Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο Άποψη της έκθεσης «Ένας Κόσμος Συναισθημάτων: Αρχαία Ελλάδα, 700 π.Χ. – 200 μ.Χ.», Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο Νέας Υόρκης, 2017. Φωτογραφία: Joseph Coscia, Jr. MARCH 28, 2017
«’Ενας Κόσμος Συναισθημάτων» στην Ελληνική Τέχνη Αποκαλύπτει τα Πέτρινα Πρόσωπα
Του Χόλαντ Κότερ, τεχνοκριτικού The New York Times, 23 Μαρτίου 2017
Ο πρώτος στίχος ενός εκ των παλαιοτέρων ποιημάτων της Δυτικής λογοτεχνίας, «Ιλιάδα» του Ομήρου, ξεκινάει με την αρχαία Ελληνική λέξη που σημαίνει θυμό στον υπερθετικό βαθμό: μήνις [οργή]. Και απ’ αυτό το συναίσθημα, ξεδιπλώνεται ένα ολόκληρο έπος υποκινούμενο από μίσος, ύβρη, θλίψη και βία.
Το ποίημα χρονολογείται περίπου το 700 π.Χ., μια εποχή άγρια και συγκεχυμένη, χωρίς αμφιβολία. Κάνουμε ένα νοητό άλμα τεσσάρων αιώνων και τα πράγματα έχουν αλλάξει στην Ελλάδα. Έχει επέλθει η ηρεμία της λογικής· τα συναισθήματα είναι υπό έλεγχο. Ή, έστω, αυτό είμαστε διατεθειμένοι να φανταστούμε κοιτάζοντας τους γυμνούς Απόλλωνες και τις νηφάλιες Αφροδίτες της Κλασσικής Εποχής. Αλλά κάνουμε λάθος. Εκρηκτικά συναισθήματα, προσωπικά και πολιτικά, χαρακτήριζαν ακόμη τον Ελληνικό πολιτισμό. Τα ίδια συναισθήματα συνεχίζουν να πυροδοτούν και να φλέγουν τις σύγχρονες κοινωνίες οι οποίες τουλάχιστον ονομαστικά κατάγονται απ’ αυτό τον πολιτισμό, των Ηνωμένων Πολιτειών συμπεριλαμβανομένων. Και αυτά τα συναισθήματα είναι το θέμα μιας παράξενης και υπέροχης έκθεσης, «Ένας Κόσμος Συναισθημάτων: Αρχαία Ελλάδα, 700 π.Χ. – 200 μ. Χ.» στο Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο στο κέντρο της Νέας Υόρκης.
Το Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο Νέας Υόρκης έχει την τάση να ανακινεί ένα συναίσθημα: ευγνωμοσύνη. Είναι αναμφισβήτητα κάποιο είδος δώρου. Κρυμμένο κάτω από την επιφάνεια του δρόμου στο κτίριο Olympic Tower–πρέπει να γνωρίζεις ότι βρίσκεται εκεί για να το ανακαλύψεις – και προσφέροντας δωρεάν είσοδο, φέρνει πρώτης τάξης τέχνη από την Ελλάδα που συμπληρώνεται από επίλεκτα διεθνή δάνεια.
Η τρέχουσα έκθεση αντλεί από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, το Μουσείο της Ακρόπολης και ελληνικά περιφερειακά μουσεία, όπως και από το Λούβρο, το Βρετανικό Μουσείο και το Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης.
Τα αποτελέσματα δεν μεταφράζονται απαραιτήτως σε εκθέσεις απόλυτων «αριστοτεχνη- μάτων». Αυτή δεν είναι. Είναι μείγμα. Υπάρχουν σαγηνευτικά εκθέματα – ένας εμφανισιακά τέλειος μαρμάρινος κούρος· ένας κυλιξ που αποδίδεται στον υπέροχο Ζωγράφο της Πενθεσίλειας – αλλά και λιγότερο όμορφα: θραύσματα κεραμικών με επιγραφές, τέτοιου είδους εκθέματα.
Αυτό που μετράει όμως είναι αυτό που κάνει η έκθεση με τα εκθέματα αυτά: χρησιμοποιεί αντικείμενα για να αφηγηθεί μια ανθρώπινη ιστορία, ιστορία η οποία αλλάζει την άποψή μας για το παρελθόν, και το μεταφέρει στο παρόν. Το κάνει δικό μας.
Αυτό ακριβώς θα μπορούσε να πράξει ένα μουσείο πλούσιο σε εκθέματα όπως το Μητροπολιτικό το οποίο σημειώνει μειωμένη επισκεψιμότητα στις μόνιμες συλλογές του, αλλά σπάνια το πράττει.
Η έκθεση ξεκινάει με πρόσωπα, τους άμεσους οπτικούς δείκτες συναισθημάτων, που δεν είναι όμως πάντοτε αξιόπιστοι. Η μορφή ενός ιππέα με σικάτες μπούκλες που παρουσιάζει μια επίπονη γκριμάτσα σιγουριάς για δημόσια κατανάλωση. Δίπλα σε αυτήν ένα ρεαλιστικό πορτραίτο ενός χαμογελαστού νηπίου, χρονολογούμενου δύο αιώνες αργότερα, προσωποποίηση της απονήρευτης χαράς· πρόκειται μάλλον για ευχαρηστήριο δώρο σε ναό από ευτυχισμένους γονείς. Τα συναισθήματα που εκφράζονται από ένα κεφάλι σάτυρου που χρονολογείται μεταξύ δεύτερου και πρώτου αιώνα π.Χ. είναι δυσκολότερο να κατανοηθούν, όπως ταιριάζει σε ον που είναι μισός άνθρωπος και μισός θηρίο. Με τα τεμπέλικα μάτια του και το πονηρό μειδίαμά του, είναι σαν ένα παιδί απορροφημένο από το iPod, ήρεμο και διεγερμένο. Πάρ’ του όμως τη μουσική, και τότε μπορεί να μετατραπεί σε πρόβλημα.
Ένα κεραμικό κεφάλι Μέδουσας αλλάζει τη διάθεση της διάταξης. Με τις ρυτίδες, τους κυνόδοντες και τη γλώσσα που κρέμεται είναι τρομακτική, όμως εν δυνάμει και προστατευτική. Κανείς κακοπροαίρετος ή παρομοίως διακείμενος δεν θα τολμούσε να πλησιάσει εκείνη ή εσένα, αν βρισκόσουν κοντά της. Βασικά, μπορείς να δεις τις εκδοχές όλων αυτών των προσώπων στο μετρό της Νέας Υόρκης κάθε μέρα. Και μια αίσθηση οικειότητας που ξεπερνά το χρόνο και τους πολιτισμούς μπορεί να σε κάνει να υποθέσεις ότι δεν έχουν μυστικά. Ότι γνωρίζεις ποιοι είναι. Αλλά δεν είναι έτσι.
Θα μάντευες με μια ματιά, για παράδειγμα, ότι ένα ωραίο ζευγάρι ανδρόγυνων υπάρξεων, τοποθετημένων λίγο ξεχωριστά από την ομάδα και αναπαριστάμενων από δύο μαρμάρινες κεφαλές σε ανθρώπινες διαστάσεις, βιώνει τραγωδία μη αναστρέψιμη; Ο ένας είναι ο Έλληνας ήρωας Αχιλλέας και η άλλη η πολεμίστρια, βασίλισσα των Αμαζόνων, Πενθεσίλεια. Πολέμησαν σε διαφορετικά στρατόπεδα στον Τρωικό Πόλεμο. Και όταν βρέθηκαν αντιμέτωποι στη μάχη, με πλήρη στρατιωτική εξάρτηση και τα πρόσωπά τους κρυμμένα, ο Αχιλλέας την σκότωσε. Καθώς έπεφτε, το κράνος της βγήκε από το κεφάλι της. Τα μάτια τους συναντήθηκαν. Στιγμιαίος έρωτας, αλλά ήταν πολύ αργά. Τα κεφάλια τους όμως τοποθετημένα δίπλα-δίπλα δεν εκφράζουν αυτό. Αντί πόνου και μεταμέλειας, βλέπουμε μόνο μια εμβρόντητη απώλεια αισθήσεων. Η Πανθεσίλεια είχε τραυματισθεί πέραν θεραπείας· το ίδιο και η καρδιά του Αχιλλέα. Ή έτσι μπορεί να φαίνεται αν ψάχνεις για μελόδραμα.
Ένα από τα μαθήματα όμως που διδάσκει η έκθεση και στο οποίο επεκτείνεται ο κατάλογός της είναι το πόσο δύσκολη μπορεί να είναι η διαπολιτισμική ανάγνωση των συναισθημάτων. Σ’ ένα γρήγορο σκανάρισμα της γκαλερί, για παράδειγμα, είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις τις εικόνες οικιακού περιβάλλοντος απ’ αυτές του βαθύτατου πένθους. Ανάγλυφο που αναπαριστά ένα παιδάκι που παίζει μ’ ένα σκύλο είναι μια γλυκιά σκηνή που εκτυλίσσεται σε μια αυλή μέχρι που ανακαλύπτεις ότι πρόκειται για επιτύμβια στήλη. Και πάλι, η διερεύνηση προσώπων για συμβατικά σύγχρονα σημάδια συναισθημάτων δεν μας βοηθά. Παρά το περιστασιακό γελαστό ή βλοσυρό πρόσωπο, τα περισσότερα ελληνικά δημόσια γλυπτά πριν τον τέταρτο αιώνα π.Χ. εμφανίζουν χαρακτηριστικά σοβαρής συγκράτησης.
Η συγκράτηση, που θεωρείται προϊόν πλήρως ελεγχόμενου συναισθήματος, είχε ηθική αξία στην ελληνική κλασσική παράδοση. Ως όλο και πιο μακρυνοί κληρονόμοι αυτής της παράδοσης, μπορεί να αναγνωρίσουμε αυτή την αξία ιστορικά χωρίς να σχετισθούμε, όμως, με αυτή.
Στη δική μας εποχή του ασίγαστου θορύβου και της πολιτικής της γελοιογραφίας, αυτή η παλιά συγκράτηση κάνει την τέχνη αυτή να μοιάζει υποδειγματική και ταυτόχρονα ξένη. Αλλά, είναι αλήθεια τόσο ξένη; Και είναι αλήθεια τόσο συγκρατημένη;
Η έκθεση, που διοργανώθηκε από τρεις ακαδημαϊκούς επιμελητές – Άγγελο Χανιώτη του Ινστιτούτου Ανωτάτων Σπουδών, Πρίνστον, Ιωάννη Μυλωνόπουλο του Columbia University και Νικόλαο Καλτσά επίτιμο διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών, ισχυρίζεται πως όχι.
Κοιτάξτε ορισμένες τολμηρές ζωγραφιές σε κεραμικά δοχεία και τι βλέπετε; Ηθικό χάος, οπερατικές καταστάσεις, απαγορευμένες για ανηλίκους εικόνες. Στις απεικονίσεις της Ιλιάδας και μόνο υπάρχουν σκηνές ακρωτηριασμών, δολοφονιών, απόπειρας βιασμού, αυτοκτονίας και ματαιωμένης ανθρώπινης θυσίας.
Η ιστορία της Μήδειας, που παρουσιάζεται σε τρία αγγεία, αποτελεί εφιάλτη για τα ταμπλόιντ: ζηλιάρα σύζυγος δηλητηριάζει την ανταγωνίστρια και μαχαιρώνει δύο παιδιά, τα δικά της. Στο γήινο περιβάλλον, τα πάθη δρουν ανεξέλεγκτα.
Όχι ότι ο Όλυμπος ήταν πιο ήρεμος. Ο Δίας, ο αρχηγός των θεών, είναι σεξομανής, κατά συρροή μοιχός, εκμεταλλεύεται νέους, αγόρια ή κορίτσια, ανεξαρτήτως. Στις ζωγραφικές απεικονίσεις και στα γλυπτά περνά από τη μια κατάκτηση στην άλλη: από την Ιώ στο Γανυμήδη και από ‘κεί στη Λήδα: μεταμορφωμένος σε σύννεφο, αετό, κύκνο. Δεν τον ενδιέφερε αν αυτές οι περιπέτειες θα κατέστρεφαν τις ζωές των ερωτικών συντρόφων του. Προχωρούσε στην επόμενη σχέση ενώ οι κατάρες της γυναίκας του ακούγονταν στ’ αυτιά του.
Στην τέχνη που αφορά συναισθήματα, οι λέξεις μπορεί να είναι τόσο σημαντικές όσο και οι εικόνες, αλλά ίσως και περισσότερο σημαντικές. Πολλά αντικείμενα φέρουν επιγραφές: υπογραφές, αφηγηματικά στοιχεία, επιμνημόσυνα αφιερώματα.
Το πιο συγκλονιστικό πένθιμο έκθεμα είναι μια απλή μαρμάρινη στήλη χωρίς εικόνα, μόνο με μια επιγραφή ενός ποιήματος για κάποια νέα κοπέλα με το όνομα «Ζωή» που πέθανε στη γέννα και μαζί της πέθανε και το πρόωρο μωρό της αφήνοντας πίσω του «το φως του ήλιου χωρίς να κλάψει ποτέ».
Οι λέξεις που ηχούν πιο σύγχρονες, όμως, είναι εμπνευσμένες από πολιτικά πάθη και είναι γραμμένες σε θραύσματα κεραμικών που λέγονται όστρακα.
Στην Αθήνα του πέμπτου αιώνα, τα όστρακα χρησιμοποιούνταν για να καταχωρούνται οι ψήφοι μη εμπιστοσύνης εναντίον ιδιαιτέρως απεχθών δημοσίων προσώπων. Η διαδικασία ήταν απλή. Οι πολίτες χάραζαν το όνομα του αξιωματούχου σε ένα θραύσμα, προσθέτοντας ορισμένες φορές κάποιο σχόλιο. («Βασιλιάς των ηλιθίων», λέει ένα. Γενικά, υπάρχει ένας έντονος τόνος απέχθειας). Αν συγκεντρώνονταν αρκετές ψήφοι, ακολουθούσε η εξορία. Αυτό, εν ολίγοις, ήταν πρόταση μομφής από το συναίσθημα της βάσης. Και ήταν αποτελεσματικό.
Πηγή: Διθύραμβος της NY Times για την έκθεση “Ένας Κόσμος Συναισθημάτων” του Ωνασείου http://mignatiou.com/2017/03/dithiramvos-tis-ny-times-gia-tin-ekthesi-enas-kosmos-sinesthimaton-tou-onasiou/
