Ενόψει της αναδιαμόρφωσης του πολιτικού σκηνικού: το ΠΑΣΟΚ ΔΕΝ μπορεί να υπάρξει χωρίς έντονα κοινωνικά χαρακτηριστικά

του Παντελή Σαββίδη

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί ομιλία του δημοσιογράφου Παντελή Σαββίδη στην εκδήλωση της Τοπικής Οργάνωσης ΠΑΣΟΚ Καλαμαριάς την Πέμπτη 19 Σεπτεμβρίου στο Θέατρο Σταύρος Κουγιουμτζής. Στην ίδια εκδήλωση πραγματοποίησε μια εξαιρετικού ενδιαφέροντος ομιλία για τον ακαδημαϊκό και πολιτικό Ανδρέα Παπανδρέου και ο καθηγητής στο Τμήμα Οικονομίας της Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, Νίκος Βαρσακέλης.

Χαιρέτισαν την εκδήωση ο Κώστας Μαμέλης, επι χρόνια γραμματέας της Νομαρχιακής Επιτροπής ΠΑΟΚ Θεσσαλονίκης και η Μαριάτζελα Χατζηκωστή, γραμματέας σήμερα της Τ.Ο. ΠΑΣΟΚ Καλαμαριάς.

Φωτογραφία: μέρος της αίθουσας όπου πραγματοποιήθηκε η χθεσινή εκδήλωση

Το ΠΑΣΟΚ αποτέλεσε πρωτόγνωρο φαινόμενο στην μεταπολιτευτική περίοδο της ελληνικής ιστορίας το οποίο δεν αναλύθηκε με αντικειμενικότητα ως προς τις κοινωνικές, ιστορικές και πολιτικές αιτίες του.

Γιατί ο κόσμος της μεταπολίτευσης συσπειρώθηκε τόσο μαζικά και με τόσο πάθος γύρω από τον ηγέτη του;

Ήταν, μόνο, το δημαγωγικό του χάρισμα ή υπήρχαν και βαθύτεροι λόγοι τους οποίους η ρηχή κοινωνιολογική και πολιτική σκέψη στην Ελλάδα αρνείται να εξετάσει σε βάθος;

Γιατί της βολεύει το ανάθεμα;

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η προσωπικότητα του ηγέτη του διαδραμάτισε βαρύνοντα ρόλο στην εξέλιξή του.

Αλλά δεν αρκούσε μόνο αυτό.

Το ΠΑΣΟΚ εξέφρασε τα κοινωνικά στρώματα, κατ εξοχήν με ρίζες στο βενιζελισμό αλλά και τους δυσαρεστημένους από το κόμμα Αριστεράς που υπέστησαν συνεχείς ήττες από το 1935 ως και την δικτατορία της 21^ης Απριλίου και την τουρκική εισβολή- κατοχή στην Κύπρο, διώχθηκαν σε εξορίες και τα απαγόρευσαν να εισέρχονται ακόμη και σε χώρους δημοσίων υπηρεσιών.

 Όπως είπε ο ίδιος  ο Ανδρέας Παπανδρέου: το ΠΑΣΟΚ το συνέθεσαν τρείς μεγάλες γενιές, τρία ιστορικά κοινωνικο-πολιτικά ρεύματα: της Εθνικής Αντίστασης (εννοούσε τους μη εγκλωβισμένους στην παραδοσιακή Αριστερά),  του Ανένδοτου Αγώνα (εννοούσε το μεγάλο δημοκρατικό κίνημα ιδιαίτερα μετά το Βασιλικό πραξικόπημα), και της γενιάς του Πολυτεχνείου (εννοούσε τον μαχητικό αντιδικτατορικό αγώνα όπου το Πολυτεχνείο αποτέλεσε την κορύφωση).

Πολλοί κρίνουν με τα σημερινά δεδομένα τις κοινωνικές αντιδράσεις της εποχής και τις πολιτικές που ικανοποιούσαν τα εκτός κάθε συμμετοχής λαϊκά στρώματα.

Ένα άλλο στοιχείο ήταν ότι η σύνθεση του Κινήματος στον ηγετικό του πυρήνα δεν περιείχε τίποτε που να θύμιζε το προδικτατορικό παρακμιακό πολιτικό σύστημα της δεκαετίας του 60 με τις αποστασίες και τις δουλείες του.

Το στοιχείο αυτό ήταν καθοριστικό και αποτέλεσε σημείο μεγάλης τριβής και σύγκρουσης μεταξύ των λεγόμενων ‘’παλαιοκομματικών’’ , από τη μία πλευρά, (χαρακτηρισμός όχι τόσο δόκιμος, αλλά που αναφερόταν στην πλειοψηφία των προδικτατορικών στελεχών της Ε.Κ. που επιθυμούσαν ένα διάδοχο σχήμα της ‘’Ένωσης Κέντρου’’) και της ριζοσπαστικής-μαζικής πτέρυγας, από την άλλη, που εκπροσωπούνταν από στελέχη των τριών ρευμάτων που ανέφερα με αξιόλογη συμμετοχή στελεχών του Ανδρέα από το ΠΑΚ.

Όλα αυτά, λοιπόν, πολιτικό-ιδεολογικά εκφράστηκαν στο τρίπτυχο του ΠΑΣΟΚ:Εθνική Ανεξαρτησία, Λαϊκή Κυριαρχία, Κοινωνική Απελευθέρωση.

Υπήρχε και μια τέταρτη αρχή που συνήθως λησμονείται: Δημοκρατική Διαδικασία. Η οποία είχε σπουδαία σημασία σ΄εκείνο το μεταδικτατορικό περιβάλλον όπου η μετάβαση προς το Σοσιαλισμό εννοούνταν ότι θα πραγματοποιούνταν με δημοκρατικό τρόπο, ενώ ταυτόχρονα σκιαγραφούσε το πλαίσιο της εσωκομματικής λειτουργίας

Θα αναφερθώ εν συντομία, κυρίως, σε θέματα εξωτερικής και κοινωνικής πολιτικής. Το λαϊκή κυριαρχία είναι μια παρεξηγημένη έννοια την οποία όλοι επικαλούνται αλλά κανείς δεν σέβεται, παρά, μόνο, όταν τον βολεύει.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Υπάρχει η άποψη ότι ένα υποτυπώδες κοινωνικό κράτος διαμορφώθηκε από την περίοδο του Μεταξά.

Τούτο δεν είναι ιστορικά αληθές, με την έννοια ότι οι Δομές Κοινωνικής Ασφάλισης με εμβληματικότερη την περίπτωση του ΙΚΑ είχε νομοθετηθεί και είχε ξεκινήσει η εφαρμογή της από την τελευταία κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου (1928 -1932) για να πάρει τα τελικά, πρώτα χαρακτηριστικά της την περίοδο Μεταξά.

Όμως, τα μεταπολεμικά οικονομικά συμφέροντα που διαμορφώθηκαν κατά την κατοχή από τους μαυραγορίτες, τους συνεργάτες των Γερμανών και μετά την κατοχή από τα τρωκτικά του Σχεδίου Μάρσαλ, σε συνεργασία με τις κυβερνήσεις της δεξιάς το αποδόμησαν.

Οι δεξιές κυβερνήσεις συγκυβερνούσαν με τα οικονομικά συμφέροντα της εποχής. Περιθώρια για κοινωνική πολιτική δεν υπήρχαν. Προείχε η συσσώρευση κεφαλαίου. Και στα πρώτα στάδιά της η συσσώρευση ήταν άγρια. Πολύ περισσότερο όταν επρόκειτο περισσότερο για κοτζαμπασισμό παρά για καπιταλισμό.

Το ΠΑΣΟΚ εμφανίσθηκε στην πολιτική σκηνή ως σοσιαλιστικό κόμμα και τότε ο σοσιαλισμός, όπως και το σύνολο της Αριστεράς είχε ως χαρακτηριστικό γνώρισμα τον οικονομικό   μετασχηματισμό (κάτι, δηλαδή, βαθύτερο από τη ‘’μεταρρύθμιση’’ που περιλάμβανε και τις σχέσεις παραγωγής).   

Με την πολιτική του το ΠΑΣΟΚ ευνόησε τα ασθενέστερα στρώματα. Είτε με ευρωπαϊκά προγράμματα, είτε με δανεισμό το ΠΑΣΟΚ δεν κρατικοποίησε με ωμότητα την ιδιωτική περιουσία. Για να ασκήσει την κοινωνική πολιτική του επέλεξε άλλες μεθόδους για τις οποίες σήμερα δέχεται κριτική.

Ως νεαρός δημοσιογράφος θυμάμαι ότι το σύνθημα των σημαντικότερων, τότε, οικονομολόγων, Ελλήνων και ξένων ήταν πως ανάπτυξη δεν επιτυγχάνεται χωρίς δανεισμό.

Το ΠΑΣΟΚ ακολούθησε το κλασικό δόγμα της εποχής. Δανείστηκε και αξιοποίησε τα χρήματα προς όφελος των μικρομεσαίων στρωμάτων που εξέφρασε. Το επιχείρημα ότι τα έδωσε για κατανάλωση εν μέρει ευσταθεί. Αλλά η σχέση κατανάλωσης και οικονομίας ξεφεύγει από την ομιλία μου.

Από την άλλη, η υποστήριξη της μισθωτής εργασίας -με γενναίες αυξήσεις και η θεμελίωση της έννοιας των συμβάσεων εργασίας– έφερε την απολύτως αναγκαία ισορροπία σε μια κοινωνία που έπρεπε να ανασάνει όχι μόνο δημοκρατικά αλλά και οικονομικά, ενώ παράλληλα τόνωνε έναν γενικότερο δυναμισμό στην ελληνική οικονομία.

Ήταν η συνταγή της εποχής για να μην υπάρξει κοινωνική αναταραχή και να μην κρατικοποιηθεί ή κοινωνικοποιηθεί βιαίως η ιδιωτική περιουσία ώστε να επέλθει μια κοινωνική ισορροπία.

Δεν υπάρχει σημερινός επικριτής του ΠΑΣΟΚ εκείνης της περιόδου που να δίνει απάντηση στο ερώτημα τι άλλο θα μπορούσε να κάνει ώστε να βελτιώσει την ζωή των μικρομεσαίων στρωμάτων και των εργαζομένων.

Λένε κάτι ακατανόητα  τα οποία καταλήγουν στο υπερβολικό χρέος.

Τα κράτη, όμως, έχουν συνέχεια και οι οικονομικές επιλογές κατά περιόδους αλλάζουν. Από το 1981 ως το 2008 που άρχισαν τα προμηνύματα της κρίσης,  μεσολάβησαν τόσες κυβερνήσεις που θα μπορούσαν να φέρουν τις αναγκαίες ισορροπίες.

Η κρυφή επιθυμία των υποστηρικτών του γιατί ακολούθησε την πολιτική που ακολούθησε την πρώτη τετραετία το ΠΑΣΟΚ είναι να μην έκανε τίποτε ώστε να αποτελούσε ένα μικρό διάλειμμα στην δεξιά συνέχεια.

Το ΠΑΣΟΚ κράτησε και ενίσχυσε τον δημόσιο και κοινωνικό χαρακτήρα των οργανισμών κοινής ωφέλειας, συντήρησε όσο ήταν δυνατόν τον ευρύτερο δημόσιο τομέα, είχε κρατικές παρεμβάσεις σε θέματα που απασχολούν την καθημερινότητα του πολίτη, επιχείρησε βελτιώσεις στην παιδεία, άλλαξε το αναχρονιστικό πλαίσιο της Ανώτατης Εκπαίδευσης, ενίσχυσε την Τεχνική Εκπαίδευση, δημιούργησε πανεπιστήμια και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, διατήρησε σε αξιοπρεπές επίπεδο τις συντάξεις των ηλικιωμένων, έδωσε συντάξεις στους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και στους Έλληνες που ήρθαν στην πατρίδα από την πρώην Σοβιετική Ένωση.

Κυρίως, όμως, επιχείρησε να κάνει τομή στην υγεία με το ΕΣΥ το οποίο υπήρξε μια περίοδος που λειτούργησε ικανοποιητικά αλλά η εγκατάλειψή του στη συνέχεια, το έφερε στα σημερινά χάλια.

Σήμερα αν αρρωστήσεις από κάποια σοβαρή ασθένεια και δεν έχεις χρήματα, πεθαίνεις. Τόσο απλά.

Ρώτησα τις προηγούμενες ημέρες έναν γιατρό που ζει και εργάζεται τα τελευταία 14 χρόνια στην Αγγλία τι άλλο θα μπορούσες να κάνεις ώστε να μην πεθάνεις και μου είπε τίποτε. Να βρεις χρήματα.

Αυτήν την ωμότητα του κράτους ήρθε να ανατρέψει το ΠΑΣΟΚ και ως ένα σημείο το πέτυχε.

Εσωτερικές αντιθέσεις, φραξιονισμός, υπερβολικός και αρρωστημένος μερικές φορές συνδικαλισμός, καθεστωτισμός που δημιουργεί η μακρόχρονη παραμονή στην εξουσία, αρκετός ημετερισμός και η ασθένεια του ιδρυτή του, διαμόρφωσαν ένα ΠΑΣΟΚ  που απείχε παρασάγγας από τις διακηρύξεις του.

Μέχρι τότε άλλαξε το ελληνικό τοπίο, έδωσε στους αγρότες τη δυνατότητα να μπορούν να βάλουν το κεφάλι τους σε μια αξιοπρεπή στέγη, έβαλε και το άλλο μισό της κοινωνίας στο πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι, διέλυσε τον φόβο του χωροφύλακα, και έδωσε ένα αίσθημα αξιοπρέπειας στον Έλληνα πολίτη με την εξωτερική πολιτική που ακολούθησε.

Με δυο λόγια: η πρώτη κυβερνητική τετραετία του ΠΑΣΟΚ ήταν η τετραετία των λαϊκών στρωμάτων που έπρεπε να στηριχθούν και η τετραετία γέννησης των δυναμικών, για την τότε εποχή, μεσοστρωμάτων.

Η δεύτερη τετραετία ήταν η τετραετία των συνεχιζόμενων μεταρρυθμίσεων, της μεταφοράς του κέντρου προσοχής στην ανάπτυξη, αλλά και της ανάδυσης και διαβρωτικής επίδρασης πελατειακών φαινομένων και εκφυλιστικών συμπτωμάτων.  

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ  

Την εξωτερική και αμυντική πολιτική ο Παπανδρέου τις διαχειριζόταν προσωπικά ο ίδιος.

Και τότε η δεξιά δήλωνε δεδομένη. Με τα συνθήματά του για την ΕΟΚ και το ΝΑΤΟ ο Παπανδρέου δεν θέλησε να αμφισβητήσει τον εξωτερικό προσανατολισμό. Θέλησε να άρει το καθεστώς του δεδομένου.

Ναι στις συμμαχίες αλλά με όρους εθνικού συμφέροντος.

Προσπάθησε να αποκτήσει βαθμούς αυτονομίας στην χάραξη εξωτερικής πολιτικής και η εποχή ήταν κατάλληλη γι αυτό. Ο Παπανδρέου ήταν ακραία ρεαλιστής. Έκανε τις κινήσεις που μπορούσε. Όταν αργότερα, στην τελευταία του θητεία, κατέρρευσε ο ανατολικός συνασπισμός, ο Παπανδρέου δήλωσε πως τα δεδομένα άλλαξαν και πως θα προσαρμοστεί σε αυτά. Ήταν τότε που ως πρόεδρος της ΕΕ επισκέφθηκε την Αμερική του Κλίντον.

Στην πρώτη θητεία του ο ψυχρός πόλεμος κορυφωνόταν αλλά υπήρχε και το στρατόπεδο των Αδεσμεύτων με το οποίο συνεργάστηκε.

Εκείνο το οποίο ενόχλησε ιδιαίτερα τους Αμερικανούς και το ΝΑΤΟ ήταν οι αστερίσκοι στις αποφάσεις του ΝΑΤΟ.

Η στενή του σχέση με τον Αραφάτ και τις αραβικές χώρες και οι θέσεις του στο μεσανατολικό προσέδωσαν κύρος και δυνατότητες διπλωματικής διαμεσολάβησης στην Ελλάδα.

Σε μια εποχή ρευστότητας από άποψη τρομοκρατικών ενεργειών η Ελλάδα έμεινε αλώβητη και όποτε χρειαζόταν προσέφερε και τις υπηρεσίες της στη διεθνή κοινότητα.

Βελτίωσε τις σχέσεις με τη Βουλγαρία, πριν, ακόμη από την κατάρρευση του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Άκουσα ο ίδιος στο Χάρκοβο τον Ζίβκωφ να δηλώνει σε κοινή συνέντευξη με τον Παπανδρέου πως όσο είμαστε εμείς στα πράγματα (Ζίβκωφ και Παπανδρέου) οι παλιές αντιπαλότητες δεν θα επανεμφανιστούν.

Έστειλε τον ηπειρώτη Παπούλια στην Αλβανία για να βελτιώσει τις σχέσεις με τα Τίρανα και υπήρξε πράγματι βελτίωση την οποία αμφισβήτησε αργότερα η συγκυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Μητσοτάκη.

Με τα Σκόπια συνήψε την Ενδιάμεση Συμφωνία που έδωσε τη λύση της προσωρινής ονομασίας πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας.

Τα ελληνοτουρκικά τα χειρίστηκε με τη μέγιστη δυνατή αποφασιστικότητα με αποκορύφωμα την κρίση του 1987 στην οποία η Τουρκία, μάλλον, είναι που αναδιπλώθηκε.

Ήταν λάθος του το οποίο αναγνώρισε, ότι δέχθηκε να πάει στο Νταβός για συνομιλίες.

Τα θέματα που εγείρει σήμερα η Τουρκία σχεδόν όλα τα έχει θέσει από το 1973. Στο Νταβός ήταν η πρώτη φορά που τα έθεσε.

Ο Ανδρέας βοήθησε στους ελιγμούς της κυβέρνησης Καραμανλή στην διαχείριση της κρίσης με το Χώρα, υπέγραψε το Πρακτικό της Βέρνης και τη Συμφωνία Παπούλια Γιλμάζ και συνέβαλε στη διαμόρφωση του πλαισίου της εξωτερικής πολιτικής που ισχύει ως σήμερα.

Η μόνη διαφορά που αναγνωρίζει η Ελλάδα με την Τουρκία είναι η οροθέτηση της Υφαλοκρηπίδας (τότε) ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας σήμερα.

Σημαντικός σταθμός στην διαχείριση του κυπριακού υπήρξε το Δόγμα του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου. Το αεροδρόμιο της Πάφου φέρει το όνομά του. Το ηθικό του κυπριακού ελληνισμού αναπτερώθηκε. Βεβαίως, η γενικότερη κατάσταση της χώρας δεν επέτρεψε να είναι πειστική στο ελληνικό casus belli προς την Τουρκία :την ανακήρυξη τουρκοκυπριακού ψευδοκράτους.

Ο οξύνους Ανδρέας αντιλήφθηκε νωρίς που βαδίζει η Ευρώπη και διέβλεψε το μέλλον της από τότε, την σημερινή κατάστασή της.

Μιλούσε συχνά για διευθυντήριο και ασκούσε κριτική και στην πορεία της.

Η Τουρκία καιροφυλακτούσε να βρει την χώρα ακυβέρνητη για να πετύχει τους στόχους της και την μεταβατική περίοδο μεταξύ Παπανδρέου και Σημίτη, με νέα κυβέρνηση Σημίτη, προκάλεσε τα Ίμια.

Ήταν, μετά το 1974 και την εισβολή στην Κύπρο, η πρώτη απώλεια εδάφους. Ο Πάγκαλος δεν είχε πρόβλημα να το ομολογήσει.

Στο Ελσίνκι η κυβέρνηση Σημίτη, με αρχιτέκτονα τον Γιάννο Κρανιδιώτη προσπάθησε να δέσει την Τουρκία σε έναν οδικό χάρτη προς την Ε.Ε. αλλά ήταν αδύνατο να πετύχει. Η Τουρκία δεν θέλει να ενταχθεί στην ΕΕ και η ΕΕ δεν θέλει στους κόλπους της την Τουρκία.

Το γνωρίζουν και οι δύο. Απλώς, διασκεδάζουν με τις υποκριτικές τακτικές τους.

Η Τουρκία μπορεί να μην μπήκε σε μια Ευρωπαϊκή ρότα αλλά από την όλη υπόθεση υπήρξε ένα σημαντικό όφελος. Η ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε.

Και στην ΟΝΕ και το ενιαίο νόμισμα η χώρα εντάχθηκε επι ΠΑΣΟΚ, επι κυβερνήσεων Σημίτη. Αλλά όλοι ομολογούν πως οι πρώτες προετοιμασίες και οι βάσεις της προετοιμασίας για την ένταξη μπήκαν επί κυβερνήσεων Παπανδρέου.

Ακολουθούν διάδοχες καταστάσεις οι οποίες κλήθηκαν να διαχειριστούν τα μνημόνια, κατά την άποψή μου ανεπιτυχώς.

Ο Ευάγγελος Βενιζέλος επεδίωξε να κάνει τον σκληρό απέναντι στην τρόϊκα αλλά ανέκρουσε πρύμναν όταν η εκπρόσωποι των θεσμών αποχώρησαν χωρίς συμφωνία από την Ελλάδα. Σχεδόν τους ικέτευσε να επιστρέψουν.

Το ΠΑΣΟΚ σημάδεψε την μεταπολίτευση. Άφησε το αποτύπωμά του στην πορεία της χώρας.

Η σημερινή εικόνα του στην κοινωνία το αδικεί αλλά έχει ως βάση κυρίως τον καθεστωτισμό που επέδειξαν στελέχη και μέλη του.

Η μετά ΠΑΣΟΚ Ελλάδα δεν έχει καμιά σχέση με την Ελλάδα που παρέλαβε.

Το ερώτημα είναι η κάθε είδους ποιότητα των στρωμάτων που εξέφρασε.

Περί αυτού δεν θέλω να μιλήσω.

Το μεγαλύτερο αρνητικό στοιχείο της πολιτικής του ΠΑΣΟΚ ήταν ότι δεν είχε περιφερειακή πολιτική. Ή η περιφερειακή του πολιτική ήταν στα χαρτιά και στα λόγια.

Ο θάνατος της Θεσσαλονίκης οφείλεται εν πολλοίς και στις επιλογές του ΠΑΣΟΚ.

Όπως και ο καταστρεπτικός για την περιφέρεια Καλλικράτης.

Εν κατακλείδι το ΠΑΣΟΚ δεν θα επιβιώσει αν δεν είναι ένα κόμμα με έντονο κοινωνικό χαρακτήρα και εξωτερική πολιτική που θα προασπίζεται την ακεραιότητα και τα συμφέροντα της χώρας και του λαού της.

Διαφορετικά δεν έχει και λόγο ύπαρξης.