ΙΩΑΝΝΗΣ  ΣΥΚΟΥΤΡΗΣ *

Ο Ιωάννης Συκουτρής (Σμύρνη, 1 Δεκεμβρίου 1901 — Κόρινθος, 21 Σεπτεμβρίου 1937) ήταν διακεκριμένος Έλληνας φιλόλογος. Καταγόταν από τη Χίο και φοίτησε στην Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης, ενώ αργότερα δίδαξε στην Αθήνα, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Η ελληνική αρχαιότης και η μεταπολεμική πνευματική ζωή**

Εκείνο που διακρίνει τον ευρωπαϊκόν πολιτισμόν από τους λοιπούς πολιτισμούς του πλανήτου μας (όταν θελήσωμεν να προσέξωμεν την εσωτερικήν διάρθρωσιν της υπάρξεως και της ζωντανής εξελίξεώς του, όχι το περιεχόμενον αυτού) δεν είναι η διατηρουμένη κατά τα 3 – 4000 χρόνια της υπάρξεώς του ιστορική και λογική του συνέχεια καθ’ ε­αυτήν· αυτήν ευρίσκει κανείς π.χ. και εις τον πολιτισμόν των Κινέζων ή των Ινδών, περισσότερον μάλιστα εμφανή.

Είναι ότι η συνέχεια αυτή δεν στη­ρίζεται εις την εθνικήν και φυλετικήν ταυτότητα των φορέων αυτού, αλλά συνυπάρχει (οφείλεται θα έλεγα) με την διαδοχικήν ή ταυτόχρονον συνερ­γασίαν πλήθους εθνικών οντοτήτων -όπως ακριβώς γίνεται και με την διαιώνισιν των οργανικών όντων. Κάθε μία απ’ αυτάς διατηρεί, και ανα­πτύσσει μάλιστα εις βαθμόν έντονον, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πνευματικής και ψυχικής της υποστάσεως. Και όμως, παρ’ όλον αυτόν τον πλούτον και την ποικιλίαν κατευθύνσεων και αποχρώσεων, δεν έχεις διόλου το αίσθημ ‘ αθροιστικής επισωρεύσεως ή χρονολογικής παρατάξεως αλλοτρίων και απροσαρμόστων πολιτιστικών αξιών, αλλά μιας ενιαίας γραμμής, ενός ορισμένου τύπου μορφών της ζωής, που ανανεώνεται (δια­τηρών την ταυτότητά του εις τας βασικάς γραμμάς της διαρθρώσεώς του) μέσ’ από τα διαφορετικά στάδια της εξελίξεως αυτού.

Το φαινόμενον αυτό δεν οφείλεται εις το ότι ο πολιτισμός της Ευρώπης έχει κοινήν την ιατορικήν του αρχήν εις τον αρχαίον ελληνισμόν. Αυτό και μόνον δεν εξηγεί πώς δεν επροχώρησεν η διαφοροποίησις τόσον, ώστε να διασπασθή ουσιαστικώς η ενότης αυτή.

Οφείλεται μάλλον εις το ότι η ιστο­ρική αυτή αρχή απετέλεσε (και εξακολουθεί ν’ αποτελή) και την λογικήν αρχήν του ευρωπαϊκού πολιτισμού: την θεμελιώδη δηλαδή και πρωταρχι­κήν μορφήν, ήτις χαρίζει το οργανικόν νόημα εις τον ζωτικόν νόμον της με­ ταβάσεως μεταξύ των επί μέρους σταδίων του.

Διά τούτον ακριβώς τον λόγον η μετάβασις από του ενός εις το άλλο στά­διον πραγματοποιείται πάντοτε υπό την μορφήν μιας Αναγεννήσεως, μιας εντόνου επιστροφής της πνευματικής ζωής και της βιοτικής συνειδήσεως ε­κάστης εποχής προς τας πηγάς του πολιτισμού της.

Ολόκληρος ο ευρωπαϊ­κός πολιτισμός , από της εποχής του Αλεξάνδρου και των Σκιπιώνων μέχρι του Nietzsche, είναι μία αδιάκοπος σειρά από Αναγεννήσεις.

Η Αναγέννη­σις είναι η μορφή ακριβώς, υπό την οποίαν εις την ιστορίαν πραγματο­ποιούνται δημιουργικαί εκφράσεις της ιδιοσυστασίας των εθνών της Ευρώ­πης: ως ζωντανή συνειδητοποίησις της αρχής των πολιτιστικών αξιών, διά της οποίας επιτυγχάνεται νέα επαφή προς την ζωήν, νέα διαμόρφωσις αυ­τής, ενίσχυσις της βουλήσεως και της δυνάμεως προς δημιουργίαν νέων μορφών πολιτιστικής δράσεως. Έτσι ημπορεί να ομιλή ένας εκ των διαπρε­πεστέρων φιλοσόφων της εποχής μας περί της αιωνίας Αναγεννήσεως (von der ewigen Renaissance).

Το φαινόμενον της Αναγεννήσεως αποτελεί το χαρακτηριστικώτερον, το ιδιαίτατον στοιχείον του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Είν’ ένα γεγονός που μας προσφέρει η άμεσος ιστορική πείρα, είναι (ημπορεί κανείς να ειπή) η μοί­ρα (καλή ή κακή, αδιάφορον) του πολιτισμού μας. Όσοι το ηρνήθησαν, ό­πως ο Spengler λ.χ., ευρέθησαν εις την ανάγκην ν’ αρνηθούν (αντιθέτως προς το άμεσον αίσθημα όλων των εποχών) και την εσωτερικήν επίσης ε­νότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ακόμη και ως υποκειμενική, αστήρι­κτος δηλαδή εκ των πραγμάτων πίστις αν θεωρηθή, η έννοια της Αναγεν­νήσεως παραμένει μοναδική σύλληψις του ευρωπαϊκού πνεύματος .

Αναδρομαί της ιστορικής συνειδήσεως προς εποχάς του παρελθόντος δεν είναι βέβαια φαινόμενον σπάνιον, ούτε προσιδιάζουν εις τους ευρωπαϊ­κούς μόνον λαούς. Εις εποχάς καταπτώσεως στρέφει πολύ συχνά ένα έ­θνος το βλέμμα του προς μίαν αρχαιοτέραν περίοδον της ζωής του δοξα­σμένην -που θεωρεί τουλάχιστον δοξασμένην- διά να εύρη εκεί ανάπαυσιν και παρηγορίαν από την αθλιότητα του παρόντος, διά ν’ αντλήση ελπί­δας και δυνάμεις νέας αναστάσεως.

Αυτό έγινε π.χ. εις ημάς κατά την πε­ρίοδον της Τουρκοκρατίας και κατόπιν.

Ή αντιθέτως: εποχαί ζωτικότητος και εθνικής αλκής ζητούν να χαρίσουν χρονικήν προέκτασιν εις την άνθη­σιν του παρόντος με το να ζουν το παρόν ως επανάληψιν ή αναβίωσιν ή συ­νέχισιν ενδόξων σελίδων του παρελθόντος, πραγματικών ή και μυθικών· αυτό εγίνετο π.χ. εις τους επιταφίους λόγους των Αθηναίων του 5. αιώνος, αυτό έκαναν οι πολεμισταί του 21, αυτό οι σημερινοί Ιταλοί με το ρωμαϊ­κόν Imperium. Ο γυρισμός αυτός συνδέεται με θεμελιώδεις νόμους της φύ­σεως του ανθρώπου, η οποία, ως πνευματική υπόστασις είτ’ ατομική είτ’ ε­θνική, έχει την τάσιν ν’ απλωθή πέραν από τα σύνορα του παρόντος, να βε­βαιώση εις εαυτήν ακόμη και αισθητώς την συνέχειαν και την αιωνιότητά της. Πρόκειτ’ επομένως περί φαινομένου με χαρακτήρα πανανθρώπινον.

Από τας αναδρομάς αυτάς εις παρελθούσας περιόδους της πατρίου (αλη­θινής ή νομιζομένης) ιστορίας διαφέρει ουσιωδώς αυτό που ονομάζομεν Αναγέννησιν. Είναι φαινόμενον καθαρώς πνευματικόν, που υπερπηδά και εις πλάτος και εις βάθος τα όρια ενός πατριωτικού κινήματος. Λαμβάνει τον χαρακτήρα επαναστάσεως, με διαφορετικήν  εκάστοτε  μαχητικότητα και γονιμότητα, και μεταφέρει επί του πολιτιστικού πλέον πεδίου τον ορ­γασμόν και την ζωτικότητα των εθνών. Έπειτα -και αυτό είναι το χαρακτη­ ριστικώτερον- η επιστροφή αυτή γίνεται (εις οιονδήποτ’ ευρωπαϊκόν έθνος και αν εκδηλώνεται) πάντοτε προς ωρισμένην περίοδον της ιστορίας, προς την ελληνορρωμαϊκήν Αρχαιότητα.

Από της απόψεως αυτής θα ημπορούσε να συγκριθή το φαινόμενον της Αναγεννήσεως προς ένα άλλο χαρακτηριστικόν επίσης του ευρωπαϊκού πολιτισμού φαινόμενον: προς την περιοδικώς και πάλιν εμφανιζομένην στροφήν προς την φύσιν και τον κατά φύσιν βίον. Την φύσιν όχι ως αντικεί­μενον θέας και αισθητικών γλυκασμών, όπως την βλέπει η ειδυλλιακή αι­σθηματολογία, που ικανοποιείται με τα πάρκα, τα παρτέρια και τας δεν­ δροστοιχίας των πεζοδρομίων και τα κακτοειδή των σαλονιών.

Αλλά την φύσιν μητέρα και τροφόν, όπως την ζη ο άνθρωπος με θρησκευτικήν ευλά­βειαν και ολόψυχον αυτοπαράδοσιν εις ένα νοσταλγικόν γυρισμόν προς τας βιολογικάς πηγάς της υπάρξεως αυτού.

Κατά βάθος άλλωστε πρόκειται περί φαινομένων συγγενών με κοινάς τας ρίζας. Και εις τα δύο πρόκειται περί επιστροφής προς την μητέρα και πη­γήν της υπάρξεως.

Ό,τι είναι διά τον άνθρωπον ως βιολογικήν και ψυχικήν οντότητα η φύσις, είναι διά τον Ευρωπαίον ως πνευματικήν πλέον οντότη­τα η Αρχαιότης.

Αποτελεί την πνευματικήν φύσιν του Ευρωπαίου, είναι η Μητέρα Γη του πνευματικού του βίου, προς την οποίαν ξαναγυρίζει διά ν’ αντλήση, από την επαφήν μαζί της, άλλος Ανταίος, νέας δυνάμεις και νέ­ους χυμούς ζωής και ανθήσεως.

Και τα δύο έχουν χαρακτήρ’ απελευθερωτικού κινήματος .

Ζητούν να λυ­τρώσουν την ανθρωπίνην ψυχήν από την τυραννίαν των απωστεωμένων μορφών του πνεύματος, όσαι, χωρισμέναι από το ψυχικόν έδαφος που τας εγέννησε, καταλήγουν εις το τέλος προς τον ανελεύθερον δογματισμόν ή την μηχανικότητα των αναιμικών τύπων. Και τα δύο εξεγείροντ’ εναντίον της διασπάσεως του πνευματικού μας βίου, εναντίον της συμπνίξεως των ε­σωτερικών δυνάμεων της ψυχής κάτω από τας ξηράς και εγκεφαλικάς, τας τεχνητάς αντικειμενικάς μορφάς, αι οποίαι κάποτ’ απετέλουν την έκφρασίν των. Και εις τα δύο υπάρχει η αναζήτησις της αδιαφθόρου και αδουλώτου φύσεως του ανθρώπου, ως βιολογικού ή πνευματικού όντος, που θ’ αποτε­λέση το ζωντανόν μέτρον -και μόνον η ζωή ημπορεί να κρίνη την ζωήν- και το απηλλαγμένον παντός σχετικισμού κριτήριον της αξίας των εξωτερικών αγαθών του υλικού ή πνευματικού πολιτισμού. Και εις τα δύο έχομεν μίαν έντονον κίνησιν αυτογνωσίας του πολιτισμένου ανθρώπου, μίαν επιστρο­φήν της πολυπράγμονος ψυχής του, η οποία μεριμνά και τυρβάζει περί πολ­λά, προς την μίαν και αιωνίαν ανάγκην της ψυχής μας, προς την δημιουργί­α ενός αρμονικού εσωτερικού κόσμου. Και εις τα δύο έχομεν ένα ξέσπα­σμα νεανικότητας, που προβάλλει από τα βάθη της εθνικής ψυχής εις επο­χάς κρίσεων πολιτισμού, πνευματικής αναρχίας και ηθικού καμάτου.

Εκείνο όμως που είναι κατ’ εξοχήν κοινόν μεταξύ της επιστροφής προς την φύσιν και της αναδρομής προς την Αρχαιότητα, είναι ότι και αι δύο στροφαί, γεννήματα του οδυνηρού αισθήματος της διασπάσεως της εσωτε­ρικής ενότητος του ανθρώπου ή της εσωτερικής τάξεως και ομορρυθμίας ε­νός πολιτισμού, γυρίζουν εκεί όπου πιστεύουν (και όχι αδίκως) πως θα ε­πανεύρουν τον ολόκληρον άνθρωπον και την ολόκληρον και ομόρρυθμον πνευματικήν ζωήν.

Φυσικά εκάστοτε διαφορετικήν πλευράν ανακαλύπτουν εις τον αρχαίον κόσμον και διαφορετικά προσκτήματα εξ αυτού πραγμα­τοποιούν. Διότι και διαφορετικαί εκάστοτε είναι αι ανάγκαι του παρόντος , τας οποίας ζητούν να ικανοποιήσουν. Εντεύθεν εξηγείται ότι κάθ’ εποχή πιστεύει πως εννοεί βαθύτερα και συνθετικώτερα πάσης άλλης την Αρ­χαιότητα και όμως κάθ’ εποχή αποδεικνύεται κατόπιν ότι μίαν πλευράν μό­νον αυτής ανεκάλυψε και απεδέχθη. Τόσον ανεξάντλητος είναι!

Αλλ’ ενώ η στροφή προς την φύσιν αποτελεί ένα ξέσπασμα κυρίως των δημιουργικών δυνάμεων της ανθρωπίνης ψυχής, που ζητούν ν’ απολυτρω­θούν από νεκράς μορφάς και δύσκαμπτα ξηρά πλαίσια, αποτελεί επομένως απέναντι της εννοίας του πολιτισμού άρνησιν μάλλον (δημιουργικήν φυσι­κά και απαραίτητον εις κάθε δημιουργίαν), η Αναγέννησις αποτελεί έναρ­ξιν ήδη δημιουργίας νέων μορφών, νέας ζωντανής υπαγωγής των εξαπο­ λυομένων ορμών υπό νόμους και ρυθμούς. Το αντίκρυσμα της Αρχαιότητος με την ολοκληρίαν, την δροσερότητα , την νεανικότητα , την αρμονίαν του πνευματικού της κόσμου, δεν διευκολύνει μόνον την συνειδητοποίησιν των επιδιώξεων της ανθρωπίνης ψυχής παρέχει εις αυτήν και την βεβαιότητα περί της υπάρξεως, περί της δυνατότητος έστω αυτού που ζητεί διά το μέλ­λον. Αποτελεί επομένως μίαν θετικήν έξοδον από την κρίσιν του πολιτι­σμού.

***

Κρίσιν πολιτισμού διατρέχει και σήμερον (δηλαδή κατά βάθος από 30-40 ετών) ο ευρωπαϊκός κόσμος, και το ερώτημα έρχεται πολύ φuσικόν: ποία είν’ η θέσις του ελληνικού πνεύματος εις την εποχήν μας; υπάρχουν σημεί­α εμφανή μιας νέας Αναγεννήσεως της αρχαίας παραδόσεως; Εις το ερώ­τημ’ αυτό, το οποίον κάθε και τόσον η ιστορική συνείδησις της εποχής μας θέτει, αγωνιωδώς  πολλάκις, δίδοντ’ εκάστοτ’ απαντήσεις διαφορετικαί και κατά το περιεχόμενον και κατά τον βαθμόν της αισιοδοξίας των. Δεν πρό­κειται να προσθέσω ακόμη μίαν. Γνωρίζω άλλωστε πόσον δύσκολον είναι ν’ αποφανθή κανείς περί της μελλοντικής εξελίξεως της ευρωπαϊκής πνευ­ματικής ζωής, και θ’ αναπτύξω κατωτέρω διατί τώρα είναι τούτο ακόμη δυ­σκολώτερον.

Αντ’ αυτού θα προσπαθήσω να δείξω εις ολίγας γραμμάς πώς αντιμετωπίζομεν σήμερον ημείς την ελληνικήν Αρχαιότητα, τι μας προσφέ­ ρει σήμερον  ιδιαιτέρως.

Είν’ άξιον παρατηρήσεως, ότι εις την αρχαίαν Ελλάδα αναζητούμεν σή­μερον και ανευρίσκομεν τ’ αντίθετα απ’ ό,τι εις παλαιοτέρας εποχάς. Λυ­τρωτική βέβαια υπήρξε πάντοτ’ η επίδρασις του ελληνικού πνεύματος αλ­λά σήμερον η λύτρωσις εμφανίζεται όχι ως διευκόλυνσις προς νέας κατα­κτήσεις του πνεύματος, αλλ’ ως έργον περισυλλογής, ανασυνθέσεως των διεσπασμένων δυνάμεων, αυτοσυγκεντρώσεως.

Με την βοήθειαν του ελληνικού πνεύματος επετεύχθη βαθμηδόν από της Αναγεννήσεως και εξής η απελευθέρωσις και αυτονόμησις μιας εκάστης εκδηλώσεως του πολιτισμού από ετεραρχικάς δεσποτείας. Η τέχνη, η επι­στήμη, η ηθική, η φιλοσοφία, η οικονομική ζωή, η πολιτεία κλπ. θα ελει­τουργούσαν και θα εκρίνοντο σύμφωνα με τους ιδικούς των νόμους, τα ιδι­κά των κριτήρια, τους ιδικούς των σκοπούς. Και ακριβώς αυτή είναι η χα­ρακτηριστική διαφορά του ελληνικού πολιτισμού εν σχέσει προς τον πολι­τισμόν των λαών της Ανατολής ή του Μεσαίωνος: ότι δεν υποτάσσει την τέ­χνην π.χ. ή την φιλοσοφίαν εις τας εκάστοτε πολιτικάς σκοπιμότητας ή εις θρησκευτικούς δογματισμούς ή εις ηθικολογικάς παραγράφους ή εις χρη­σιμοκρατικάς απόψεις. Κάθε σύστημ’ αξιών είχε και ιδιαίτερον σύστημα κανόνων και κριτηρίων, σύμφωνα με τα οποία και θα εκρίνετο -κανόνων που εξεπήγαζον ελεύθερ’ από την ιδιάζουσαν των αξιών αυτών φύσιν. Και δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι η αυτονόμησις αυτή συνετέλεσε, περισσότερον παντός άλλου παράγοντος, εις την τεραστίαν ανάπτυξιν της φιλοσοφίας, της επιστήμης, της τέχνης κλπ.

Αλλ’ η ίδια αυτονόμησις ωδήγησε βαθμηδόν εις πλήρη αναρχίαν και διά­σπασιν της ζωτικής ενότητος του πολιτισμού μας. Ό,τι δεν είχε θέσιν παρά μόνον ως μέσον προς αρμονικήν ανάπτuξιν της ζωής, γίνεται βαθμηδόν αυ­τοσκοπός.

Και αρχίζουν να πιστεύωνται και να εφαρμόζωνται ως αξιώμα­τα ανεπίδεκτα συζητήσεως αι αρχαί: η επιστήμη διά την επιστήμην (έστω και αν πρόκειται π.χ. να καταστραφή ή να υπονομευθή η πολιτεία), η τέχνη διά την τέχνην, η θρησκεία ιδιωτική υπόθεσις έργον της πολιτείας εθεω­ρήθη το να εκτελή καθήκοντα νυκτοφύλακος ή ειρηνοδίκου μεταξύ των πο­λιτών, και ούτω καθεξής.

Η αντίδρασις ευτυχώς κατά των αξιωμάτων τού­των ήρχισεν ήδη και εκδηλώνεται -αυτό είναι χαρακτηριστικόν- παντού, εις τ’ αριστερώτερα όπως και εις τα δεξιώτερα ιδεολογικά ρεύματα. Και η αντίδρασις αυτή (οσάκις ζητεί να συνειδητοποιηθή ιστορικώς, οσάκις δη­λαδή δεν εμφανίζεται υπό την πρακτικήν και την πολιτικήν της σκοπιμότη­τα, αλλά θέλει να προσλάβη χαρακτήρα πνευματικώτερον) καταφεύγει και πάλιν εις την ελληνικήν παράδοσιν.

Βεβαίως η τέχνη εις την αρχαίαν Ελλάδα ήτον ελευθέρα και ο καλλιτέ­χνης δεν είχε δεμένα τα χέρια του από στενοκεφάλους ηθικολογικάς παρα­γράφους ή από την προσταγήν τυράννων ή παπάδων.

Αλλ’ αφ’ετέρου ασύ­δοτος δεν ήτον ο καλλιτέχνης, ούτε καν αυτοσκοπός ήτον η καλλιτεχνική έκφρασις.

Η αρχαία τέχνη ήτο κυρίως και προ παντός κοινωνικόν λειτούρ­γημα.

Ο ποιητής ήτο προφήτης και διδάσκαλος του έθνους του και ο γλύ­πτης απεκάλυπτε με την δύναμιν της εμπνεύσεώς του τας μεγάλας μορφάς και τας μεγάλας αληθείας της θρησκευτικής πίστεως των συγχρόνων του.

Το έργον της ποιήσεως ή της εικαστικής τέχνης δεν ήτο να προμηθεύση εις την ψυχήν ηδονήν και συγκίνησιν, ούτε ήτον απλή έκφρασις μιας ενδιαφε­ρούσης και περιέργου υποκειμενικότητος -αυτό ίσχυεν εις χρόνους παρακ­μής, όταν η θεατροκρατία των φορτικών θεατών, όπως λέγει ο Πλά­των, ημπορούσε ν’ ακολασταίνει εναντίον της σοβαρότητός της.

Εις τους κλασσικούς χρόνους η τέχνη δεν ήτον ένα διακοσμητικόν στοιχείον της ζω­ής, όπως την κατήντησεν το κήρυγμα του Ι’ art pour Ι ‘ art και ο αλαζονικός υποκειμενισμός των διαφόρων esthetes, που καυχώνται διά την άγνοιαν ή την ανηθικότητά των- δεν ήτον επίσης πεδίον δράσεως των κάθε είδους βιρτουόζων.

‘Ητο μία στάσις υπεύθυνος και ολόκληρος απέναντι της ζωής, που συνεκέντρωνε κάτω από τας αισθητικάς μορφάς το όλον σύστημα των ανθρωπίνων αξιών (θρησκευτικών, ηθικών, κοινωνικών, πολιτικών, γνω­στικών ακόμη), ήτο ζήλος, δια να μεταχειρισθώ την αρχαίαν έκφρασιν.

Και ακριβώς διότι ο Όμηρος και ο Φειδίας, ο Αισχύλος ή ο Σκόπας με τας καλλιτεχνικάς των δημιουργίας αντιμετώπισαν υπεύθυνα την ζωήν εις την ολότητά της, διά τούτο και τα έργα των έχουν ό,τι ακριβώς λείπει από τα περισσότερα καλλιτεχνήματα του 19ου αιώνος, τον χαρακτήρα του υψηλού.

Μία τέχνη ηθικώς και θρησκευτικώς αδιάφορος δεν είναι μόνον παιδαγω­γικώς και κοινωνικώς  επιβλαβής  είναι και από καλλιτεχνικής  απόψεως αναξία λόγου και βραχύβιος.

Έργα χωρίς σοβαρότητα και χωρίς μεγαλο­πραγμοσύνην ημπορεί να είναι κομψά· ωραία πάντως δεν είναι. Το καλόν εις την γλώσσαν των Ελλήνων ήτον ιδιότης ενός όλου, όχι μιας πλευράς μό­νον, όπως είν’ η καθαρώς αισθητική.

Απέναντι των θεοκρατικών συστημάτων του Μεσαίωνος το ανεξίθρη­σκον πνεύμα των αρχαίων Ελλήνων εξήσκησεν αληθινά λυτρωτικήν επί­δρασιν και η διακήρυξις της ελευθερίας της θρησκευτικής συνειδήσεως, ως άμυνα εναντίον της μισαλλοδοξίας και του δογματισμού , είν’ απολύτως δι­καιολογημένη.

Αλλ’ από του σημείου αυτού μέχρι του κηρύγματος, ότι η θρησκεία είν’ ατομική υπόθεσις (όπως περίπου και το χρώμα της γραβά­τας, που φορεί κανείς) υπάρχει τεραστία απόστασις.

Η βαθυτέρα μελέτη του ελληνικού πολιτισμού μάς αποδεικνύει (με το παράδειγμ’ ακριβώς του φιλελευθέρου αυτού λαού), ότ’ η θρησκεία είναι υπόθεσις κοινωνική κατ’ εξοχήν -ή μάλλον ότι αποτελεί διά τους Έλληνας το κρηπίδωμα και την βα­θυτέραν ουσίαν της κοινωνικής και πολιτικής των οργανώσεως, ότι η τέχνη των και η φιλοσοφία των δεν είναι καν νοηταί χωρίς την θρησκευτικήν πα­ράδοσιν.

Εις τα τελευταία μόλις χρόνια αρχίσαμεν ν’ απαλλασσώμεθα από την πρόληψιν που μας εκληροδότησαν οι άθρησκοι ποιηταί της ρωμαϊκής περιόδου, ότ’ οι /Ελληνες έπαιζαν με τας θρησκευτικάς των παραδόσεις και δεν έπαιρναν σοβαρά τους θεούς των. Μόλις κατά τα τελευταία χρόνια αρχίζομεν να αισθανώμεθα -όσοι παρακολουθούν φυσικά την επιστήμην και δεν τους λείπει η ψυχή- καθαρώς θρησκευτικήν κατάνυξιν (όχι απλήν αισθητικήν συγκίνησιν) ενώπιον της μεγαλωσύνης θεϊκών μορφών, που θα ημπορούσες και σήμερα να προσκυνήσης, όπως ο Ζεύς και ο Απόλλων, η Αθηνά και ο Διόνυσος.

Μόλις κατά τα τελευταία χρόνια αρχίσαμεν να βλέ­πωμεν τι βαθύτατος στοχασμός και πόση ηθική σοβαρότης κρύπτεται κάτω από τα ελαφρά και χαριτωμένα σύμβολα των μυθολογικών διηγήσεων των Ελλήνων.

Η αυτοτέλεια της επιστημονικής ερεύνης απέναντι της εξωτερικής βίας ή πνευματικών δεσμεύσεων ή συναισθηματικών επιδράσεων είναι του ελλη­νικού πνεύματος δώρημα. Διά τούτο και μόνον οι Έλληνες εδημιούργησαν αληθινήν επιστήμην. Αλλά την επιστήμην ως αυτοσκοπόν, το κήρυγμα fiat veritas pereat vita, την απόσπασίν της από κάθε ηθικήν και παιδαγωγικήν σκέψιν, ουδέποτ’ εκήρυξαν οι Έλληνες εις τους χρόνους της ακμής.

Η α­ ναζήτησις της αληθείας είχε πάντοτε διά τους Έλληνας ένα βαθύτερον η­θικόν και κοινωνικόν σκοπόν να εξυπηρετήση , τον οποίον τα τελευταία χρόνια μόλις αρχίσαμεν να συλλαμβάνωμεν: τον σκοπόν να γίνη ο άνθρω­πος βελτίων και ευδαίμων -ό,τι ακριβώς ελησμόνησεν η σημερινή επιστή­μη με την χειρωνακτικήν και ανελευθέραν της υποταγήν εις τον μηχανι­σμόν του πλουτισμού των γνώσεων και της ανευρέσεως «αληθειών». Σήμε­ρον μόλις, που η ανθρωπότης στενάζει από το πλήθος και το βάρος των «α­ληθειών» αυτών, αι οποίαι την απομακρύνουν από την μοναδικήν αλήθειαν του ενός εστί χρεία , αρχίζομεν να εννοούμεν την αντίθεσιν του Σωκράτους εναντίον των μετεωρολεσχών. Τώρα αντελήφθημεν ότι και ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης και όλ’ οι μεγάλοι επιστήμονες της Αρχαιότητος δεν είναι κοι­νοί ερευνηταί «αληθειών» σαν σημερινοί καθηγηταί Πανεπιστημίων· της ζωής ·ήσαν νομοθέται, εις ό,τι ηθικώτερον και κοινωνικώτερον έχει, και εις την υπηρεσίαν της ζωής έταξαν και την επιστημονικήν των έρευναν.

Αλλά και η έννοια του πνεύματος πλουτίζεται και ολοκληρώνεται εις τους μεταπολεμικούς χρόνους υπό την επίδρασιν της ελληνικής παραδόσεως. Η μηχανική αντίληψις της διανοήσεως τείνει διαρκώς ν’ αντικατασταθή από την βιολογικήν των Ελλήνων, οι οποίοι έβλεπαν και την σκέψιν ως ένα ορ­γανικόν όλον, ως ένα καλλιτέχνημα γεμάτον σφρίγος, αρμονίαν, πολυχρω­μίαν, ζωήν. Ο 19ος αιών ήτον ο αιών της ειδικεύσεως και του καταμερι­σμού της εργασίας. Σήμερον γνωρίζομεν ότι ο καταμερισμός αυτός αποτε­λεί και κατατεμαχισμόν της ψυχής. Προάγει βέβαια εις έκτασιν το ανθρώ­πινον πνεύμα, το μειώνει όμως εις βάθος και ακεραιότητα. Αντικαθιστά τον πολιτισμόν, όπως τον έζησαν οι Έλληνες , με τον επαγγελματισμόν της ερεύνης.

Άλλωστε και την έννοιαν της αληθείας, όπως την συνέλαβε κατ’ επίδρα­σιν των φυσικών επιστημών ο 19ος αιών, αντικατέστησε τώρα μία αλήθεια περισσότερον πλαστική, περισσότερον άρα ωλοκληρωμένη και ζωντανή. Σήμερον μόλις, που κατεστράφη και εις τα μυχιαίτατα της ψυχής παν μυθι­κόν στοιχείον, αρχίζομεν να εννοούμεν την βαθυτέραν αλήθειαν που κρύ­πτεται εις τον μύθον όπως τον συνέλαβαν οι Έλληνες .Τώρα κατανοούμεν διατί ο Πλάτων τα βαθύτερα διδάγματά του ενέδυσεν υπό την μορφήν του μύθου, και πώς ολόκληρος η συγγραφική του δράσις περί έναν μύθον στρέ­φεται (υπό την βαθυτέραν της λέξεως έννοιαν), τον μύθον του Σωκράτους. Σήμερον που η σχηματική και απεστειρωμένη αντίληψις της αληθείας ε­πλεόνασε και του νου έργον εθεωρήθη η καταμέτρησις, ο πειραματισμός , η οικοδομή αφηρημένων στοχασμών -σήμερον μόλις αρχίζομεν να αισθα­νώμεθα πόσον βαθύτερον συνέλαβαν την πραγματικότητα οι Έλληνες εις την εποπτικήν της εμφάνισιν ως ωραίον αντικείμενον θέας (κόσμος αυτό σημαίνει). Και η θέα αυτή εκφράζεται και εις τας λέξεις θεωρία και ιδέα (από το ιδείν), με τας οποίας εκφράζομεν ημείς ό,τι τα μάλιστ’ αφηρημένον και ασύλληπτον υπάρχει. Αυτό το εποπτικόν στοιχείον ανακαλυπτόμενον σήμερον μόλις εις όλα τα δημιουργήματα της ελληνικής σκέψεως – και εις τα μαθηματικά ακόμη, τα οποία διά τους αρχαίους είχαν άμεσον σχέσιν προς την καλλιτεχνίαν.

Σήμερον επίσης ύστερ’ από την άγονον πλέον ψυχικώς επισώρευσιν αλ­ληλοσυγκρουομένων φιλοσοφικών συστημάτων και την διάσπασιν της ενό­τητος του ερευνώντος νου, αρχίζομεν να εννοούμεν ό,τι και ρητώς αλλά και διά της διαλογικής μορφής των συγγραμμάτων του μας διδάσκει ο Πλάτων: ότι το φιλοσοφείν είν’ ανώτερον και γονιμώτερον  από κάθε συγκεκριμένον φιλοσόφημα. Ότι πέραν από τα επί μέρους διδάγματα, εις τα οποία ένας φιλόσοφος καταλήγει, ενδιαφέρον παρουσιάζει αυτή η αεικίνητος δραμα­τική πάλη προς εύρεσιν της αληθείας, η ψυχαγωγία της νεότητος προς αυ­τήν.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο εισάγεται διά των Ελλήνων εις την σημερινήν ευ­ρωπαϊκήν διανόησιν ό,τι ο θετικισμός και ο ιστορισμός του 19ου αιώνος εί­χαν σχεδόν τελείως εξορίσει: τα τελολογικά  κριτήρια. Παραλλήλως προς το διατί εκάστου φαινομένου της πνευματικής μας ζωής, τίθεται σήμερον και το πολύ σημαντικώτερον ερώτημα: προς τι; Οι μεγάλοι σωροί των πνευ­ματικών αγαθών του πολιτισμού μας τακτοποιούνται τώρ’ αξιολογικώς, διακρίνεται το περιττόν από το αναγκαίον, τοποθετούνται  εις την υπηρεσί­αν ενός υψίστου τέλους, από το οποίον αντλούν και το νόημα της υπάρξεώς των. Και το τέλος αυτό δεν είναι δυνατόν παρά να είναι ο άνθρωπος, ο άνθρωπος ως φυσική και πνευματική προσωπικότης. Εις αυτό μας βοη­θούν και πάλιν οι Έλληνες: όχι μόνον με όσα εδίδαξαν και εδημιούργησαν εις τον κόσμον του πνεύματος, αλλά και με το τι υπήρξαν. Πράγματι, εις τον ελληνικόν  πολιτισμόν της ακμής έχομεν το παράδειγμα ενός πολιτι­σμού, που κέντρον και αφετηρίαν της ενεργείας του είχε τον εσωτερικόν πλουτισμόν του ανθρώπου και μόνον· κάθ’ εκδήλωσιν της πνευματικής ζωής, την επιστήμην ή την τέχνην, την οικονομικήν ζωήν ·ή τον τεχνικόν καταρ­τισμόν, υπέτασσεν εις το βαθύτερον νόημα και το ουσιαστικώτερον συμφέ­ρον του ανθρώπου, όχι αντιθέτως.

Εξωτερικώς ο πολιτισμός αυτός φαίνεται πτωχός και απλοϊκός. Υπήρξαν άνθρωποι, -και σοβαροί άνθρωποι- οι οποίοι, συγκρίνοντες τας προόδους της νεωτέρας εποχής εις υλικήν ευμάρειαν και τεχνικάς τελειοποιήσεις, εις πλουτισμόν γνώσεων και εκλέπτυνσιν της σκέψεως και της καλαισθησίας, διεπίστωναν με αλαζονικήν αυταρέσκειαν πόσον οπίσω αφήσαμεν τους αιωνίως λιβανιζόμενους αρχαίους Έλληνας. Η μεταπολεμική κρίσις μάς ε­δίδαξε πόσον πτωχός εις ουσιαστικάς αξίας είν’ ο σημερινός πολιτισμός με την υποταγήν ή την έκλειψιν της ανθρωπίνης προσωπικότητος. Οι άνθρω­ποι του 20ου αιώνος κάμνουν καθημερινώς την τραγικήν διαπίστωσιν, ότι το γέμισμα των μουσείων και των βιβλιοθηκών βαδίζει παραλλήλως μ’ εν άδειασμα της ψυχής μας από ό,τι ζωτικόν και βαθύ είχεν, ότι αποτελεί γύ­μνωσιν του ανθρώπου από το κατ’ εξοχήν ανθρώπινον, μεταβολήν της συν­θετικής του ολοκληρίας εις πολυσύνθετον μηχάνημα με πολλούς και ακρι­βώς λειτουργούντας ίσως τροχούς αλλά χωρίς εσωτερικότητα, χωρίς μορ­φήν και ρυθμόν.

Και ακριβώς αυτήν την ενότητα ρυθμού και μορφής, αυ­τόν τον εσωτερικόν  πλούτον ευρίσκομεν κάτω από τ’ απλά, αλλά καθαρά σχήματα του αρχαίου πολιτισμού , μέσα εις τας λιτάς μορφάς της ζωής των Ελλήνων.

Η φιλολογική επιστήμη του 19ου αιώνος με την ειδικευμένην της έρευ­ναν, τας ανασκαφάς και τας ανακαλύψεις της, μας εβοήθησε να γνωρίσωμεν κάθε λεπτομέρειαν των μορφών αυτών. Ώριμ ‘ είμεθα τώρα (και επι­στημονικώς αλλά και ψυχικώς), ωπλισμένοι με τας μεθόδους και τ’ αποθη­σαυρισμένα πορίσματα της ιστορικής μεθόδου, να προχωρήσωμεν προς τον ουσιαστικόν πυρήνα του πολιτισμού: προς την ανθρωπίνην προσωπικό­τητα. Θ’ ανακαλύψωμεν τώρα και πάλιν εις ένα εσωτερικώτερον επίπεδον τον βαθύτατ’ ανθρωπιστικόν χαρακτήρα της αρχαίας παιδείας, και θ’ αντι­κρύσωμεν ακριβώς τον αρχαίον πολιτισμόν όχι υπό την ανθρωπολογικήν έννοιαν της λέξεως: ως άθροισμα των χαρακτηριστικών μορφών της ζωής, που προσιδιάζουν εις ένα λαόν ή εις μίαν εποχήν (όπως είναι π.χ. ο πολι­τισμός των Αιγυπτίων ή των Ινδών), αλλ’ ως αξιολογικήν έννοιαν, αλλ’ ως παιδείαν, ως διάπλασιν της ανθρωπίνης προσωπικότητος – σύμφωνα με την εγγενή εις την φύσιν της και ως λογικήν συνέπειαν της υπάρξεώς της αδη­ρίτως συναγομένην ιδέαν του ανθρώπου. Έτσι και πάλιν ανευρίσκει η ση­μερινή σκέψις εις τον πολιτισμόν των Ελλήνων εν απόλυτον κριτήριον, με το οποίον θα κρίνη εαυτήν: Ανευρίσκει και πάλιν την βεβαιότητα, ότ’ η α­νασυγκρότησίς της γύρω από τον πυρήνα της ανθρωπίνης προσωπικότητος -αυτό που επιβάλλουν όχι ανεύθυνοι νοσταλγικότητες και κενή ελληνολα­ τρεία, αλλ’ αυτός ούτος ο οργανικός νόμος της υπάρξεώς της- είναι δυνατή.

Τι άλλο προσέφερεν  εις περασμένας  εποχάς η Αναγέννησις;

Αλλά και την έννοιαν της προσωπικότητος αντιμετωπίζει σήμερον η δια­νόησις κατά τρόπον πολύ διαφορετικόν παρά εις τον 19ο αιώνα. Οδηγηταί της και αυτού οι Έλληνες.

Εκείνοι ανέσυραν το άτομον από τον εξαφανι­σμόν του μέσ’ από τον ατέρμονα ωκεανόν της ανωνύμου μάζης, η οποία εμ­φανίζεται εις τους ανατολικούς π.χ. λαούς ως δημιουργός και φορεύς του πολιτισμού.

Έκτοτ ‘η αξιοπρέπεια και η αυτονομία της προσωπικότητος α­ποτελεί θεμελιώδη αρχήν του ευρωπαϊκού πολιτισμού, που ανεπτύχθη εις δόγμα πλέον κατά την διάρκειαν του 19ου αιώνος.

Αλλ’ ακριβώς η απόλυ­τος αυτή αυτονόμησις της προσωπικότητος ωδήγησεν εις διάσπασιν αυτής ταύτης της υπάρξεώς της.

Η προσωπικότης έγινεν ατομικότης.

Την εξωτε­ρικήν αρρυθμίαν και αμορφίαν της μάζης αντικατέστησε τώρα η αρρυθμί­α της απεριορίστου υποκειμενικότητος , εις την οποίαν ο ατομισμός του 19ου αιώνος ανεγνώρισεν απόλυτον αξίαν. Απλώς και μόνον διότι υπάρχει, επι­στεύθη ότι αποτελεί κάθε ατομικότης (είτε προσώπων, είτε λαών, είτ’ επο­χών) αξιόλογον φορέα πνευματικών αγαθών. Αποτέλεσμα ήτο ν’ αναπτυ­χθή ένας απόλυτος σχετικισμός ως προς την αξίαν των λαών, των προσώ­πων και των εποχών.

Κριτήριον της αξιολογικής των διαβαθμίσεως ωρίσθη ο βαθμός, κατά τον οποίον κατορθώνουν να προκαλούν το ενδιαφέρον, την περιέργειαν, την εντύπωσιν της πρωτοτυπίας.

Τ’ αξιολογικά κριτήρια αντι­κατεστάθησαν από κριτήρια ψυχολογικά, και η υποχρέωσις της κατανοή­σεως και ερμηνείας των αλλοτρίων τρόπων του σκέπτεσθαι και του αισθά­νεσθαι έφθασε μέχρι πλήρους αισθητικής και ηθικής αδιαφορίας.

Το παν είναι να καταλάβης το αλλότριον εγώ ή την άλλην εποχήν, να διαπιστώσης ό,τι την ξεχωρίζει -και το έργον σου ετελείωσεν.

Από τον ψυχολογισμόν αυτόν μας απήλλαξεν -απήλλαξε τουλάχιστον τους φωτισμένους εκπροσώπους της σημερινής σκέψεως- η νέα εμβάθυν­σις εις το ελληνικόν πνεύμα.

Και οι Έλληνες ενδιεφέρθησαν και εσεβά­σθησαν την ιδιοσυστασίαν ατόμων και λαών, και ανήγαγον εις βάσιν του πολιτισμού των τον σεβασμόν της ατομικής ελευθερίας.

Αλλά το ατομικόν εγώ δεν αντελήφθησαν απλώς ως ένα κέντρον υποκειμενικότητος.

Μέσ’ α­πό τα εξωτερικά υποκειμενικά και συμπτωματικά περιβλήματα, με τα οποί­α εμφανίζετ’ εις την πραγματικότητα , εζήτησαν να εισδύσουν εις ό,τι βαθύ­τερον και αιωνιώτερον έχει, εις την φύσιν του ανθρώπου, εις τον νόμον του πνεύματος, όπως εκδηλώνεται διά μέσου της προσωπικότητος.

Το εγώ α­ντιμετώπισαν και εσεβάσθησαν πάντοτε ως φορέα αξιών αντικειμενικών και νόμων υπερατομικών.

Ένας κόσμος είναι κάθε άτομον, αλλά κόσμος υπό την αρχαίαν έννοιαν: όχι συνάθροισις πολύχρωμος και αυθαίρετος πα­ντοδαπών πραγμάτων, αλλ’ οργανικόν σύστημα, όπου νόμοι και τάξις και ρυθμός και υποταγή των επί μέρους εις έ ν α νόημα και εις ένα τέλος.

Και μόνον ως σύνθεσις οργανική του προσωπικού και μοναδικού προς το αιώ­νιον και αντικειμενικόν αναπτύσσεται η ατομικότης εις προσωπικότητα.

Αυτό είναι το βαθύτερον νόημα του πολιτισμού, που είναι, όπως ελέχθη, κυρίως και κατά πρώτον παιδεία:

Από την ατομικότητα, που μας την δίδει, αυτομάτως ίσως, η ζωή ως κάτι φυσικόν, αναβιβάζει προς την προσωπικό­τητα, που είν’ έργον συνειδητής μορφωτικής προσπαθείας επί τη βάσει α­ντικειμενικών κανόνων αντλουμένων από την τυπικήν φύσιν του ανθρώ­που, ενεργούσης εν όψει της καθολικής ιδέας του ανθρώπου.

Αλλά την ιδέαν αυτήν δεν θέτει μία προσωπικότης, οσονδήποτε σημαντι­κή και να είναι, ούτε την πραγματοποιεί. Την ανακαλύπτει μόνον -εισδύ­ουσα εις το βαθύτερον νόημα της ανθρωπίνης ζωής την πραγματοποιεί ό­μως η πολιτεία -η πολιτεία λαμβανομένη υπό την ευρυτέραν, αλλά και την πνευματικωτέραν της έννοιαν. Η διαρκώς επιτεινομένη κρατικοποίησις της ζωής μας, η οξύτης με την οποίαν εμφανίζονται εις την μεταπολεμικήν πραγματικότητα τα κοινωνικά ζητήματα, ο «πολιτικός» χαρακτήρ, τον ο­ ποίον τείνουν να προσλάβουν όλαι σιγά-σιγά αι εκδηλώσεις του πολιτι­σμού μας, ωδήγησαν τους ανθρώπους να τοποθετήσουν εις το κέντρον της πνευματικής ζωής το πρόβλημα της σχέσεως του ατόμου προς το σύνολον. Επανήλθαν έτσι εις ό,τι επίστευαν και οι Έλληνες.

Η ποίησις των Ελλήνων από του Ομήρου μέχρι του Αριστοφάνους, η καλλιτεχνική των δημιουργία, η επιστημονική των έρευνα, η φιλοσοφία των προπαντός από την πολιτεί­αν αναχωρεί και εις αυτήν καταλήγει. Ένα φαινομενικώς ασήμαντον επί­τευγμα της φιλολογικής ερεύνης, η διαπίστωσις ότι η 7η επιστολή του Πλά­τωνος με τας αυτοβιογραφικάς της ειδήσεις είναι γνησία, μας έδωσε το κλειδί να κατανοήσωμεν ολόκληρον το έργον της ζωής του (και το φαινομενικώς περισσότερον απόκοσμον, όπως είναι η μαθηματική και λογική έ­ρευνα) ως την προσπάθειαν της ανασυγκροτήσεως της ελληνικής πολι­τείας, ως ένα έργον κοινωνικού μεταρρυθμιστού.

Διότι η πολιτεία δεν είναι, κατά την ελληνικήν πίστιν, η αντιπνευματική δύναμις της φιλελευθέρας αντιλήψεως του 19ου αιώνος, που προσεγγίζει τόσον περισσότερον προς το ιδεώδες, όσον ολιγώτερον περιορίζει την ε­λευθέραν ανάπτυξιν των ατόμων.

Η πολιτεία είν’ η ολοκληρωτική και ορ­γανική σύνθεσις των πνευματικών και ηθικών και θρησκευτικών αξιών της ζωής.

Απ’ αυτήν αντλεί τους ζωτικούς της χυμούς και περί αυτήν στρέφεται η πνευματική δημιουργία όλων των μεγάλων προσωπικοτήτων. Αν προσω­πικότης δεν υπάρχη παρά με την υπαγωγήν του υποκειμενισμού υπό νό­μους αντικειμενικούς και απολύτους, η πολιτεία, ως η ενσάρκωσις αυτών των νόμων, είν’ η απαραίτητος προϋπόθεσις της υπάρξεως της προσωπικό­τητος, είναι κάτι περισσότερον: η τροφός της προσωπικότητος. Εντεύθεν ε­ ξηγείται, ότι το ύψιστον έργον της πολιτείας είναι κατά τον Πλάτωνα (ο ο­ποίος εις το σημείον αυτό διατυπώνει μόνον φιλοσοφικώς ό,τι υπήρχε ζω­ντανόν εις το ελληνικόν αίσθημα) όχι η εξασφάλισις της οικονομικής ευη­μερίας ή της τεχνικής προόδου, της εσωτερικής ή εξωτερικής  ασφαλείας των πολιτών της -αυτά είναι μέσα μόνον.

Το κύριον έργον της πολιτείας εί­ναι το παιδαγωγικόν, και ο αληθινός πολιτικός είναι κυρίως και κατά πρώ­τον λόγον παιδαγωγός.

Το δίδαγμα τούτο μόνον σήμερον η πνευματική μας ζωή κατορθώνει να αισθανθή εις όλον του το βάθος διότι μόνον σήμερον ανέκυψεν τόσον οδυνηρά η ιδία προβληματικότης, από την οποίαν εξεπή­γασε τότε.

Ο παιδαγωγικός ρόλος της πολιτείας αποτελεί σήμερον το ση­ μαντικώτερον πρόβλημα, που έχει ν’ αντιμετωπίση ο μεταπολεμικός διανο­ούμενος.

***

Αλλ’ ακριβώς η αναγνώρισις του πρωτεύοντος ρόλου της πολιτείας εις την ανασυγκρότησιν της πνευματικής ζωής εξηγεί και την απόλυτον διαφω­νίαν ως προς την δυνατότητα μιας αμέσου ή προσεχούς αναγεννήσεως του ελληνικού πνεύματος. Η πνευματική μας ζωή έχει πράγματι στραφή και πάλιν μετά τον πόλεμον προς την Ελλάδα και αντλεί από την ελληνικήν πα­ράδοσιν μέγα πλήθος γονίμων σπερμάτων. Ακόμη και εις έκτασιν η κλασ­σική παράδοσις διαδίδεται. Εις τα παλαιά κέντρα της διαδόσεώς της προ­στίθενται τώρα νέοι λαοί, οι  οποίοι με ζήλον προσπαθούν να συμμετά­σχουν εις την έρευναν και την διάδοσιν του αρχαίου βίου: Αμερικανοί, Σκανδιναυοί, Τσέχοι, Πολωνοί, ακόμη και αυτοί οι Ιάπωνες και οι Τούρ­κοι, παραλαβόντες τον δυτικόν πολιτισμόν, αισθάνονται την ανάγκην να συμπαραλάβουν και την γνώσιν της πρωταρχικής του ρίζης. Η τεραστία διάδοσις εκδόσεων και μεταφράσεων κλασσικών κειμένων  εις την Ευρώπην και την Αμερικήν, η ανάπτυξις του αρχαιολογικού ενδιαφέροντος με την συχνήν κατά χιλιάδας επίσκεψιν των αρχαίων τόπων, η οργάνωσις πα­ραδόσεων και εορτών με αρχαία θέματα, όπου συρρέουν μυριάδες ανθρώ­πων, -όλ’ αυτά τα σημεία της εποχής θα ημπορούσαν να παρουσιάσουν δι­ καιολογημένην την αισιοδοξίαν εκείνων, που ομιλούν περί επικειμένης νέ­ας Αναγεννήσεως του ελληνικού πνεύματος.

Αλλ’η αισιοδοξία αυτή είναι, κατά την γνώνην μου, κατεσπευσμένη – και από της απόψεως αυτής έχουν δίκαιον οι απαισιοδόξως ομιλούντες. Βέ­βαια κάθε δημιουργία νέου πολιτισμού θα πραγματοποιηθή κάποτε ( εφ’ ό­σον πραγματοποιηθή εντός των πλαισίων της ευρωπαϊκής παραδόσεως ) υ­πό την μορφήν νέας στροφής προς την «φύσιν» της πνευματικής μας υπο­ στάσεως, ως νέα σύνθεσις του διεσπασμένου αλλά ζωτικού παρόντος με το αρμονικόν όλον της Ελλάδος.

Αλλ’ οι προβλέποντες πολύ προσεχή την α­ναγέννησιν αυτήν απατώνται, νομίζω.

Υπερτιμούν την επίδρασιν της δια­νοήσεως των ολίγων εις την ρύθμισιν της σημερινής πραγματικότητος, υ­περτιμούν την ζωτικότητα γενικώς της σημερινής διανοήσεως.

Της διανοήσεως ο ρόλος δεν είν’ εις όλας τας εποχάς προδρομικός, πρω­τοποριακός: να δημιουργή δηλαδή προληπτικώς εις τον κόσμον της ιδεατάς μορφάς των αξιών, τους κανόνας –πρότυπα εν όψει των οποίων αυτο­διαμορφώνεται η πνευματική ζωή ενός έθνους, γονιμοποιούσα και απο­ κρυσταλλώνουσα εις αντικειμενικήν πραγματικότητα τα σπέρματα που ει­σεδέχθη.

Υπάρχουν εποχαί, κατά τας οποίας η διανόησις εκτελεί έργον ο­ πισθοφύλακος.

Ακολουθεί εκείνη το ρεύμα της ζωής και επηρεάζετ’ απ’ αυτό. Εκείνο που της δίδει τότε τον χαρακτήρα διανοήσεως και την ξεχω­ρίζει από την απλήν προβολήν επί του πεδίου των εννοιών και των καλλι­τεχνικών εικόνων της καθημερινής ζωής εις την βάρβαρον και άμορφον υ­λικότητά της – και αυτό είναι διά πολλούς η σκέψις –είναι ότι υψώνεται υ­πέρ το ρεύμα, δια να επισκοπήση την κατεύθυνσίν του και να το καταδικά­ση- τόσον μόνον.

Κατά βάθος ευρίσκεται εις το περιθώριον της ζωής, εφ’ όσον, ανίκανος να την αλλάξη ή να την εξυψώση, αρνείται και να την υπη­ρετήση.

Την ζωήν τότε «κατευθύνει» (εις ό,τι «πνευματικόν» θέλει να έχη) όχι ο διανοούμενος, αλλ’ ο δημοσιογράφος, όχι ο υπεύθυνος ηγέτης του έ­θνους, αλλ’ ο επιτήδειος υπηρέτης του όχλου. Αυτός χαρίζει όχι μόνον πο­λιτικήν επιρροήν και υλικήν επικράτησιν· αυτός παρεμβάλλεται σήμερον ως ο απαραίτητος μεσάζων μεταξύ της διανοήσεως και της ζωής.

Αυτή είναι σήμερον η θέσις της διανοήσεως εις την ζωήν μας. Όχι αντί­θεσις προς την κοινωνικήν πραγματικότητα -αυτό είναι θεμελιώδης προϋ­πόθεσις κάθε γονίμου πνευματικής ενεργείας- αλλ’ απόλυτος αλλοτρίωσις χαρακτηρίζει σήμερον την σχέσιν των. Ζωή και σκέψις είναι σήμερον σαν δύο παράλληλοι γραμμαί που προχωρούν χωρίς να συναντώνται.

Η ζωή ρυθμίζεται όχι εκ των άνω, όχι κατά τας ιδέας -πρότυπα μεθέξει αυτών.

Κυριαρχείται εκ των κάτω, από τας σκοτεινάς και πρωτογόνους δυνάμεις, που εξαπέλυσεν ο μαζικός χαρακτήρ, ο υπερπληθωρισμός και η μηχανικό­της του πολιτισμού μας, η εκβιομηχανοποίησις των πνευματικών μας αξιών, η «ελευθερία» που δεν είναι πλέον προσωπικόν απόκτημα, αλλ’ άκοπος και αυτόματος κληρονομία. Η αποσυμφόρησις με μέσα καθαρώς πνευμα­τικά δεν είναι σήμερον πλέον δυνατή, και δεν υπάρχει κωμικώτερον θέα­μα από τους διανοουμένους που πιστεύουν, πως θα ημπορέσουν ν’ αντιτά­ξουν τον λόγον και την πειθώ προς δυνάμεις αλόγους και αμόρφους, τας ο­ποίας μόνον η υπερτέρα δύναμις και η ηθικώς θεμελιωμένη βία ημπορούν σήμερον να καταδαμάσουν.

Όχι πως το περιεχόμενον της σημερινής διανοήσεως υστερεί εις πλούτον και βάθος από άλλας εποχάς. Πόσα δεν έχει να παρουσιάση η εποχή μας εις λεπτότητα σκέψεως, εις καλλιτεχνικήν ευαισθησίαν, εις βαθυστοχά­στους ερεύνας, εις εφευρετικότητα!

Εκείνο που της λείπει είναι το ήθος και η ρωμαλεότης, με τα οποία θα εδάμαζε την άμορφον ύλην της ζωής. Και τούτ’ οφείλεται εις δύο λόγους:

Πρώτον εις το ότι δεν έχει η σημερινή διανόησις τον φυσικόν, τον βιολο­γικόν της φορέα: την αριστοκρατίαν, που υπήρξε πάντοτε και εις όλας τας γονίμους εποχάς ο φορεύς και ο δημιουργός του πολιτισμού, ο φορεύς επί­σης και δημιουργός των αναγεννήσεων του ελληνικού πνεύματος . Διότι και αυτό δεν υπήρξεν έργον της μάζης, ούτε των προλεταρίων του πνεύματος και της ζωής, αλλά μιας εξαιρετικής elite, που ηυξήθη και ανθοφόρησε ύ­στερ’ από γενεών ολοκλήρων καλλιέργειαν . Η λέξις άλλωστε classicus προ­ έρχετ’ από την γλώσσαν των Ρωμαίων τιμητών, που διεβάθμιζαν τους αν­ θρώπους, σύμφωνα με το νόημα το βαθύτερον της πολιτικής ευκοσμίας του μοναδικού αυτού λαού, εις τάξεις (classes).

Classicus ποπ proletarius -έτσι συμπληρώνεται η έννοια του «κλασσικού» συγγραφέως την πρώτην φοράν που χρησιμοποιείται η λέξις με την σημερινήν της έννοιαν.

Και το έργον αυτό της αριστοκρατίας -τροφού γνησίων πνευματικών ό­ντων δεν ημπορεί βέβαια ν’ αναπληρώση αυτό που ονομάζομεν σήμερον «αριστοκρατία του πνεύματος»- δεν ομιλώ περί της πλουτοκρατικής «αρι­στοκρατίας», που δεν έχει καμμίαν σχέσιν με το πνεύμα.

Η περίφημος «ιντελλιγέντσια» , που πετά σαν πεταλούδα από το ένα «ενδιαφέρον» θέμα εις το άλλο, ή κολλά σαν στρείδι εις τας παρυφάς οιασδήποτε νεοφανούς κοσμοθεωρίας, ξερριζωμένη όπως είναι από κάθε έδαφος εθνικόν και κοι­νωνικόν , χωρίς συνέχειαν αίματος και ατμοσφαίρας, χωρίς προλήψεις, από τας οποίας και μόνας (και όχι από τους εξυπνοτάτους έστω ακροβατι­σμούς) αντλεί η πνευματική δημιουργία τους ζωτικωτέρους της χυμούς, δεν είν’ εις θέσιν να προσφέρη παρά επαγγελματίας του πνεύματος ή δημοσιο­ γράφους. Η δημιουργία άλλωστε πνευματικού βίου δεν κατορθώνεται με την ίδρυσιν σχολείων, βιβλιοθηκών ·ή με οιαδήποτ’ άλλα κοπαδικά μέτρα οργανωτικής σκοπιμότητος.

Δεύτερος λόγος: Εις την σημερινήν διανόησιν λείπει η θρησκευτικότης. Όχι ως προσήλωσις εις το περιεχόμενον ωρισμένων δογμάτων ή ως πίστις εις την ύπαρξιν υπερφυσικών δυνάμεων. Ο σημερινός διανοούμενος, οσον­δήποτ’ ευγενικά ιδανικά και να έχη, στερείται ό,τι χαρίζει την ολοκληρίαν της πνευματικής υπάρξεως, το ύψιστον νόημα από το οποίον αισθάνεσαι να διαποτίζεται καθ’ εκδήλωσις του πνεύματος και ν’ αναδεικνύεται εις υψη­λήν υπόθεσιν προσωπικής λυτρώσεως. Διεσπασμένος όπως είναι, ζητεί πό­τε εις αισθητικάς, πότε εις καθαρώς διανοητικάς συγκινήσεις την λήθην ή την ανάπαυσιν -αλλά δεν έχει (πέραν από το εγώ του) τίποτε το οποίον ό­λας αυτάς τας συγκινήσεις ν’ αναβιβάζη εις ένα επίπεδον απολύτου προ­σταγής, και να χαρίζη τον ενιαίον ρυθμόν εις θεωρίαν και πράξιν, εις αι­σθητικάς απολαύσεις και ηθικάς ενεργείας. Ακόμη και όταν προχωρήση εις αυστηράν ενότητα της πνευματικής του ζωής, του λείπει το μονομερές έ­ στω αίσθημα του απολύτου, που θα τον κάνη να πιστεύη ότι η ενότης αυτή υπερβαίνει εις σημασίαν τα όρια μιας ατομικής του υποθέσεως .

Αυτή η θρησκευτικότης -ανεξαρτήτως  της συγκεκριμένης στάσεως απέ­ναντι της κρατούσης θρησκείας- υπάρχει εις το βάθος κάθε  Αναγεννήσε­ως. Ειδεμή, δεν θα ήτον Αναγέννησις, δημιουργία δηλαδή ενός νέου αν­θρώπου, που είναι πάντα κάτι ολόκληρον και βαθύ· θα ήτον επισκευή.

Εί­ναι πλάνη να νομίζεται, ότι η Αναγέννησις έχει συνήθως χαρακτήρα αισθη­τικόν, φιλοσοφικόν, επιστημονικόν κλπ.

Το περιεχόμενον εδώ δεν έχει ση­μασίαν -σημασίαν έχει ο συγκλονισμός ολοκλήρου του ανθρώπου, ο οποί­ος εισδέχεται την λυτρωτικήν επίδρασιν αξιών απολύτων και αλλάσσει σύμφωνα μ’ αυτάς ολόκληρον τον ρυθμόν και το ήθος της υπάρξεώς του.

Αυτό είναι που ξεχωρίζει την Αναγέννησιν ως ένα φαινόμενον ανθρωπιστικόν από τα φαινόμενα του κλασσικισμού ή από τας νοσταλγι­κάς, αλλ’ αναιμικάς και αγόνους στροφάς προς το παρελθόν, που μας συ­γκινούν πολλάκις με την ευγένειαν των προσώπων και με την ωραιότητα των ματαίων προσπαθειών, αλλά και δεν δημιουργούν ιστορίαν: Παρα­ δείγματα του είδους τούτου από την Αρχαιότητα ο Πλούταρχος, ο Μ. Αυ­ρήλιος, ο Δίων Χρυσόστομος, ο Ιουλιανός.

***

Εις αυτήν την θέσιν ευρισκόμεθα και σήμερον. Ως διανοούμενοι θα εξα­κολουθήσωμεν να πραγματοποιούμεν με την επαφήν προς την Αρχαιότητα τον πλουτισμόν και την εμβάθυνσιν του εσωτερικού μας κόσμου – ό,τι εις ευδαιμονίαν και αρμονίαν ψυχικήν ημπορεί κανείς να πραγματοποιήση σήμερον – και είναι ζήτημ’ αν αλλού πουθενά θα ημπορούσαμεν να κατα­φύγωμεν.

Την δυνατότητα όμως μιας Αναγεννήσεως της όλης ζωής μας με την βοήθειαν της Αρχαιότητος δεν βλέπω πολύ προσεχή.

Η σημερινή ζωή μας ομοιάζει μ’ ένα πλημμυρισμένον χείμαρρον, που ολοέν απλώνεται και φουσκώνει και προχωρεί συμπαρασύρων εις την ορμήν του τα έργα των ανθρώπων. Με φράγματα τεχνητά να τον περιορίσωμεν είναι σήμερον α­δύνατον. Θα σταματήση μόνον, όταν εξαντληθή η ορμή του ή συναντήση ε­νώπιόν του βράχους και βουνά ανυπέρβλητα.

Τότε και μόνον θ’ αρχίση το έργον της ανασυγκροτήσεως: θα έχωμεν πρώτα να θάψωμεν τους νεκρούς που έπνιξε, να καθαρίσωμεν αγρούς και σπίτια από την ιλύν και τους λί­θους που κατέβασεν η πλημμύρα, να εκχερσώσωμεν και πάλιν τα χωράφια.

Σιγά-σιγά η χαρά θα ξαναγυρίση εις τους ανθρώπους,  όσοι κατώρθωσαν να σώσουν την ζωήν των και ν’ ανακτήσουν τόσην νεότητα, ώστε να στρέ­φουν γεμάτα εμπιστοσύνην και υγιά μοιρολατρείαν τα μάτια των προς τον ουρανόν, εκεί όπου εξακολουθεί ανέσπερον να λάμπη το άστρον της Ελλά­δος, της πνευματικής μας πατρίδος. Αυτό και πάλιν θα μας φωτίση, και θα μας ανασύρη προς νέον ανέβασμα. Επί του παρόντος όμως η πλημμύρα ε­ ξακολουθεί και ολοένα φουντώνει περισσότερον . Μερικούς κατεπόντισεν ήδη, άλλοι φεύγουν να σωθούν, οι περισσότεροι μένουν ήσυχοι, είτε διότι είν’ ακόμη μακριά τα νερά, είτε διότι στηρίζουν τας ελπίδας των εις τα τε­χνητά φράγματα που κατεσκεύασαν. Υπάρχουν και μερικοί, που δοκιμά­ζουν αισθητικάς συγκινήσεις ενώπιον του θεάματος ή κάνουν υπολογι­σμούς, ότι τα νερά θα ποτίσουν ανέξοδα τα περιβόλια και θα γυρίσουν τους μύλους των· άλλοι στρογγυλοκαθισμέν’ εις τα μικρά βαρκάκια της προσωπικής των πνευματικής δράσεως διασκεδάζουν αφήνοντες να τους ταξιδεύη ανέξοδα και άκοπα το ρεύμα και πιστεύοντες ότι κάτι κάνουν και αυτοί. Είναι οι «συγχρονισμένοι», που αυτοκολακεύοντ’ ευρίσκοντες τα πράγματα της εποχής των καλά λίαν, αφού δεν έχουν άλλα κριτήρια να την αξιολογήσουν παρά την πενιχράν των πείραν.

Ομοιάζουν με τους Βυζαντι­νούς εκείνους εγκωμιογράφους της εποχής της παρακμής, οι οποίοι συ­γκρίνοντες τους Αλεξάνδρους και τους Θεμιστοκλείς, τους Τραϊανούς και τους Βουλγαροκτόνους προς έναν Ανδρόνικον τον Γ’,τους εύρισκαν όλους κατωτέρους – ήσαν και αυτοί «άνθρωποι του παρόντος», μη «προγονόπλη­κτοι».

Μόνον ο ερημίτης – διανοητής, που επισκοπεί από το πανύψηλον ό­ρος του στοχασμού την πορείαν του ρεύματος, ανίκανος να εμποδίση, κα­ταδικασμένος όμως να βλέπη τον όλεθρον που έρχεται, αυτός και μόνος η­μπορεί να προσμετρήση πόσον μεγάλος, πόσον αναπόφευκτος είναι. Αυτός όμως είναι και εις θέσιν πρώτος ν’ αντικρύση το άστρον της επαγγελίας και να διακηρύξη προς τα κάτω προφητικώς:

Iam nova progenies crelo demittitur alto.

Η εικών αυτή δεν είναι βεβαίως διόλου αισιόδοξος, και εις το στόμα κλασσικού φιλολόγου, διά τον οποίον η ασχολία του με την Αρχαιότητανείν’ αίρεσις βίου, και η πίστις του εις την αιωνιότητα της αξίας της απόλυ­τος, η πρόβλεψις ότ’ υπό τας σημερινάς συνθήκας της ζωής μας δεν είναι πιθανή Αναγέννησις του ελληνικού πνεύματος (οσονδήποτ’ έντονον και αν προκαλεί η Ελλάς το ενδιαφέρον των διανοουμένων ιδίως εις την μεταπο­ λεμικήν εποχήν» φαίνεται τουλάχιστον παράδοξος. Αλλά πρέπει να το πά­ρωμεν απόφασιν:

Ευρέθημεν εις εποχήν, που ημπορεί να έχη όλας τας α­ρετάς ηρωικότητα όμως δεν έχει, και χωρίς ηρωικότητα τίποτε δεν κατα­κτάται, – πολύ ολιγώτερον το παρελθόν.

Έπειτα δεν πρόκειται καν περί α­παισιοδοξίας ή αισιοδοξίας: η διαπίστωσις της αναγκαιότητος και της ω­ραιότητος του θανάτου είναι ταυτοχρόνως ένα κήρυγμα προς την ανα­γκαιότητα της ζωής και την αθανασίαν των ωραίων, και ο Ζευς δεν χάνει τίποτ’ από την μεγαλωσύνην και την μακαριότητά του με το να υπόκειται εις τ’ αδήριτα θέσφατα της Μοίρας.

Ένας βαθυστόχαστος κριτικός του 1. μ.Χ. αιώνος έθεσε το ίδιον ζήτημα: πώς συμβαίνει, ώστε η εποχή του, αν και είχε να επιδείξη τόσον πλήθος παιδείας και ταλάντων , δεν παρήγε μεγάλους συγγραφείς, όπως η κλασσι­κή εποχή; Δεν πρόκειται να επαναλάβω την απάντησιν που έδωσεν· αλλ’ α­κριβώς τ’ «απαισιόδοξα» περί της εποχής του συμπεράσματα, εις τα οποία ευρέθη υποχρεωμένος να καταλήξη, δεν τον ημπόδισαν να διακηρύξη πε­ρί των αρχαίων -και τα λόγια του επηλήθευσε δισχιλιετής έκτοτε ιστορία:

Ό πάς αύτοϊς αίώv και βίος άπέδωκε τα νικητήρια και αχρι vϋv άvαφαίρετα φυλάττει και  έοικε τηρήσειv.

* Ιωάννης Συκουτρής, Κλασικός Φιλόλογος (1901-1937)

ΣΗΜ.: Άρθρον διά το περιοδικόν Νέα ‘Εστία εις συμπλήρωσιν Ερεύνης υπό τον τίτ­λον Το Έλληνικο Πνευμα και ή ‘Επίδρασή του, αναδημοσιευθείσης παρ’ αυτού εν με­ταφράσει από το εν Παρισίοις εκδιδόμενον υπό του Πέτρου Αφθονιάτη και του F. Te­riade εικονογραφημένον τουριστικόν περιοδικόν Voyage en Grece.

** Το πρόβλημα δεν πρόκειτ’ εδώ να εξετασθή από την εκπαιδευτικήν του πλευράν, εις ό,τι αφορά την θέσιν της κλασσικής λεγομένης παιδείας εις την εποχήν μας. Περί αυ­τού ίδε το υπ’εμού μεταφρασθέν βιβλίον του Th. Zielinski Ήμείς καί οί ‘Αρχαίοι, το ο­ποίον φυσικά εις πολλά σημεία προδίδει την προπολεμικήν του προέλευσιν. Εις τα μα­κρά ‘Επιλεγόμενα εξετάζω το ζήτημα και ως προς την σχέσιν του προς την νεοελληνι­κήν πνευματικήν ζωήν· εδώ δεν αναφέρομαι διόλου εις τα νεοελληνικά πράγματα.

Έ­γραψα (και εξακολουθώ να το πιστεύω) ότι η επαφή μας προς τας πνευματικάς (όχι τας εθνικάς) αξίας των αρχαίων Ελλήνων θα γίνη και εις ημάς, τους φυσικούς απογόνους εκείνων, μόνον διά μέσου των αναγκών και των προβλημάτων και των αξιών του συγ­ χρόνου ευρωπαϊκού πολιτισμού, όχι κατ’ ευθείαν. Άλλωστε και όλα τ’ αξιόλογα και ζωντανά στοιχεία της νεοελληνικής πνευματικής ζωής συμπίπτουν κατά το βάθος με ό,τι κατώρθωσεν ο Έλλην, καταπολεμών την βυζαντινήν του κληρονομίαν, ν’ αφομοι­ώση από το ευρωπαϊκόν πνεύμα και δι’ αυτού εμμέσως από το αρχαίον ελληνικόν. Ευ­τυχώς είναι τόσα, ώστε σήμερα να έχωμεν την ωριμότητα , με την οποίαν να ημπο­ρούμεν γόνιμα πλέον να έλθωμεν εις άμεσον επαφήν με την Αρχαιότητα. Από την αυ­τοφυή νεοελληνικήν πραγματικότητα. απ’ όσα δηλαδή δεν έχουν δημιουργηθεί ή γονι­μοποιηθή υπό του ευρωπαϊκού πνεύματος, μόνον η θρησκευτική) παράδοσις, όπως ζη εις τας λαϊκάς τάξεις, έχει, νομίζω, στοιχεία επιδεκτικά αναπτύξεως σημαντικής χρειά­ζεται όμως κάθαρσιν γενναίαν και ανα ζωογόνησιν από ανθρώπους που έχουν ευρύτη­τα ψυχής και οξυδέρκειαν σuναισθηματικιν μάλλον παρά σοφίαν θεολογικήν.

(Μελέται και /άρθρα, Εκδόσεις τοι Αιγαίου. Αθήνα  1956)