του Δημήτρη Τσαϊλα, Υποναυάρχου ε.α.
Όταν μιλάς με φίλους Αλβανούς του Κοσσυφοπεδίου προσπαθώντας να τους πείσεις ότι δεν υπάρχει καλύτερη εναλλακτική από μια ειρηνική και φιλική σχέση μεταξύ Βελιγραδίου και Πρίστινας σε αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό. Μάλιστα οι περισσότεροι λένε ότι δεν θα ήθελαν ποτέ να μιλήσουν ξανά με τους Σέρβους. Ωστόσο είναι σαφές ότι η Σερβία παρά του ότι θεωρείται η μεγαλύτερη απειλή για την ασφάλεια του Κοσσυφοπεδίου, είναι ταυτόχρονα ο σημαντικότερος παράγοντας στην οικονομία του με αυξημένη επιρροή στον σερβικό πληθυσμό του Κοσόβου.
Τόσο η Πρίστινα όσο το Βελιγράδι, εκτιμάται, δεν είναι έτοιμοι για πολιτική ομαλοποίηση. Μέχρι τα τέλη του περασμένου έτους, ο Πρόεδρος Βούτσιτς εξέφραζε την ελπίδα του για αλλαγές γεωπολιτικών συνθηκών που θα επέτρεπαν στη Σερβία να ανακαταλάβει μέρος ή ολόκληρο το Κοσσυφοπέδιο. Η σερβική κυβέρνηση, εντωμεταξύ περιλαμβάνει ένθερμους υποστηρικτές της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Περιλαμβάνει επίσης την κορυφαία εθνικιστική ιδέα του «σερβικού κόσμου», έναν ευφημισμό για τη Μεγάλη Σερβία.
Οι Αλβανοί Κοσοβάροι θέλουν πρώτα να ακούσουν ότι η Σερβία μετανιώνει για όσα έγιναν το 1998 και το 1999. Θέλουν να δουν το Βελιγράδι να ενθαρρύνει τους Σέρβους του Κοσσυφοπεδίου να κοιτάξουν στην Πρίστινα για τη διακυβέρνηση, συμπεριλαμβανομένου του νόμου και της τάξης. Η Πρίστινα θέλει το Βελιγράδι να είναι έτοιμο να δώσει στους Αλβανούς στη νότια Σερβία συγκρίσιμα προνόμια και εκπροσώπηση με αυτά που απολαμβάνει η Σερβία στο Κοσσυφοπέδιο για τους Σέρβους.
Από την άλλη ο πρόεδρος Βούτσιτς πέτυχε de facto νίκες στον σερβικό πληθυσμό στη μισή Βοσνία και σε όλο το Μαυροβούνιο. Γιατί δεν θα ήθελε να επεκτείνει αυτή την επιτυχία τουλάχιστον στο βόρειο Κοσσυφοπέδιο;
Υποθέτω ότι εάν αμφότεροι εκπλήρωναν τις υποχρεώσεις τους βάσει της συμφωνίας του 2013, τότε θα ομαλοποιούταν οι σχέσεις. Αλλά αυτό, μάλλον δεν πρόκειται να συμβεί.
Η πολιτική της ΕΕ και των ΗΠΑ στο συγκεκριμένο χώρο φαίνεται να εκτελείται χωρίς πυξίδα. Εκτιμώ ότι πρέπει να επιστρέψουν σε έναν πιο πρακτικό, λιγότερο πολιτικό, διάλογο. Η πολιτική ομαλοποίηση είναι κάτι ανέφικτο για την ώρα. Η Σερβία σαφώς δεν ενδιαφέρεται να παραδώσει τις αξιώσεις κυριαρχίας της έως ότου ο πόλεμος στην Ουκρανία τερματίσει τις ρωσικές προσαρτήσεις εκεί. Το Κοσσυφοπέδιο δεν ενδιαφέρεται για τη σύσταση του Συνδέσμου που είχε αποφασιστεί μέχρι να βεβαιωθεί ότι η Σερβία αποδέχεται την κυριαρχία και την εδαφική του ακεραιότητα. Ωστόσο, τόσο το Βελιγράδι όσο και η Πρίστινα μπορούν να καλωσορίσουν την εξομάλυνση της μετακίνησης ανθρώπων, αγαθών και οικονομικών μέσω των αμοιβαίων συνόρων τους και να επιτρέψουν περισσότερο εμπόριο, και επενδύσεις.
Η πολιτική εξομάλυνση θα μπορέσει να επιτευχθεί όταν η Πρίστινα και το Βελιγράδι είναι έτοιμοι για αυτήν. Δηλαδή όταν το Βελιγράδι ανταλλάξει την ένταξή του στην ΕΕ με την αναγνώριση του Κοσσυφοπεδίου. Ενώ περισσότερα από ένα από τα 27 κράτη μέλη της ΕΕ θα επιμείνουν σε αυτό, η Αθήνα εκτιμάται ότι όσον αφορά την αναγνώριση του Κοσσυφοπεδίου δεν θα την υιοθετήσει. Εν τω μεταξύ, ο διάλογος θα πρέπει να επικεντρωθεί σε πρακτικά προβλήματα που μπορούν να επιλυθούν με πρακτικούς τρόπους. Είναι λάθος λοιπόν να απαιτείς από τους πολιτικούς να κάνουν περισσότερα από όσα είναι έτοιμοι να κάνουν.
Στα Σκόπια τώρα δείχνουν τα σημάδια δύο συγκρούσεων που ταλαιπωρούν τη χώρα εδώ και δεκαετίες. Το 2014, η τότε κυβέρνηση ξεκίνησε μια αναγκαία ανοικοδόμηση του κέντρου της πόλης. Ωστόσο η εθνικιστική κυβέρνηση το στόλισε με γκροτέσκο μεγάλα αγάλματα των Ελλήνων Μεγάλου Αλεξάνδρου και Φιλίππου καθώς και μια αψίδα θριάμβου. Αυτά τα μνημεία υπογράμμισαν τον ψευδή ισχυρισμό ότι η χώρα που μετά τη συμφωνία των Πρεσπών ονομάστηκε Βόρεια Μακεδονία, της οποίας ο πλειοψηφικός πληθυσμός είναι Σλάβοι και όχι Έλληνες, έχει ρίζες στην αρχαία Ελληνική ιστορία. Αυτό όχι μόνο ενόχλησε αλλά αύξησε την έντονη αντίθεση μεταξύ του κυρίως κατά δήλωσή τους μακεδονικού τμήματος της πόλης και των πιο παραδοσιακών και φτωχότερων αλβανικών κοινοτήτων πέρα από τον ποταμό Βαρδάρη. Επίσης η κατασκευή μιας Ορθόδοξης Εκκλησίας στην περιοχή του μεγάλου φρουρίου των Σκοπίων, κυρίως της οθωμανικής εποχής, παραμένει σε αδιέξοδο λόγω των αλβανικών ισχυρισμών ότι το έργο καταστρέφει μια αρχαία ιλλυρική τοποθεσία. Διαφαίνεται ότι η «κοινωνική απόσταση» μεταξύ πολιτών διαφορετικών εθνοτήτων αυξάνεται και ο εθνικισμός κυβερνά όλο και περισσότερο την κοινωνία.
Από την άλλη η Μόσχα είναι ευχαριστημένη με τη νέα κυβέρνηση της πΓΔΜ. Περιλαμβάνει έναν αντιπρόεδρο της κυβέρνησης ο οποίος είναι σφριγηλός ρωσόφιλος, καθώς και δύο άλλα μέλη κοντά στη Μόσχα. Μια ουγγρική τράπεζα είπε ότι η ρωσική χρηματοδότηση χορήγησε δάνειο 1 δισεκατομμυρίου ευρώ στη νέα κυβέρνηση αμέσως μετά την ορκωμοσία της. Ο νεοσύστατος Πρόεδρος αρνήθηκε να χρησιμοποιήσει το επίσημο όνομα της χώρας, Βόρεια Μακεδονία. Η συμφωνία του 2018 με την Ελλάδα για τη χρήση αυτού του ονόματος ήταν για όλες τις χρήσεις.
Ο νέος πρωθυπουργός στα Σκόπια, προσπαθεί να τονίσει τον δυτικό προσανατολισμό του, τη φιλοδοξία του για ένταξη στην ΕΕ και την πίστη του στο ΝΑΤΟ. Οι Αλβανοί εταίροι του στον συνασπισμό εκτιμάται ότι θα επιμείνουν σε αυτά τα σημεία.
Το μεγαλύτερο τρέχον διεθνές ζήτημα της πΓΔΜ είναι με τη Βουλγαρία και όχι με την Ελλάδα. Η Σόφια επιμένει να αναγνωρίσουν τα Σκόπια στο σύνταγμά τους τους πολίτες που προσδιορίζονται ως Βούλγαροι. Ο νέος πρωθυπουργός έκανε εκστρατεία εναντίον αυτού. Αλλά μπορεί να είναι διατεθειμένος να το κάνει στο τελικό στάδιο της ένταξης στην ΕΕ, όταν οι Βούλγαροι δεν θα μπορούν στη συνέχεια να εγείρουν πρόσθετα ζητήματα. Εν τω μεταξύ, ορισμένοι αισιόδοξοι ελπίζουν ότι οι Βούλγαροι θα είναι πρόθυμοι να απουσιάσουν από τις αποφάσεις για την ενταξιακή διαδικασία της πΓΔΜ. Αυτό έκανε ο Ούγγρος πρωθυπουργός Όρμπαν για τη βοήθεια της ΕΕ στην Ουκρανία. Οπότε η διπλωματία μας έχει πολύ δουλειά να κάνει όσον αφορά τη στρατηγική μας για την ένταξη της πΓΔΜ στην ΕΕ, καθώς και τις αποφάσεις για την ανεξαρτησία του Κοσσυφοπεδίου.
Αλλά σίγουρα υπάρχουν και πολλοί διεθνείς λόγοι για τους οποίους κάποιος μπορεί να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα Δυτικά Βαλκάνια είναι ένα ηφαίστειο έτοιμο να εκραγεί.
Πρώτον, στις ΗΠΑ, ο Ντόναλντ Τραμπ επιδιώκει να επανεκλεγεί με την ψευδή υπόθεση ότι στις εκλογές του 2020 τον «έκλεψαν», και η πρόσφατη δίκη του ήταν «στημένη» και όλοι εκτός από αυτόν είναι «διεφθαρμένοι». Μια νίκη Τραμπ θα θέσει αναμφισβήτητα τη φιλελεύθερη δημοκρατία ως σύστημα διακυβέρνησης στα σκοινιά. Είναι δύσπιστος για το ΝΑΤΟ, φιλικός προς τον Βλαντιμίρ Πούτιν και εχθρός του ελεύθερου εμπορίου και των διεθνών συμφωνιών και θεσμών γενικότερα. Μια νίκη Τραμπ θα είχε αναπόφευκτες επιπτώσεις στα Βαλκάνια. Αυτός και οι υποστηρικτές του είναι εθνικιστές. Θα ευνοήσουν τους εθνικιστές στα Δυτικά Βαλκάνια. Όποιο κι αν είναι το αποτέλεσμα, η μοίρα της Ουκρανίας θα είναι σημαντική για εμάς εδώ στα Βαλκάνια. Ο Τραμπ αναμφίβολα θα παρέδιδε την Ουκρανία, ή μέρος της, στον Πούτιν. Ο Μπάιντεν φαίνεται ότι δεν θα το κάνει.
Όμως η Αμερική δεν είναι η μόνη αβεβαιότητα. Τα αποτελέσματα των εκλογών της Ευρωπαϊκής Ένωσης προμήνυαν μια στροφή προς τον εθνικισμό στην Ευρώπη φέτος και το επόμενο έτος. Η Γερμανία και η Γαλλία κινδυνεύουν να φέρουν στην εξουσία ανθρώπους που θα εγκατέλειπαν την Ουκρανία και, όπως ο Τράμπ, θα γίνουν φίλοι με εθνικιστές στα Δυτικά Βαλκάνια. Αυτό θα δυσκόλευε την υποστήριξη προς την Ουκρανία και την αντίσταση στη διχοτόμησή της. Μια διχοτομημένη Ουκρανία θα προωθούσε παρόμοιες φιλοδοξίες και από την Τουρκία.
Η επιστροφή του Τραμπ, ο αναζωπυρωμένος εθνικισμός στην ΕΕ και η έκβαση του πολέμου στην Ουκρανία είναι τα μεγάλα προβλήματα, ωστόσο η όξυνση των εθνοτικών εντάσεων στην πΓΔΜ θα μπορούσε να βοηθήσει την Ρωσία να αποκτήσει de facto τον έλεγχο των Σκοπίων, τα οποία θα χρειαζόταν την υποστήριξη της εάν απομακρυνθεί από τη Δύση. Η πΓΔΜ έχει λίγα να κερδίσει από τη Ρωσία. Έχει πολλά να κερδίσει από την ένταξη στο ΝΑΤΟ και τελικά στην ΕΕ, γι’ αυτό πρέπει να σταματήσει της εθνικιστικές αναφορές. Το πρόβλημα είναι κοινό σε όλα τα Δυτικά Βαλκάνια, καθώς και στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα δυτικά μας συστήματα αφήνουν την εκλογική πόρτα ανοιχτή σε ανθρώπους που δεν υποστηρίζουν τη φιλελεύθερη δημοκρατία.
Προτιμούν μια αναθεωρητική στάση βλέποντας «Μεγάλες Πατρίδες», (Μεγάλη Σερβία, Μεγάλη Αλβανία, Μεγάλη Βουλγαρία, Μακεδονία του Αιγαίου, Γαλάζια Πατρίδα). Τα αντίβαρα στις αυταρχικές φιλοδοξίες στις φιλελεύθερες δημοκρατίες είναι ισχυροί θεσμοί, ιδιαίτερα το δικαστικό σύστημα, και η δυναμική κοινωνία των πολιτών. Και τα δύο θα πρέπει να επικεντρωθούν κυρίως στα ατομικά δικαιώματα, τα οποία κάνουν το πολιτικό σύστημα πολύ πιο ρευστό και πιο δύσκολο να κυριαρχήσει. Αλλά ακόμη και σε μια μακροχρόνια εδραιωμένη δημοκρατία όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι θεσμοί μπορούν να υποστούν ρήγμα και να καταπιεστεί η κοινωνία των πολιτών.
Ο εθνικισμός κυριαρχεί στην πολιτική. Ο αμοιβαίος σεβασμός και ακόμη και η φιλία είναι πιο συνηθισμένος μεταξύ των πολιτών, οι οποίοι, ωστόσο, απέτυχαν να ψηφίσουν άτομα που δεν αντιπροσωπεύουν πραγματικά τον σεβασμό τους για τα άτομα και τα δικαιώματά τους. Η πρόκληση μας ως πολίτες είναι να αποτρέψουμε τον αυταρχισμό. Να δούμε κατάματα την εκπλήρωση των ευθυνών μας για την υπεράσπιση των θεσμών, την αναζωογόνηση της κοινωνίας των πολιτών και την προστασία των δικαιωμάτων όλων.
*Ο Δημήτριος Τσαϊλάς είναι απόστρατος Αξιωματικός του ΠΝ, δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου. Σήμερα είναι συνεργάτης και ερευνητής του Institute for National and International Security(INIS), και του Strategy International (SI).
