Δ. Κωνσταντακόπουλος: Πάμπλο, δικτατορία και Αλέκος Παναγούλης

Ο Μιχάλης Ράπτης (Michel Pablo),  Έλληνας επαναστάτης-μαρξιστής, Γραμματέας μεταξύ 1943 και 1963 της (τροτσκιστικής) 4ης Διεθνούς, γνωστός ιδιαίτερα για τη συμμετοχή και τον αποφασιστικό ρόλο του στην Αλγερίνικη Επανάσταση, ήταν στον αντίποδα του τυπικού «στελέχους γραφειοκράτη» των αριστερών οργανώσεων, που συχνά μοιάζουν να οχυρώνονται απέναντι στην εξωτερική πραγματικότητα, μπας και τους διαταράξει τη ρουτίνα, παρά να αλληλεπιδρούν και να αντιδρούν σε αυτή, τη συχνά απρόβλεπτη πραγματικότητα που σπανίως εμφανίζεται ακριβώς όπως την προέβλεψε η «θεωρία» και συχνά μοιάζει να απειλεί τη διανοητική και πολιτική ηρεμία ανασφαλών κομματικών γραφειοκρατιών.

Η αντίδρασή του ήταν ακαριαία όταν εκδηλώθηκε στην Αθήνα η δικτατορία των συνταγματαρχών. Πραγματοποίησε μία από τις πρώτες συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας και εξέδωσε ίσως την πρώτη εφημερίδα κατά της χούντας στη Γαλλία, την «Αντίσταση», μαζί με τον Μανώλη Δρίβα και τον Φαίδωνα Μεταλληνό μεταξύ άλλων. Ήταν το δικό του δίκτυο και προπάντων ο «Πιερό» και η σύντροφός του, δύο ηρωικές μορφές πολιτικών αγωνιστών, που οργάνωσαν την έκδοση πλαστών διαβατηρίων και τη φυσική συνοδεία μιας πληθώρας προσωπικοτήτων που διέφυγαν από την Ελλάδα στη διάρκεια της δικτατορίας. Το κύκλωμα του Πάμπλο ήταν το σημαντικότερο δίκτυο  διαφυγής από την Ελλάδα καταδιωκόμενων από τη χούντα. Μεταξύ αυτών η Κίτυ Αρσένη και ο Περικλής Κοροβέσης, που η συντριπτική μαρτυρία τους για τα φοβερά βασανιστήρια που υπέστησαν από τους χουντικούς, έπαιξαν πολύ αποφασιστικό ρόλο στην καταδίκη της δικτατορίας από το Συμβούλιο της Ευρώπη. Τον Πιερό και τη σύντροφό του, που δεν ζουν πια, τους γνώρισα και ο ίδιος προσωπικά μετά την πτώση της δικτατορίας ενώ πολύ αργότερα τους πήρα και μια συνέντευξη στο Παρίσι που προγραμματίζω να δημοσιεύσω στα πλαίσια μιας ευρύτερης δουλειάς για αυτά τα ρεύματα της αριστεράς. Για τη δραστηριότητά τους παρασημοφορήθηκαν επί κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ, όπως και ο Gilbert Marquis, δεξί χέρι του Πάμπλο, από την ελληνική κυβέρνηση.

Ο Μιχάλης φρόντισε επίσης, με τις μικρές δυνάμεις που διέθετε, την ασφάλεια του Ανδρέα Παπανδρέου τον πρώτο καιρό που έφυγε στο εξωτερικό και αργότερα ανέπτυξε στενή σχέση μαζί του. Το 1973 του απηύθυνε μάλιστα μια επιστολή προτρέποντάς τον να δημιουργήσει, μετά την πτώση της δικτατορίας, ένα αριστερό σοσιαλιστικό κόμμα, που να έχει στο κέντρο των επιδιώξεών του την αυτοδιαχείριση και να λειτουργεί δημοκρατικά, επιτρέποντας τις τάσεις στο εσωτερικό του.

Στην αντιδικτατορτική του δράση ο Πάμπλο συνεργάστηκε με όλες τις οργανώσεις που ήταν δυνατό, παραμερίζοντας, όπως πάγια έκανε, τυχόν άλλες ιδεολογικές ή πολιτικές διαφορές, πιστός σε μια αυθεντικά λενινιστική και τροτσκιστική (προ «σεχταριοποίησης») λογική «ενιαίου μετώπου» και ενισχύοντας όλες τις μορφές αντίστασης, περιλαμβανομένων και των πιο δυναμικών κατά της δικτατορίας. Πάντα ήταν αυτή η λογική του, στον αντίποδα της πρακτικής των περισσότερων κομμάτων.

Αυτό το σημείωμα ήταν ένα εξαιρετικά αδρό περίγραμμα της σχετικής με την Ελλάδα πολυσχιδούς και τόσο σημαντικής δραστηριότητάς του την περίοδο 1967-74. Ελπίζουμε να επανέλθουμε σύντομα με μια πολύ πιο αναλυτική αναφορά στα πεπραγμένα του ίδιου και της τάσης του, των συνεργατών του κατά την περίοδο της δικτατορίας. Προς το παρόν περιοριζόμαστε να αναδημοσιεύσουμε εδώ μια επιστολή που πήραμε πέρυσι, στις 9-3-23, από τον καθηγητή Γιάγκο Ανδρεάδη, με την ευκαιρία μιας εκδήλωσης που οργανώσαμε για την «επικαιρότητα του Πάμπλο», επιστολή που περιλαμβάνει ορισμένες πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες, αλλά και εκτιμήσεις του συγγραφέα της.

Η επιστολή Ανδρεάδη

Φίλε Δημήτρη,
Για τον Μιχάλη Ράπτη/ Πάμπλο

Σ’ ευχαριστώ για την πρόσκληση να παρακολουθήσω την εκδήλωση που αφιερώνετε στην επικαιρότητα του Μιχάλη Ράπτη. Με νωπή την συγκίνηση και την οδύνη από τον θάνατο ενός άλλου παραδειγματικού αγωνιστή, του Ανδρέα Ζεμπίλα, στελέχους της αντιδικτατορικής ένοπλης οργάνωσης Λ.Ε.Α., που κηδέψαμε χτες, στον οποίο και αφιερώνω αυτά τα λίγα που ακολουθούν, σου γράφω δυο λόγια για τον Μιχάλη.

Όσα ακολουθούν βασίζονται σε άμεσες και αξιόπιστες έμμεσες πληροφορίες για το πρόσωπό του κυρίως από την εποχή της δικτατορίας, οπότε είχα μετρημένες αλλά σημαντικές επαφές μαζί του. Πρωτάκουσα το όνομά του το 1967 από κάποιους μη κομματικούς αριστερούς, οι οποίοι δεν θεωρούσαν το τροτσκιστικό του παρελθόν καταδικαστέο,  σχετικά με τον ρόλο του και τις περιπέτειές του που σχετίζονταν με την Αλγερία και επίσης με την Γιουγκοσλαβία και την επίδραση που είχε στα πειράματα αυτοδιαχείρισης του Τίτο. Τον γνώρισα λίγο αργότερα ως αρωγό των αντιστασιακών προσπαθειών στην Ελλάδα και είναι για αυτή την περίοδο που σου γράφω, συμφωνώντας ότι μια ειλικρινής κριτική αποτίμηση της σημαντικής του προσφοράς επιβεβαιώνει την επικαιρότητά του.

Για ένα νέο της ηλικίας μου, που όπως και άλλοι έψαχνα να βρω διεθνή στηρίγματα για τις αντιδικτατορικές προσπάθειες, η σχετικά σύντομη συνάντηση και η συνεργασία με τον Μιχάλη Ράπτη/ Πάμπλο στο ταπεινό φοιτητικό μου δωμάτιο στο Παρίσι ήταν συγκλονιστική. Το δίκτυο των επαφών κορυφής το οποίο διέθετε ήταν κάτι το ασύλληπτο για κάποιον σαν και μένα που τότε διέθετα μόνον τις συνήθεις ελλαδικές εμπειρίες. Η Κύπρος μέσα από τον Βάσο Λυσσαρίδη και η Κούβα με τον Φιντέλ και αργότερα οι Παλαιστινιακές οργανώσεις ήταν επαφές που κινητοποίησε προσωπικά και έθεσε στην διάθεση περισσότερων ελληνικών αντιστασιακών ομάδων.

Πλάι σε αυτές τις υψηλές επαφές ο Μιχάλης προσέφερε και ένα πιο οικείο του δίκτυο, αυτό των συντρόφων που αποτελούσαν την περιουσία που του είχε μείνει από την δύσκολη πορεία του στο αριστερό κίνημα. Από την μια διάσημους διανοουμένους, Γάλλους, Ιταλούς και άλλους, μέλη της «μικρής αριστεράς» που είχαν αγωνιστεί  μαζί του και για την ελευθερία της Αλγερίας, έτοιμους να υπογράψουν κείμενα και να πάρουν μέρος σε εκδηλώσεις εναντίον των συνταγματαρχών. Και από την άλλη «ανθρώπους της διπλανής πόρτας» σε περισσότερες χώρες, συντρόφους δοκιμασμένους σε αγώνες μιας ζωής, έτοιμους να προσφέρουν στους έλληνες τεχνογνωσία και δίκτυα για τον αγώνα κατά της Χούντας. Η ως εδώ αναφορά στις σχέσεις και την συμπεριφορά του δείχνει κάποια πρώτα χαρακτηριστικά που συνηγορούν υπέρ της επικαιρότητάς του. Πρόκειται για το ότι συνέδεε θεωρητικά αλλά και ενεργά την αριστερή επαναστατική του ιδεολογία με το διεθνές κίνημα της αποαποικιοποίησης και το ότι έβλεπε πως δυνάμει η ελληνική αντιδικτατορική αντίσταση συνδεόταν σε σημαντικά βαθμό με αυτό.

Οι συνεργασίες του με ελληνικές αντιστασιακές δυνάμεις διαφωτίζουν περισσότερο τα στοιχεία που θεμελιώνουν αυτό που ορθά αποκαλείτε επικαιρότητά του. Περιελάμβαναν την Δημοκρατική Άμυνα και εν συνεχεία το ΠΑΚ του Ανδρέα Παπανδρέου και την Ελληνική Αντίσταση του Παναγούλη, την οποία και στήριξε σθεναρά στην συνέχεια της δράσης της μετά την αποτυχία της απόπειρας κατά του δικτάτορα και τις συλλήψεις και την δίκη. Ανάμεσα στις προσπάθειές του αναφέρω την υποστήριξη δράσεων στην Ελλάδα και την συνδιοργάνωση μιας φιλόδοξης προσπάθειας απελευθέρωσης του Αλέκου και άλλων φυλακισμένων αντιστασιακών που σταμάτησε λόγω διεθνών εξελίξεων την τελευταία στιγμή.

Η παρακολούθηση της πορείας αυτής φέρνει στο φως ένα τελευταίο στοιχείο της παρουσίας του, ίσως το πιο σημαντικό:  Πρόκειται για τον ειλικρινή και θερμό πατριωτισμό του που για αυτόν ήταν φυσιολογικό συμπλήρωμα του διεθνισμού του. Η συνεργασία του με τον Ανδρέα Παπανδρέου, δεν μπορεί να γίνει κατανοητή παρά μόνον μέσα από αυτή την διπλή σκοπιά και η υψηλή ποιότητά του φωτίζει τον κατ’ άλλους συνθετικό και κατ’ άλλους σχιζοειδή χαρακτήρα του ΠΑΣΟΚ που μπορούσε να διαλέγεται με τον Ράπτη και να υπηρετείται από τον Τσοχατζόπουλο. Και από την άλλη η παρούσα συγκυρία του πολιτικού, οικονομικού και πολιτισμικού ξεσκίσματος της ανθρωπότητας στα πρόθυρα ενός Τρίτου Παγκοσμίου, που πρέπει να αποσοβήσουμε, δικαιώνει, πέραν της όποιας κριτικής, την συνάντηση των οραμάτων και της δράσης του με τον Παπανδρέου, πρωταγωνιστή της Κίνησης των Έξι Αδεσμεύτων.

Ξεκίνησα μιλώντας για μια προσπάθεια κριτικής προσέγγισης που θα θεμελίωνε την επικαιρότητά του. Το πιο τρωτό σημείο των σημαντικών προσπαθειών του είναι κοινό σε σημαντικούς ανθρώπους που αγωνίζονται να ενώσουν τον θεωρητικά στοχασμό και την συγκεκριμένη πολιτική δράση σε κάτι σαν αυτό που ο μαρξισμός έχει αποκαλέσει πράξη χωρίς να έχει βρει πολλές φορές τρόπους να το υλοποιήσει. Οι σπουδαίες, πολύτιμες σχέσεις του Μιχάλη Ράπτη, τα τολμηρά και εμπνευσμένα σχέδια που συνελάμβανε δεν έβρισκαν εύκολα τους ανθρώπους και τις καταστάσεις όπου θα μπορούσαν να υλοποιηθούν. Αν λέω κάτι τέτοιο δεν είναι για να μειώσω το ανάστημά του. Είναι γιατί και όποιος σήμερα επιχειρεί να συλλάβει κάτι το φωτισμένο και το τολμηρό κινδυνεύει να καταλήξει σε ουτοπικά σχήματα που δεν θα έχουν τα θετικά χαρακτηριστικά που ο Μιχάλης απέδιδε στην Ουτοπία. Στον δρόμο προς την ελευθερία χρειάζεται πάντοτε να βρίσκουμε το πώς θα συναντηθούν, θα κουμπώσουν έγκυρα, οι λέξεις με τους ανθρώπους, τα πράγματα και την δράση. Είναι δύσκολο και συχνά μοιάζει αδύνατο. Αλλά πρόσωπα και πορείες σαν αυτά που συζητούμε μας λένε ότι πρέπει να το τολμούμε.