Κανείς δεν αμφισβητεί το δικαίωμα ενός δημιουργού να προωθεί τις απόψεις του, όποιες και αν είναι αυτές. Όταν όμως, υπό τον παραπλανητικό μανδύα της έγκυρης αντικειμενικής πληροφόρησης, προβάλλεται κεκαλυμμένα μια ιδεολογία, τότε είναι θεμιτό να προβληθεί αντίλογος[1]. Αυτός είναι ο λόγος που γράψαμε το παρακάτω κείμενο. Στόχος μας είναι ένα κανάλι στο youtube, που ονομάζεται “The sceptic theory”. Θέμα του: οι λογικές πλάνες που συχνά διαπράττουμε, και η σχέση τους με ανορθολογικούς τρόπους σκέψης και δράσης. Δεν είναι όμως αυτό μόνο. Ο εν λόγω youtuber επιχειρεί να δικαιολογήσει την ιδεολογία των New Atheists, την οποία δείχνει να θεωρεί ταυτόσημη με την επιστήμη και τον ορθολογισμό. Παρακάτω θα δούμε ένα από τα τελευταία του video[2], για το ζήτημα της ύπαρξης του Θεού, και θα ρίξουμε μια ματιά στα επιχειρήματα που μεταχειρίζεται. Σε αυτό το σημείο, ίσως κάποιοι θρησκευόμενοι αναρωτηθούν για την αξία των όποιων επιχειρημάτων, καταλήγοντας πως αυτή αποτελεί επηρμένη ματαιοπονία, διότι ο Θεός μιλάει «μόνο στην ταπεινή καρδιά» και η Ορθοδοξία έχει «άλλους τρόπους γνώσης»[3], ή εναλλακτικά, ίσως επικαλεστούν τη γνωστή φράση του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητή για τη διαφορά των εννοιών «υπάρχει» και «είναι». Λοιπόν, αυτοί ας αποχωρήσουν τώρα, αν το επιθυμούν. Προειδοποιούνται εγκαίρως, ώστε να μην διαμαρτύρονται αργότερα ότι σπατάλησαν άδικα τον χρόνο τους. Το παρόν κείμενο συζητάει με λογικά επιχειρήματα και μεταχειρίζεται λογικά επιχειρήματα. Τούτου λεχθέντος, μπορούμε να προχωρήσουμε. Αρχικά, η πρώτη αδυναμία του video στο οποίο αναφερόμαστε, είναι ότι παρά τις προειδοποιήσεις του για λογικές πλάνες, υποπίπτει το ίδιο σε λογικές πλάνες. Όταν, για παράδειγμα, εξετάζει το περίφημο κοσμολογικό επιχείρημα, μεταξύ άλλων, μας λέει πως αυτό είναι ανίκανο να θεμελιώσει την αγαθότητα του Θεού. Αυτός ο ισχυρισμός είναι προβληματικός. Γιατί; Μα επειδή το κοσμολογικό επιχείρημα αποσκοπεί στο να συναγάγει την ύπαρξη του Θεού, ως πρώτης αιτίας, όχι το να μας πει αν ο Θεός είναι αγαθός ή όχι, ούτε φυσικά να στηρίξει μια συγκεκριμένη θρησκεία. Το να του χρεώνουμε ότι δεν προχωρεί πέραν της ύπαρξης Θεού, είναι σαν να βλέπουμε έναν αρσιβαρίστα που προσπαθεί να σηκώσει βάρη στους επίσημους αγώνες, και να λέμε πως δεν είναι άξιος αθλητής, επειδή δεν μπορεί να παίξει… καλό σκάκι! Το σκάκι δεν έχει καμία σχέση με το άθλημα με το οποίο καταπιάνεται, δηλαδή την ικανότητά του στην άρση βαρών. Η κριτική πρέπει να αποκλειστικά στο αν είναι ικανός αρσιβαρίστας ή όχι, αφού αποκλειστικά σ’ αυτό διαγωνίζεται. Παρομοίως, το κοσμολογικό επιχείρημα αποσκοπεί μονάχα στην απόδειξη της ύπαρξης του Θεού, ως πρώτης αιτίας, και επομένως, με αυτό το κριτήριο και μόνον πρέπει να κρίνεται. Το να του χρεώνουμε που δεν κατόρθωσε να πετύχει έναν στόχο τον οποίο ουδέποτε έθεσε, είναι δείγμα ότι έχουμε υποπέσει στην περίφημη λογική πλάνη του «σκιάχτρου» (λέγεται και λογική πλάνη του αχυρανθρώπου)[4]. Προχωρώντας έπειτα στο video, φτάνουμε στο σημείο όπου γίνεται λόγος για την πιθανότητα το σύμπαν να είναι χρονικά αέναο, οπότε και πρέπει ν’ αναφερθεί το εξής δεδομένο: επιστημονικά, γνωρίζουμε πλέον ότι το σύμπαν έχει χρονική αρχή. Άρα είτε δεν υφίσταται το αέναο, τουλάχιστον με την κυριολεκτική έννοια του όρου, ή αν υφίσταται, πρέπει κανείς να δώσει ένα πειστικό αντεπιχείρημα σε όσους επικαλούνται την κοσμολογία. Το video παραθέτει την προοπτική το σύμπαν να είναι αέναο, χωρίς καμία επεξήγηση του αν ή γιατί είναι πειστικότερη του να μην είναι. Βέβαια, θ’ αντιτείνει κανείς, εδώ δεν έχουμε κάποιο ιδιαίτερα σημαντικό λάθος, το πολύ-πολύ να μιλήσει κανείς για μια μικρή μονομέρεια. Δυστυχώς, όμως, αυτή τη μικρή μονομέρεια τη συνοδεύει μια ακόμη μεγαλύτερη. Συγκεκριμένα, το περίφημο «κοσμολογικό επιχείρημα», υπέρ της ύπαρξης του Θεού, δεν λέει πως «οτιδήποτε υπάρχει, πρέπει να έχει αιτία», όπως εσφαλμένα ισχυρίζεται ο youtuber, ο οποίος μάλλον πιστεύει πως αργότερα συγκροτήθηκε η εκδοχή Kalam, τάχα για να το «διορθώσει». Αντίθετα, φιλόσοφοι σαν τον Καρτέσιο και τον Ακινάτη (δύο από τους σημαντικότερους υποστηρικτές του), στηρίχθηκαν στις έννοιες της ατέλειας και της φθαρτότητας. Αμφότεροι επιχειρούν συστηματικά να δείξουν πως η ιδέα του πρώτου κινούντος είναι λογικά αναγκαία, και κανείς από τους δύο δεν έκανε αυτή την τρομακτικά αφελή αυτοαναιρετική δήλωση που τους αποδίδεται στο video. Ας δούμε τι λέει ο γέρο-Καρτέσιος, στον τρίτο από τους περίφημους Στοχασμούς του, που θεωρούνται το «ιδρυτικό» κείμενο της νεωτερικής φιλοσοφίας:
«[…] είναι ολοφάνερο ότι στο αίτιο πρέπει να υπάρχει τουλάχιστον τόση πραγματικότητα όση στο αποτέλεσμα, και άρα οφείλω να ομολογήσω ότι, αφού είμαι σκεπτόμενο πράγμα και έχω μέσα μου μια ορισμένη ιδέα του Θεού, όποιο αίτιο και να μου αποδοθεί τελικά, πρέπει να είναι επίσης σκεπτόμενο πράγμα και να κατέχει την ιδέα όλων των τελειοτήτων τις οποίες προσδίδω στον Θεό. Μπορούμε δε να ρωτήσουμε ξανά για εκείνο το αίτιο αν υπάρχει από τον εαυτό του ή από κάτι άλλο. Διότι, αν υπάρχει από τον εαυτό του, καταφαίνεται από τα λεχθέντα ότι είναι ο ίδιος ο Θεός επειδή, έχοντας την ισχύ να υπάρχει καθ’ εαυτό, θα έχει αναμφίβολα και την ισχύ να κατέχει εν ενεργεία όλες τις τελειότητες για τις οποίες έχει μέσα του ιδέες, τουτέστιν όλες όσες συλλαμβάνω στον Θεό».
Βλέπει κανείς εδώ την προφανή αυτοαναιρετική αντίφαση που ο youtuber μας επισημαίνει; Μήπως υπάρχει το παραμικρό ίχνος ότι ο (ορθολογιστής και πιστός Χριστιανός) Καρτέσιος αυτοαναιρείται εδώ, σαν ένας κοινός θρησκόληπτος; Αλλά εκτός του Καρτεσίου, ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους που διατύπωσαν μια παραλλαγή από το κοσμολογικό επιχείρημα, ήταν ο Θωμάς Ακινάτης, αφοσιωμένος δομινικανός μοναχός και άγιος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας[5]. Ούτε ο Ακινάτης είπε, ασφαλώς, την απλοϊκή δήλωση που αναφέρει το video. Κοινώς, ο youtuber υποπίπτει στη λογική πλάνη του «σκιάχτρου»: παρουσιάζει μια (σκόπιμα;) γελοιογραφικά παραμορφωμένη εκδοχή ενός επιχειρήματος, ώστε να μπορέσει να ξεμπερδέψει μαζί του γρήγορα, εύκολα και άκοπα. Οτιδήποτε και αν πιστεύει όμως κανείς για το κοσμολογικό επιχείρημα, αυτό δεν αποδομείται έτσι απλά, και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ακόμη και ο Kant, κατά κοινή συμφωνία ένας από τους κορυφαίους φιλοσόφους όλων των εποχών, ασχολήθηκε διεξοδικά μαζί του. Μήπως νομίζει κανείς πως έπρεπε να περάσει τόσος καιρός (διότι ο Kant έζησε αιώνες αργότερα από τους Καρτέσιο και Ακινάτη), για να πει κανείς «χμ, ξέρετε, το επιχείρημα αυτοαναιρείται»; Προφανώς όχι. Πάμε παρακάτω λοιπόν. Μια ακόμη λογική πλάνη που κάνει ο youtuber, είναι η γνωστή «λήψη του ζητουμένου». Συγκεκριμένα, όταν επικαλείται το κριτήριο της απλότητας («ξυράφι του Ockham») για να φτάσει στο συμπέρασμα πως αφού κάτι μπορεί να εξηγηθεί δίχως αναφορά στον Θεό, άρα δεν θα πρέπει να επικαλεσθεί κανείς τον Θεό, προϋποθέτει σαν δεδομένη την άποψη πως κάτι μπορεί να εξηγηθεί χωρίς μία τέτοια αναφορά, αλλά αυτήν ακριβώς την άποψη αμφισβητεί ο θεϊστής, ο οποίος θεωρεί πως δεν μπορούν να εξηγηθούν τα πάντα (ενν. σε φιλοσοφικό επίπεδο) χωρίς τον Θεό[6]. Το ξυράφι του Ockham[7], που λαϊκοί αθεϊστές, με τις πολλές τους επικλήσεις, το έχουν καταντήσει σχεδόν μια άγευστη καραμέλα, ισχύει μονάχα αν έχουμε ήδη προϋποθέσει ότι οι διαφορετικές εξηγήσεις είναι λογικά ισοδύναμες[8]. Κοντολογίς, ο youtuber εδώ προϋποθέτει αυτό που πρέπει να δείξει, πράγμα που μαρτυρεί ότι έχει υποπέσει στη λήψη του ζητουμένου. Στο video υπάρχουν επίσης μερικά ακόμη σφάλματα και ανακρίβειες, ασφαλώς ελαφρύτερα, όπως για παράδειγμα ότι «το τελολογικό επιχείρημα είναι γνωστό ως “fine tuning argument”»[9]. Στην πραγματικότητα, το “fine tuning” είναι μονάχα μια από τις επιμέρους εκδοχές του τελολογικού επιχειρήματος, ίσως η πιο σύγχρονη, λόγω της ανακάλυψης των ακραίων στατιστικών απιθανοτήτων για την εμφάνιση ζωής στον πλανήτη μας, ανακάλυψη που πραγματοποιήθηκε από κοσμολόγους λίγες δεκαετίες πριν, αν δεν κάνουμε λάθος. Διότι, πρέπει να το πούμε και αυτό, η επιστήμη δεν «δείχνει» προς μία κατεύθυνση, τον αθεϊσμό ή τον θεϊσμό, αλλά πολλές φορές φαίνεται να ευνοεί περισσότερο κάποιο εκ των δύο, αναλόγως του σε ποια εποχή θα εμφανισθεί και με ποια επιχειρηματολογία θα συμβεί να συνδεθεί. Ας επιστρέψουμε όμως στο τελολογικό επιχείρημα fine tuning, το οποίο στηρίζεται στην ανθρωπική αρχή. Η αντίρρηση που ο youtuber προβάλλει απέναντί του είναι μεν εύλογη (και έχει πολλάκις προβληθεί και από επιστήμονες και φιλοσόφους), ωστόσο δεν καθιστά αναγκαστικά την τύχη καλύτερη εξήγηση, αλλά απλώς δείχνει ότι δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση να είμαστε απόλυτα βέβαιοι. Το video δεν το διευκρινίζει, και απλώς αφήνει να εννοηθεί ότι η τύχη είναι η καλύτερη εξήγηση, καθώς οτιδήποτε άλλο είναι «ανθρωπομορφισμός» και πρέπει ν’ αποφεύγεται[10]. Ας σημειωθεί πάντως ότι η αντίρρηση της τύχης στην ανθρωπική αρχή δεν πείθει πλήρως ούτε κάποιους από τους πιο στρατευμένους αθεϊστές στον επιστημονικό χώρο. Η ανθρωπική αρχή ως επιχείρημα υπέρ της ύπαρξης Θεού παραμένει εύλογη, και απόδειξη προς τούτο είναι ότι και μερικοί επεδίωξαν και επιδιώκουν ακόμη να την αναιρέσουν, επικαλούμενοι την υπόθεση της ύπαρξης πολλαπλών συμπάντων (υπόθεση πολυσύμπαντος). Τέτοιες περιπτώσεις είναι ο Sean Carol, ο Hawking, και φυσικά ο Βρετανός αθεϊστής, ακαδημαϊκός και ζωολόγος, Richard Dawkins, ο οποίος έχει γράψει πως για την οριστική επικράτηση της ευλογοφάνειας του αθεϊσμού, χρειαζόμαστε ένα επιχείρημα τύπου πολυσύμπαν, για να κάνει στη φυσική ό,τι (κατά τη δική του, πάντα, γνώμη) έκανε στη βιολογία ο Δαρβίνος, δηλαδή να καταστήσει εντελώς περιττή, ή ακόμη και ανυπόληπτη, οποιαδήποτε υπόνοια ότι υπάρχει Σχεδιαστής[11]. Υπάρχουν και κάποια άλλα σημεία όπου φαίνεται μια μονομερής προκατάληψη του youtuber εναντίον του θεϊσμού: ενδεικτικά, στην αντίρρησή του ότι δεν χρειάζεται επίκληση Θεού, αφού μπορούμε τάχα ν’ αρκεστούμε στους φυσικούς νόμους, μπορεί κανείς ν’ απαντήσει πως αυτή δεν επιλύει παρά απλώς μεταθέτει το πραγματικό ερώτημα, το οποίο εφεξής αφορά στο ποιος ή τι έφτιαξε αυτούς τους νόμους[12]. Διότι αν τα φυσικά όντα μας φέρνουν την υπόνοια ότι ίσως κάποιος τα δημιούργησε, γιατί να μην ισχύει το ίδιο και με τους φυσικούς νόμους; Στο τέλος, όταν το video ολοκληρώνεται, μας λέει σε φιλικό ότι μπορούμε να πιστεύουμε στον Θεό δίχως επιχειρήματα και απλά επειδή το θέλουμε, καταλήγοντας σ’ ένα κάλεσμα ψυχραιμίας και ανεκτικότητας[13]. Σαν να λέμε: πιστεύετε ότι θέλετε, κάτω τα χέρια όμως από τη λογική, και σταματήστε ν’ αναζητάτε επιχειρήματα για να στηρίξετε την πίστη σας. Οι συζητήσεις σημαντικών σύγχρονων φιλοσόφων, όπως οι Alvin Plantinga, Richard Swinburne και William Lane Craig, με επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης του Θεού, και αντιπαραθέσεις με τους αντίστοιχους αθεϊστές (π.χ. τους Rowe, Mackie και Schellenberg, οι οποίοι έχουν διαμορφώσει επιχειρήματα κατά της ύπαρξης του Θεού) απουσιάζουν ολότελα, σαν να μην έχουν λάβει χώρα ποτέ[14]. Στο κάτω κάτω, «προκαταλήψεις» είναι πάντα οι προκαταλήψεις των άλλων. Σωστά;
[1] Με όσα λέγονται εδώ, δεν πρόκειται να μεταβληθεί ριζικά το ευρύτερο πνευματικό κλίμα. Οι δυτικές κοινωνίες στον αιώνα μας, όπως και στον προηγούμενο, έχουν ακόμη μεγάλη «ζήτηση» για ιδέες περί σύγκρουσης επιστήμης και θρησκείας, και όσο και αν μερικοί, στηριζόμενοι σε ιστορικά δεδομένα, καταρρίπτουν τους «μύθους» στους οποίους αυτή στηρίζεται (π.χ. για τον Γαλιλαίο), οι μύθοι αυτοί θα συνεχίσουν να γίνονται πιστευτοί, εξαιτίας του ότι αποτελούν οργανικό τμήμα ενός αφηγήματος που η κοινωνία μας, για ποικίλους λόγους, το έχει ανάγκη. Όπως είπε και ο ακαδημαϊκός Σωτήρης Μητραλέξης, τα αφηγήματα εξαρτώνται από την αντίστοιχη «ζήτηση», και όχι τόσο από τα όποια επιχειρήματα και στοιχεία υπάρχουν διαθέσιμα. Όσο υπάρχει η ζήτηση, μεταξύ άλλων, θα κάνουν την εμφάνισή τους και youtubers με αντίστοιχο περιεχόμενο. Ακόμη και αν δεν υπήρχαν, η κοινωνία μας θα τους «εφεύρισκε».
[2] Στα σχόλια, πολλοί διαπίστωσαν ευπρέπεια και συμφώνησαν ότι το εν λόγω ζήτημα δεν μπορεί να διευθετηθεί λογικά, άρα πρέπει αμφότεροι να έχουμε αλληλοσεβασμό. Οι σχολιαστές αυτοί, δυστυχώς, δεν κατάλαβαν το βίντεο. Διότι ο youtuber δεν έλεγε ότι το ζήτημα χαρακτηρίζεται από ισοσθένεια απόψεων, οπότε μπορεί έκαστος να πιστεύει ότι θέλει. Αντίθετα, αφήνει την πίστη (ενν. σε Θεό) αποκλειστικά στους θρησκευόμενους και, όταν αναφέρεται σ’ αυτή, την παρομοιάζει με την πίστη σε δράκους και φαντάσματα. Κοινώς, είναι απόλυτα βέβαιος πως οι πιστοί είναι ανορθολογικοί και πως όλα τα επιχειρήματα είναι εναντίον τους, γι’ αυτό και η παραχώρησή του στο τέλος δεν προέρχεται παρά από την έγνοια του να μην φανεί μη ανεκτικός. Το «πίστευε απλά και μόνο επειδή το επιθυμείς» το απευθύνει στους θεϊστές και μόνον.
[3] Ας θυμίσουμε εδώ ότι ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, που κανείς δεν αμφισβητεί ότι υπήρξε γνήσιος Ορθόδοξος, μεταχειρίστηκε ένα από τα επιχειρήματα που «αποδομεί» ο youtuber στο video του. Πρόκειται για το κοσμολογικό επιχείρημα. Ίσως αντιτείνει κανείς ότι οι περισσότεροι άγιοι υπήρξαν ταπεινοί και απλοϊκοί, σαν τον Άγιο Νεκτάριο. Ωστόσο, ο Άγιος Νεκτάριος δεν υπήρξε κατά κανέναν τρόπο απλοϊκό «καλογεράκι», όπως αφήνεται να φανεί στην (κατά τα άλλα αξιόλογη) ταινία της Yelena Popovic. Κάθε άλλο: όποιος διαβάσει την πραγματεία του Αγίου περί αθανασία της ψυχής, γρήγορα θα διαπιστώσει πως εκεί ο Άγιος επιχειρεί ν’ αποδείξει και αυτός την ύπαρξη του Θεού, μεταχειριζόμενος μια εκδοχή του οντολογικού επιχειρήματος που στηρίζεται στην ψυχή.
Καλό είναι οι Χριστιανοί Ορθόδοξοι ν’ αναγνωρίσουμε ότι δεν μπορούμε να ξεφεύγουμε από τις (όποιες) λογικές αμφισβητήσεις με έπαρση και αφ’ υψηλού δηλώσεις για την ανωτερότητα της Ορθοδοξίας. Οφείλουμε να επιχειρηματολογούμε.
[4] Πρόσφατα, και ο γνωστός Βρετανός ζωολόγος και ακτιβιστής του αθεϊσμού, Richard Dawkins, ένας από τους γνωστότερους New Atheists, σε μια μάλλον σπάνια στιγμή λεκτικής αβροφροσύνης, παραδέχτηκε ότι δεν θα ήταν απόλυτα παράλογο να δεχθεί κανείς ότι ίσως και να υπάρχει Θεός, στηριγμένος στο επιχείρημα fine tuning. Αυτό ωστόσο θα έφτανε ως τον ντεϊσμό, συνέχισε, και δεν θα επαρκούσε σε καμία περίπτωση για να τεκμηριωθούν ισχυρισμοί σαν και αυτούς που έχει κατά καιρούς εξαγγείλει η χριστιανική θεολογία. Η απάντηση είναι και πάλι η ίδια: το επιχείρημα fine tuning επιχειρεί να καταδείξει την ύπαρξη Σχεδιαστή, και το να του βάζει κανείς περισσότερο βάρος από όσο το ίδιο έχει κατασκευασθεί για να σηκώσει, είναι δείγμα λογικής πλάνης του σκιάχτρου, και μαρτυρεί μάλλον ότι η βιασύνη μερικών να απορρίψουν τις θρησκείες, είναι πιθανώς μεγαλύτερη από την επιθυμία τους για μια συνεπή και πλήρη επιχειρηματολογία.
[5] Και οι φιλόσοφοι κάνουν λάθη, θ’ αντικρούσει κανείς. Αναμφίβολα, φτάνει μονάχα να τους έχουμε πρώτα διαβάσει. Εδώ δεν επιχειρείται ν’ απαντηθούν τα φιλοσοφικά προβλήματα, παρά μονάχα να γίνει αντιληπτό ότι είναι πραγματικά προβλήματα, περίπλοκα και σοβαρά. Ένα video στο You Tube δεν επαρκεί για να τα λύσει.
[6] Δεν είναι η πρώτη φορά που ο συγκεκριμένος youtuber πέφτει στο συγκεκριμένο σφάλμα. Στο video για το ξυράφι του Ockham, παρουσίαζε το φαινόμενο των κινούμενων φώτων στον νυχτερινό ουρανό, εξηγώντας πως η εξήγηση των «πεφταστεριών» υπερέχει αυτής των ιπτάμενων δίσκων, επειδή είναι απλούστερη, δηλαδή εμπεριέχει λιγότερες υποθέσεις εντός της. Το θέμα είναι όμως ότι οι επιστήμονες, στην πλειονότητά τους, δεν αποκλείουν την εξήγηση των ιπτάμενων δίσκων επειδή είναι λιγότερο «απλή», αλλά επειδή παραβιάζει στέρεα επιστημονικά δεδομένα, όπως για παράδειγμα, ότι το Ινστιτούτο Αναζήτησης Εξωγήινης Νοημοσύνης (S.E.T.I.), ιδρυμένο από τους επιστήμονες για την έρευνα τέτοιων προοπτικών, θα ήταν το πρώτο που θα γνώριζε αν όντως είχαμε εξωγήινους ιπτάμενους δίσκους παρόντες στη γη. Η υπόθεση των U.F.O. στη γη αποκλείεται ακριβώς επειδή όλα τα στοιχεία του S.E.T.I. είναι εναντίον της. Όχι επειδή περιλαμβάνει πολλές «οντότητες». Στο ίδιο video, ο ίδιος youtuber είπε (σωστά αυτή τη φορά) πως το ξυράφι μπορεί να εφαρμοσθεί «όταν όλοι οι άλλοι παράγοντες είναι ταυτόσημοι». Οι δύο προαναφερθείσες εξηγήσεις, όμως, δεν είναι ταυτόσημες: η μία συμβαδίζει με την επιστημονική μας γνώση, ενώ η άλλη έρχεται σε αντίθεση μαζί της. Η ιδέα των U.F.O. που βρίσκονται στη γη είναι αντεπιστημονική και αυτό αρκεί για ν’ απορριφθεί, χωρίς ν’ απαιτείται η προσφυγή στον Ockham. Αντίστοιχα, όταν έχουμε μια επιστημονική εξήγηση και μια θεϊστική φιλοσοφική, και πάλι οι δύο εξηγήσεις δεν είναι ταυτόσημες, γι’ αυτό και θα πρέπει να βρούμε άλλον τρόπο για να τις εξετάσουμε. Ούτε όμως είναι αναγκαστικά αλληλοαποκλειόμενες. Για παράδειγμα, η άποψη ότι η βρέχει γιατί υπάρχει ο κύκλος του νερού δεν καθιστά αδύνατη την άποψη ότι βρέχει επειδή ο Θεός θέλει να σταματήσει η ξηρασία. Δεν είναι λογικά αδύνατο οι δύο εξηγήσεις να συνυπάρχουν.
[7] Παρενθετικά, σημειώνεται εδώ ότι αναρωτιόμαστε αν ο youtuber σχεδιάζει να κάνει κάποιο video για το περίφημο «ξυράφι του Hitchens», το οποίο πρεσβεύει πως «οτιδήποτε προβάλλεται χωρίς στοιχεία, μπορεί και να απορριφθεί χωρίς στοιχεία». Ευελπιστούμε να το κάνει, αν όμως αυτό δεν συμβεί, οι λόγοι είναι πιθανότατα δύο: πρώτον, είτε επειδή το επιχείρημα αυτό αυτοαναιρείται (μιλάμε για κανονική λογική αυτοαναίρεση), και δεύτερον, επειδή ίσως πιστεύει και ο ίδιος σε αυτό και δεν έχει παρατηρήσει ακόμη την τρωτότητά του.
[8] Ας δούμε την εξήγηση που δίνει ο καθηγητής φιλοσοφίας Michael V. Anthony, σύμφωνα με τον οποίο: «Το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι το ξυράφι του Ockham δεν χρησιμοποιείται πολύ στις έριδες σχετικά με το αν υπάρχει πραγματικά η εκάστοτε Χ οντότητα. Αυτό συμβαίνει διότι, σε τέτοιου είδους διαφωνίες, αποτελεί ανοικτό θέμα το αν κάτι μπορεί όντως να εξηγηθεί δίχως το Χ. Οι θεϊστές πιστεύουν, ή τουλάχιστον εικάζουν, ότι υπάρχουν πλευρές της πραγματικότητας που θα έμεναν ανεξήγητες δίχως την αναφορά σε ένα θεϊκό ον: π.χ. η ύπαρξη του σύμπαντος, ο σχεδιασμός των φυσικών σταθερών ώστε να ευνοούν τη ζωή στον πλανήτη μας κ.λπ. Δεν χρειάζεται να εισχωρήσουμε στη διαμάχη για το αν πραγματικά απαιτείται ένα θεϊκό ον για να εξηγηθούν τα παραπάνω: το σημαντικό εδώ είναι ότι το ξυράφι του Ockham δεν είναι ικανό να μας ωθήσει σε κανένα σχετικό συμπέρασμα. Μπαίνει στο παιχνίδι [ενν. το ξυράφι] αν και μόνο αν έχουμε υποθέσει a priori ότι μια πλήρης εξήγηση των σχετικών φαινομένων είναι εφικτή δίχως το Χ. Τότε μας επιτρέπει να παραβλέψουμε το Χ από την “οντολογία” μας. Ωστόσο, οι θεϊστές αρνούνται ότι μπορούν τα πάντα να εξηγηθούν με αυτόν τον τρόπο. Επομένως, στη συγκεκριμένη συζήτηση το ξυράφι του Ockham δεν είναι ικανό να μας προσφέρει κάποια πειστική απάντηση».
[9] Αυτό είναι βασικό πόρισμα της περίφημης «θέσης της πολυπλοκότητας» (complexity thesis), που είναι η κυρίαρχη θέση των ιστορικών στο ζήτημα των σχέσεων επιστήμης και θρησκείας. Σχεδόν όλοι οι New Atheists κάνουν σαν αυτή να μην υπάρχει, και απλά συνεχίζουν ν’ ακολουθούν πεισματικά το παρωχημένο συγκρουσιακό μοντέλο, επαναλαμβάνοντας και διαστρεβλώνοντας αδιάκοπα μεμονωμένα ιστορικά γεγονότα διωγμού κάποιου επιστήμονα από θρησκευτικές αρχές (οι Γαλιλαίος-Δαρβίνος-Bruno είναι οι συχνότερα αναφερόμενοι εδώ).
[10] Ένα αντεπιχείρημα σ’ αυτό θα μπορούσε να είναι ότι δεν αποκλείεται να ισχύει και το αντίστροφο, και ο ανθρωπομορφισμός να είναι μια τοποθετημένη σ’ εμάς από τον Θεό εξελικτική ροπή, που ναι μεν κάποτε μας οδηγεί σε σφάλματα (π.χ. μια παρειδωλία), έχει όμως ως πρωταρχικό της στόχο να μας οδηγήσει σταδιακά σ’ Εκείνον. Η αντίρρηση αυτή όμως δεν συζητιέται στο video, ούτε καν ως μικρή και ασήμαντη πιθανότητα. Γιατί άραγε;
[11] Σημειωτέον: σε άλλο του βίντεο, ο Sceptic Theory έχει μεταχειριστεί και ο ίδιος το συγκεκριμένο αντεπιχείρημα παλαιότερα, που ωστόσο στηρίζεται σε μια παντελώς αβέβαιη υπόθεση. Το πολυσύμπαν δεν έχει καμία οριστική απόδειξη υπέρ του, προς το παρόν, πράγμα που παραδέχονται και καταξιωμένοι φυσικοί σαν τον Paul Davies (ο οποίος έχει καταφερθεί με σκληρά λόγια εναντίον του) και τον αείμνηστο Sir John Polkinghorne. Το πολυσύμπαν, προς το παρόν τουλάχιστον, δεν είναι λιγότερο μεταφυσική άποψη από τον θεϊσμό. Το ίδιο συμβαίνει και με την «υπόθεση της προσομοίωσης», που όμως και πάλι δεν εμποδίζει αθεϊστές επιστήμονες να τη συζητούν στα σοβαρά ως πιθανή. Για κάποιον λόγο, οι ακλόνητες αποδείξεις ζητούνται σχεδόν αποκλειστικά στη μεταφυσική υπόθεση του Θεού. Πάντως, το δίχως άλλο, είναι κάπως παράξενο να επικαλείσαι μεταφυσικές υποθέσεις για να καταρρίψεις άλλες μεταφυσικές υποθέσεις σαν «αντιεπιστημονικές», επιμένοντας κιόλας ότι χωρίς επαρκή στοιχεία δεν πρέπει να δεχόμαστε τίποτα. Σε παρόμοιους παραλογισμούς έχει υποπέσει και ο youtuber «Καθημερινή φυσική», ο οποίος (σε story του) παρότρυνε παλαιότερα να μην κάνουμε λόγο για «ψυχολογία», διότι οι επιστήμονες δεν έχουν κατορθώσει να βρουν πουθενά ψυχή, και άρα αυτή δεν υφίσταται. Ο ισχυρισμός αυτός, που στηρίζεται στην τάση να θεωρούμε αυτόχρημα ανύπαρκτο αυτό το οποίου την ύπαρξη δεν έχουμε κατορθώσει ν’ αποδείξουμε, είναι δείγμα της λογικής πλάνης που ονομάζεται «επίκληση στην άγνοια», αλλά και χαρακτηριστικό του πόσο κλειστά είναι αυτά τα υλιστικά και νατουραλιστικά συστήματα: αν βρεθεί με επιστημονικές έρευνες, κάπου στο σώμα, η «ψυχή», τότε θεωρείται σαν νίκη του υλισμού, ενώ αν δεν βρεθεί, τότε και πάλι ο υλισμός στέφεται νικητής. Ο εν λόγω youtuber είχε εγκλεισθεί σε ένα κλειστό νατουραλιστικό/φυσιοκρατικό κοσμοείδωλο, από όπου δεν υπάρχει διαφυγή. Αυτό το κοσμοείδωλο ταιριάζει «γάντι» με τον επιστημονισμό, δηλαδή την άποψη πως υπαρκτό είναι μονάχα ό,τι μπορεί να ανακαλυφθεί και να μελετηθεί από τις φυσικές επιστήμες. Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι θεωρούσε πως για να πούμε ότι κάτι υφίσταται, πρέπει να έχουμε φυσικοεπιστημονικές ενδείξεις υπέρ του. Αν λοιπόν η ψυχή δεν ανακαλύπτεται από τις επιστήμες (π.χ. από την ανατομία μέσα στο σώμα), τότε εκείνος συμπεραίνει την ανυπαρξία της. Αν, από την άλλη βρεθεί, τότε είναι ένα τμήμα του ανθρώπινου οργανισμού (π.χ. ιστός ή όργανο), άρα πάλι δεν υπάρχει ψυχή. Κοντολογίς, «κορώνα κερδίζω, γράμματα χάνετε».
[12] Αυτή την απάντηση έδωσε και ο αείμνηστος Βρετανός φιλόσοφος Sir Roger Scruton, στις κάπως απερίσκεπτες δηλώσεις του (επίσης αείμνηστου) αστροφυσικού Stephen Hawking. Ο Scruton κατέληξε στο τέλος ότι, όπως έλεγε και ο Kant, τα επιχειρήματα και των δύο πλευρών (δηλ. υπέρ ή κατά του Θεού) είναι ισοσθενή και δεν υπερέχει κανένα οριστικό συμπέρασμα, οπότε η πίστη είναι εξίσου έλλογη με την άρνηση. Αντίθετα, ο youtuber που σχολιάζουμε προσπάθησε να πει ότι η πίστη είναι απλά στερούμενη λογικών θεμελίων, χωρίς να εξετάσει αν η άρνηση είναι λογικότερη.
[13] Αναρωτιέται κανείς, πάντως, πόσο ευνοεί μια ψύχραιμη συζήτηση το να παρομοιάζεις τις απόψεις κάποιου με την πίστη σε ένα υπερφυσικό «ποτήρι» (ειρωνεία: στο ίδιο video η πίστη στον Θεό χαρακτηρίζεται «απόλυτα αξιοσέβαστη»), ή την πίστη στη μεταθανάτια ζωή με το ότι όλοι «κάποτε θα βρεθούμε σ’ ένα χωράφι γεμάτο ζαχαρωτά».
[14] Παρεμπιπτόντως, σχεδόν σε κανένα από αυτά τα video, παρότι καταπιάνονται και με πολλά ζητήματα (π.χ. φιλοσοφικά) που είναι για την ώρα εν μέρει ανοικτά, δεν υπάρχει κάποια προτροπή προς συζήτηση, όπως συνηθίζουν οι περισσότεροι youtubers, του τύπου «πείτε κι εσείς τη γνώμη σας στα σχόλια». Τίποτα. Το κάθε video έχει τη μορφή ανακοίνωσης αδιαμφισβήτητων αληθειών, τις οποίες όσοι τυχόν δεν δεχτούν, θα ευθύνεται αποκλειστικά το γεγονός πως οι ίδιοι είναι παράλογα πλάσματα. Παρόμοιες είναι οι τάσεις του αθεϊστή εκλαϊκευτή youtuber και συνεργάτη των Ellinika Hoaxes, “Mad Scientist”. Συγκεκριμένα, αφού έχει εκθέσει την κενή ρητορική ενός εκ πεποιθήσεως αντιεμβολιαστή, Αντβεντιστή της έβδομης μέρας και δημιουργιστή της νεαρής γης, με πλαστά διπλώματα ιατρικών σπουδών, ο Mad Scientist αλλού εξαπολύει κατηγορίες εναντίον όλου του Χριστιανισμού συλλήβδην, επικαλούμενος τους new Atheists περίπου σαν το «καμάρι» του σύγχρονου αθεϊσμού. Τουλάχιστον είναι αρκετά ειλικρινής, ώστε δεν αποκρύπτει τις δικές του ιδεολογικές θέσεις.
