Η είδηση είχε συγκλονίσει την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη τον περασμένο Ιούνιο: Το αλιευτικό σκάφος Adriana βυθίστηκε σε διεθνή ύδατα ανοιχτά της Πύλου, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους περισσότεροι από 600 πρόσφυγες και μετανάστες που επέβαιναν σε αυτό. Οι αρμόδιοι λένε ότι κατέβαλαν κάθε δυνατή προσπάθεια για να διασώσουν τους επιβαίνοντες, αλλά οι ίδιοι είχαν αρνηθεί την παροχή βοήθειας. Την εκδοχή αυτή διαψεύδουν κάποιοι από τους επιζώντες. Το ρεπορτάζ της ιστοσελίδας Solomon φαίνεται να τους επιβεβαιώνει.
Προκλήθηκαν αντιδράσεις, σε επίπεδο πολιτικής και δεοντολογίας. Τώρα όμως το ρεπορτάζ του Solomon τιμάται με μία από τα πιο σημαντικές δημοσιογραφικές διακρίσεις στην Ευρώπη. Πρόκειται για το βραβείο «Δάφνη Καρουάνα Γκαλίσια». Φέρει το όνομα της γνωστής δημοσιογράφου που δολοφονήθηκε το 2017 στη Μάλτα, ενώ ερευνούσε πιθανές διασυνδέσεις της κυβέρνησης με τη Μαφία. Το βραβείο θεσπίστηκε και στηρίζεται από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ενώ η αξιολόγηση υποψηφιοτήτων γίνεται από το Brussels Press Club και τη Διεθνή Ομοσπονδία Δημοσιογράφων (IFJ). Η επίσημη απονομή έγινε την περασμένη Τρίτη στο Στρασβούργο, στο περιθώριο της Ολομέλειας του Ευρωκοινοβουλίου.
«Ορατότητα», αλλά και «πίεση» για δικαιοσύνη
Μιλώντας στην Deutsche Welle η διευθύντρια του Solomon Ηλιάνα Παπαγγελή τονίζει ότι η βράβευση είναι σημαντική. Όχι μόνο γιατί γίνεται στη μνήμη της Καρουάνα Γκαλίσια, αλλά και για πολλούς ακόμη λόγους: «Γιατί δίνει ορατότητα, γιατί αποτελεί και ένα είδος προστασίας μέσα από την αναγνώριση που λαμβάνουν οι άνθρωποι που δουλεύουν στην έρευνα. Αλλά μπορεί να αποτελεί και πίεση για να αποδοθεί δικαιοσύνη – όπως γίνεται τουλάχιστον στην περίπτωση της έρευνας που δημοσιεύουμε εμείς – για τα θύματα και τις οικογένειες των θυμάτων».
Πολλές φορές η επιτυχία προϋποθέτει ομαδική δουλειά. Στο ρεπορτάζ της Πύλου συνεργάστηκαν δεκάδες άνθρωποι, ο καθένας από τις δικές του επάλξεις. Θα ήταν παράλειψη να μην τους μνημονεύσουμε όλους: Από το Solomon οι Σταύρος Μαλιχούδης, Ηλιάνα Παπαγγελή, Κορίνα Πετρίδη. Από την ερευνητική ομάδα Forensis οι Στέφανος Λεβίδης, Χριστίνα Βαρβία, Γεωργία Σκαρτάδου, Ανδρέας Μάκας, Ebrahem Faroqui, Δήμητρα Ανδρίτσου, Peter Polack, Eyal Weizman, Jasper Humpert, Miriam Rainer, Salma Barakat, Ζακ Ιωαννίδης, Elizabeth Breiner. Από το πρώτο πρόγραμμα της γερμανικής τηλεόρασης (ARD) οι Armin Ghassim, Sulaiman Tadmory, Timo Robben και Sebastian Heidelberger. Από τη βρετανική εφημερίδα Guardian οι Γιώργος Χρηστίδης, Katy Fallon, Λυδία Εμμανουηλίδου και Julian Busch.
Δεν είναι εύκολο να συνεργαστούν υπό χρονική πίεση τόσοι πολλοί άνθρωποι από διαφορετικές χώρες, πιθανώς με διαφορετικές προσδοκίες και διαφορετικές αντιλήψεις περί δημοσιογραφίας. Πώς τα κατάφεραν; «Θα τη χαρακτήριζα και εύκολη συνεργασία, υπό την έννοια ότι ήταν εξαρχής πολύ σαφές το τι φέρνει ο καθένας και με ποιον τρόπο θα συμβάλει», λέει η Ηλιάνα Παπαγγελή. «Για να δώσω ένα παράδειγμα: Η Forensis, που δεν είναι δημοσιογράφοι, είναι ερευνητές και έτσι αυτοπροσδιορίζονται, συνέβαλαν σε ό,τι έχει να κάνει με την τεχνική ανάλυση της έρευνας. Δημιούργησαν ένα τρισδιάστατο μοντέλο, με τη βοήθεια του οποίου μπορούσαμε να πραγματοποιήσουμε συνεντεύξεις με ανθρώπους που σώθηκαν από το ναυάγιο, έκαναν δηλαδή κάποια ιχνηλάτηση των κινήσεών τους».
Δύσκολη η ερευνητική δημοσιογραφία
«Είναι πολλές οι προκλήσεις για την ερευνητική δημοσιογραφία», λέει η επικεφαλής του Solomon και υπενθυμίζει τις διεθνείς εκθέσεις για την Eλευθερία του Tύπου που δείχνουν ότι η Ελλάδα δεν βρίσκεται σε καλό δρόμο. Αλλά υπάρχει και μία βασική δυσκολία, όπως επισημαίνει: «Δεν είναι καθόλου εύκολο να έχεις πρόσβαση σε πράγματα που θα έπρεπε να ήταν αυτονόητα. Στέλνεις ερωτήματα και δεν παίρνεις καμία απάντηση. Έχουμε ζήσει στο παρελθόν και σκηνικά που μας κορόιδευαν μπροστά στα μάτια μας, δηλαδή είχαμε στείλει επανειλημμένα αιτήματα και μας έλεγαν ότι ‘δεν τα έχουμε λάβει ποτέ’».
Τί γίνεται, αλήθεια, όταν ο δημοσιογράφος έχει την αίσθηση ότι προσκρούει σε τοίχο; Να αντιδράσει με πείσμα; Με χιούμορ; Με υπομονή και ανασυγκρότηση, προκειμένου να επανέλθει σε λίγες μέρες με τα ίδια ερωτήματα; «Ίσως ένας συνδυασμός όλων αυτών των πραγμάτων» είναι η κατάλληλη αντίδραση, λέει η Ηλιάνα Παπαγγελή στην Deutsche Welle. «Ένα καλό τρικ που έχουμε εντοπίσει εμείς και έχει λειτουργήσει σε κάποιες περιπτώσεις, είναι ότι ‘βάζουμε μπροστά’ τους ξένους συναδέλφους. Οπότε, όταν δουλεύουμε κάποια έρευνα που αποτελεί διεθνή σύμπραξη, πολύ συχνά θα στείλουν ερωτήματα στα ελληνικά υπουργεία οι ξένοι συνάδελφοι και όχι εμείς. Κι εκεί μπορεί να πάρουμε κάποια απάντηση».
Με όλες αυτές τις δυσκολίες ποιό είναι το κίνητρο για να επιδίδεται κάποιος στην ερευνητική δημοσιογραφία στην Ελλάδα; «Νομίζω ότι αυτό που μας κρατάει σαν ομάδα, αυτό που μας κάνει να συνεχίζουμε, είναι ότι βλέπουμε την επίδραση, το impact που μπορούν να έχουν αυτές οι έρευνες», επισημαίνει η επικεφαλής του Solomon. «Πολλές φορές νιώθουμε ότι αν δεν τα γράψουμε εμείς, δεν θα τα γράψει…δεν θέλω να πω κανείς, αλλά τέλος πάντων θα τα γράψει μία μικρή μερίδα μέσων και συναδέλφων…»
Χρηματοδότηση από τους αναγνώστες;
Το όνομα «Solomon», εξηγεί η Ηλιάνα Παπαγγελή, προέρχεται από έναν χαρακτήρα βιβλίου του Πορτογάλου συγγραφέα Χοσέ Σαραμάνγκου. «Ήταν το όνομα του ελέφαντα, ο οποίος μαζί με τον συνοδό του περνούσε σύνορα χωρών, για να φτάσει τελικά στην Πορτογαλία» λέει η Ελληνίδα δημοσιογράφος. «Επειδή το Solomon, όταν ξεκίνησε, είχε ως βασική δραστηριότητα να προσφέρει εργαστήρια δημοσιογραφίας σε ανθρώπους μεταναστευτικών κοινοτήτων με σκοπό την εκπροσώπησή τους στη δημόσια σφαίρα, είχε έναν χαρακτήρα σαν τη φιγούρα του πρόσφυγα. Ο οποίος περνάει σύνορα και σε κάθε χώρα ο κόσμος τον αντιμετωπίζει με διαφορετικό τρόπο».
Η χρηματοδότηση του Solomon γίνεται «κατά κύριο λόγο από ξένα ιδρύματα και δημοσιογραφικά grants», λέει η Ηλιάνα Παπαγγελή. Υπάρχει στην ιστοσελίδα μία αναφορά σε δωρεές (donations) από τους αναγνώστες, αλλά στην Ελλάδα «το κοινό δεν είναι τόσο εξοικειωμένο με αυτά τα μοντέλα. Εκεί υπάρχει μία μικρή δυσκολία, αλλά το παλεύουμε…»
Όσο για τα μελλοντικά σχέδια δημοσιογραφικής έρευνας, δεν περιορίζονται στο προσφυγικό. «Έχουμε ανοίξει πλέον, εδώ και αρκετό καιρό, σε άλλες θεματικές» λέει η Ηλιάνα Παπαγγελή στην Deutsche Welle. «Μας απασχολεί πάρα πολύ το θέμα της κλιματικής κρίσης και του περιβάλλοντος, το οποίο νομίζω ότι δεν καλύπτεται επαρκώς στην Ελλάδα. Και μετά, τα θέματα τεχνολογίας και surveillance. Eίναι επίσης μία θεματική που προσπαθούμε να ανοίξουμε…»
