Στο παρόν άρθρο παρουσιάζονται οι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες απόψεις ενός Γάλλου ανθρωπολόγου, δημογράφου και κοινωνιολόγου της θρησκείας, του Εμμανουέλ Τοντ. Ως πηγές χρησιμοποιούνται ένα βιβλίο του και μια συνέντευξή του. Το βιβλίο του που μεταφράσθηκε στα ελληνικά το 2003 φέρει τον τίτλο «Μετά την Αυτοκρατορία» (Εκδόσεις Κριτική) και καταδεικνύει την παρακμή της Αμερικής από τότε, όταν όλοι σχεδόν έκαναν λόγο για την μονοκρατορία της μόνης εναπομείνασας υπερδύναμης, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Η συνέντευξη του έχει δοθεί στην εφημερίδα Le Figaro, στις 12 Ιανουαρίου 2024 και αναφέρεται στο πρόσφατα εκδοθέν και μη μεταφρασμένο ακόμη βιβλίο του υπό τον τίτλο «Η ήττα της Δύσης».
Το έργο του Τοντ είναι ενταγμένο στην λεγόμενη ανθρωπολογική στροφή που σημειώθηκε στην Γαλλία μετά την αμπώτιδα του Μάη του 1968 και την επακόλουθη κρίση του Μαρξισμού. Η στροφή αυτή σηματοδότησε την προσπάθεια να αντιμετωπισθεί ο διάχυτος πεσιμισμός και η αποπολιτικοποίηση της περιόδου και να υψωθεί ένα ανάχωμα απέναντι στην πολύ δημοφιλέστερη μεταμοντέρνα αποδόμηση. Μέσο για την επίτευξη αυτών των στόχων ήταν μια βαθύτερη, ανθρωπολογική πλέον, ερμηνεία της πολιτικής και των κοινωνικών σχέσεων.
***
Στο έργο του «Μετά την Αυτοκρατορία» ο Τοντ τοποθετείται κατ’ αρχήν απέναντι στις δυο κύριες και συγκρουόμενες μεταξύ τους προσεγγίσεις για το μέλλον του κόσμου μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Γίνεται λόγος για το «Τέλος της ιστορίας» του Φουκουγιάμα και την «Σύγκρουση των πολιτισμών» του Χάντινγκτον.
Για τον Φουκουγιάμα, μετά την πρόσφατη νίκη της φιλελεύθερης δημοκρατίας επί του κομμουνισμού και την παλιότερη επί του ναζισμού, ο πλανήτης οδηγείται προς την οικουμενικοποίηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας και την διαρκή ειρήνη. Ο Χάντινγκτον θεωρεί αντίθετα ότι την σύγκρουση των ιδεολογιών που χαρακτήρισε τον 20ο αιώνα, θα την διαδεχθεί η σύγκρουση των πολιτισμών τον 21ο αιώνα, με πυρήνα του κάθε πολιτισμού μια διαφορετική θρησκεία.
Ο Τοντ που κλίνει προς την μεριά του Φουκουγιάμα, παρά τις όποιες αντιρρήσεις του για την αφέλεια του εγελιανισμού του Αμερικανού στοχαστή, κατακεραυνώνει τον Χάντινγκτον και δίνει μια διαφορετική, όπως θα δούμε, ερμηνεία για τον βαρύνοντα ρόλο της θρησκείας στις μεταψυχροπολεμικές εξελίξεις. Ο Τοντ, λοιπόν, στο πόνημα του «Μετά την Αυτοκρατορία» θεωρεί ότι η διάδοση της γραφής και της ανάγνωσης σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης καθώς και η μείωση των γεννήσεων αποτελούν αξιόπιστους και αυτόνομους από άλλες παραμέτρους δείκτες, που καταδεικνύουν την μη αντιστρεπτή πορεία του πλανήτη προς τον εκσυγχρονισμό και την μετάβαση του προς την νεωτερικότητα.
Η εκσυγχρονιστική διαδιαδικασία, κατά τον Τοντ, δεν προωθείται χωρίς αναταράξεις. Ο ριζοσπαστικός ισλαμισμός, για παράδειγμα, είναι μια ιδεολογία μετάβασης που εκφράζει την αγωνία του μουσουλμανικού κόσμου για την αποκοπή από τις ρίζες του στην πορεία του προς τον εκσυγχρονισμό. Ο ρόλος της θρησκείας είναι λοιπόν επικουρικός στο «Μετά την Αυτοκρατορία», αλλά αλλάζει κατά πολύ δυο δεκαετίες αργότερα στο «Η ήττα της Δύσης», όπως θα φανεί.
Η ποικιλία τώρα των πολιτικών συστημάτων των κοινωνιών που εκσυγχρονίζονται και η μη ταύτισή τους κατ’ ανάγκην με την φιλελεύθερη δημοκρατία κατά τον Γάλλο ανθρωπολόγο συνδέεται με το διαφορετικό ανθρωπολογικό υπέδαφός τους, τις διαφορετικές κυρίως οικογενειακές δομές της παράδοσής τους. Υπάρχουν πέντε τύποι οικογενειακών δομών. Ο αγγλοσαξωνικός, ο ρωσικός, ο γαλλικός, ο γερμανικός και ο μουσουλμανικός. Ο κινεζικός είναι παραλλαγή του ρωσικού. Οι παράμετροι του μαζικού αλφαβητισμού και της μείωσης των γεννήσεων διεθνώς καθώς και η χρήση των τύπων οικογενειακών δομών «γειώνουν» ανθρωπολογικά τον «ιπτάμενο» εγελιανισμό του Φουκουγιάμα.
Σε έναν κόσμο, εν πάση περιπτώσει, που σταθεροποιείται δημογραφικά και προοδεύει πολιτισμικά με την ανάπτυξη της εκπαίδευσης, συνεχίζει ο Τοντ στο «Μετά την Αυτοκρατορία», οι ΗΠΑ ως παγκόσμιος χωροφύλακας τείνουν να γίνουν άχρηστες για τον πλανήτη την ίδια στιγμή που από την δεκαετία του 1970 γίνονται ολοένα και πιο εξαρτημένες οικονομικά από αυτόν.¨
Πράγματι ήδη από την δεκαετία του 1970 η Αμερική εκφυλίζεται σταδιακά σε μαζικό εισαγωγέα πλειάδας προϊόντων, σε έναν οικουμενικό κεϋνσιανό καταναλωτή. Όλα αυτά στα πλαίσια μιας παγκόσμιας οικονομίας που χαρακτηρίζεται από μείωση της ζήτησης λόγω της συμπίεσης των μισθών και της έκρηξης των κερδών. Η Αμερική παράγει χρήμα δανειζόμενη και επίσης τυπώνοντάς το, οι υπόλοιποι παράγουν προϊόντα που καταναλώνονται κατά κύριο λόγο στις ελλειμματικές ΗΠΑ.
Είναι χαρακτηριστικό ότι η Αμερική μετά την λήξη του ψυχρού πολέμου επιδίδεται σε έναν «θεατρικό μικρομιλιταρισμό» διαλέγοντας, όπως τονίζει ο Τοντ, πολέμους με αδύναμους αντιπάλους όπως το Ιράκ για να πείσει τους κύριους ανταγωνιστές της, την Ρωσία, την Ευρώπη, και την Ιαπωνία για την ισχύ της.
Το «Μετά την Αυτοκρατορία» κλείνει με μια πρόβλεψη πιθανής χειραφέτησης της Ευρώπης από την Αμερική και συνεργασίας της με μια ανανεωμένη αλλά όχι στρατιωτικά απειλητική Ρωσία. Σε αυτό το κατά τα άλλα ενδιαφέρον πόνημα υποβαθμίζεται ο ρόλος της Θρησκείας ως θεμελιώδους πυλώνα του πολιτισμού. Στο πρόσφατα εκδοθέν έργο του «Η ήττα της Δύσης» η θέση της θρησκείας αναβαθμίζεται και ο ρόλος της διαφοροποιείται.
***
Η ήττα της Δύσης αποδίδεται στην έκλειψη του προτεσταντισμού κυρίως αν και αναφέρονται και δυο άλλα αίτια. Υπάρχουν κατά τον Τοντ τρεις φάσεις στην ζωή του προτεσταντισμού: Η ενεργός πίστη, το «στάδιο ζόμπι» και το «στάδιο μηδέν», ή έκλειψη του δηλαδή. Στον προτεσταντικό κόσμο (την Αμερική, την Αγγλία, την Γερμανία και την Σκανδιναβία) στην περίοδο που η θρησκευτική αυτή πίστη ήταν ενεργός, όπως έδειξε ο Μαξ Βέμπερ, ο φόβος καταδίκης στην κόλαση και η ανάγκη να ανιχνευθούν ενδείξεις σωτηρίας οδήγησε στην ανάπτυξη αυστηρού εργασιακού ήθους και στην οικοδόμηση ισχυρής ατομικότητας. Παράλληλα η αναζήτηση άμεσης και χωρίς την διαμεσολάβηση του ιερατείου πρόσβασης στην Βίβλο κατέστησε αναγκαία την μαζική εκμάθηση γραφής και ανάγνωσης.
Ανάμεσα στην έκλειψη και την ενεργό παρουσία της θρησκευτικής πίστης παρεμβάλλεται κατά τον Τοντ μια ενδιάμεση φάση, το «στάδιο ζόμπι», όπου η πίστη φθίνει αλλά παραμένει ισχυρή η προτεσταντική ηθική. Στην Αμερική το «στάδιο ζόμπι» κρατάει από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι και την προεδρία Αϊζενχάουερ. Η Αμερική σ’ αυτό το διάστημα διατηρούσε όλες τις αξίες του προτεσταντισμού -την αποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού συστήματος, την εργασιακή ηθική και την ομαλή ένταξη του ατόμου στην κοινότητα- με την πίστη όμως να υποχωρεί και να διαβρώνεται.
Ασφαλής δείκτης κατά τον Γάλλο ανθρωπολόγο του περάσματος στο τρίτο στάδιο, το «στάδιο μηδέν», όπου εκλείπει πλέον τόσο η μεταφυσική όσο και η ηθική της πίστης, είναι η υιοθέτηση από τις κυβερνήσεις του γάμου των ομοφύλων και προπαντός οι προσπάθειες των διεμφυλικών ατόμων για τις λεγόμενες φυλομεταβάσεις, καθώς κάτι τέτοιο συνιστά κατά τον Τοντ άρνηση της πραγματικότητας, δηλαδή μια μορφή ακραίου μηδενισμού (εκτός βέβαια αν προϋπάρχουν ανατομικά προβλήματα).
Η φθορά τώρα της θρησκείας και της κοινωνικής ηθικής στην Αμερική αλλά και στην υπόλοιπη Δύση συνδυάσθηκε με ένα δεύτερο αίτιο παρακμής, την οικονομική αποδυνάμωση έναντι άλλων δυνάμεων (Κίνας, Ινδίας, Ρωσίας κ.λπ.).Η παγκοσμιοποίηση και οι απανωτές κρίσεις των τελευταίων ετών κατέστησαν την Δύση στο σύνολό της -χωρίς εξαιρέσεις πια όπως στο «Μετά την Αυτοκρατορία»- ανίκανη για παράδειγμα να κατασκευάσει τα όπλα και τα πολεμοφόδια τα αναγκαία για την Ουκρανία. Οι Δυτικοί έστειλαν τους Ουκρανούς σχετικά αόπλους στην αποτυχημένη αντεπίθεση τους του καλοκαιριού του 2023.
Το τρίτο αίτιο, πέραν της έκλειψης του προτεσταντισμού και της οικονομικής αποδυνάμωσης, που σχετίζεται με την ήττα της Δύσης είναι η συστράτευση των περισσοτέρων χωρών του κόσμου με την Ρωσία. Ο Παγκόσμιος Νότος, ιδίως, όταν διαπίστωσε ότι η Ρωσία άντεξε το πρώτο σοκ των κυρώσεων κράτησε στάση τουλάχιστον ευμενούς ουδετερότητας απέναντι στην Ρωσία. Οι επιφυλάξεις της Ρωσίας απέναντι στις υπερβολές των δικαιωματιστών έπαιξαν και αυτές τον ρόλο τους, λειτουργώντας σαν η κατ’ εξοχήν ήπια ισχύς της Μόσχας.
Ο Τοντ έχει δίκιο να επισημαίνει ότι η νεωτερικότητα αργοπεθαίνει στα παλαιά της κέντρα ενώ βρίσκει νέα ζωή στην περιφέρεια του πλανήτη. Εκεί η διαδικασία εκσυγχρονισμού και εξατομίκευσης προσλαμβάνει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά συνδυαζόμενη με τις ντόπιες ανθεκτικές παραδόσεις. Αλλά κάποτε θα έρθει και η σειρά της περιφέρειας να αναρωτηθεί αν υπάρχει το πέρα από το άτομο.
“Στο μπαλκόνι” (1956). Εικαστική κατασκευή του, άγγλου σερ, Peter Thomas Blake
