής, Professor of International Relations at “Ledra college” Nicosia.
