του Γιώργου Τσουκαλά, Δικηγόρου«Λαλήσας πολλάκις μετενόησα, σιωπήσας οὐδέποτε» λέει ένα αρχαίο ελληνικό ρητό. Ο θάνατος του Χρήστου Γιανναρά (1935-2024) αποκάλυψε, για άλλη μια φορά, πως ένα οξύ σηπτικό σύμπτωμα της σύγχρονης κρίσης της νεοελληνικής κοινωνίας είναι η κατάχρηση του κοινού λόγου, ως έλλογης σκέψης και συλλογικής συνομιλίας συνάμα. Θα μπορούσε αυτή να είναι η έσχατη προσφορά αυτοσυνειδησίας, του μεγάλου φιλοσόφου, προς τον νεώτερο ελληνισμό, που τόσο πολύ λάτρεψε;
«Χάιντεγκερ και Αρεοπαγίτης» (1967), «Η Ελευθερία του ήθους» (1970), «Το Οντολογικόν περιεχόμενον της θεολογικής εννοίας του προσώπου» (1970), «Η Μεταφυσική του σώματος» (1971), «Ορθοδοξία και Δύση» (1972), «Ορθός Λόγος και κοινωνική πρακτική» (1984), «Η απανθρωπιά του δικαιώματος» (2000), «Η Νεοελληνική Ταυτότητα» (2001), «Αλφαβητάρι της πίστης» (2002), «Το πρόβλημά μας είναι πολιτικό όχι οικονομικό» (2013), «Ελληνοκεντρικός εκσυγχρονισμός» (2018), και μία πλειάδα άλλων έργων, άφησε ο εκλιπών, κληροδότημα στον ελληνισμό. Ενώ όμως είναι γνωστό πως κατά πλειοψηφία οι Έλληνες στην ενήλικη ζωή τους, έχουν διαβάσει ελάχιστα βιβλία – αρκετοί ενδεχομένως κανένα – παρόλ’ αυτά και καθώς πολλοί καταπιάνονται με παν επιστητό, σε ατέρμονες, χυδαίους δημόσιους διαλόγους, μετά την ψευδοανάλυση των δημοσιονομικών πολιτικών, και την τερατώδη συζήτηση για την προέλευση του κορωνοϊού, η ελληνική κοινή γνώμη αποτιμά πλέον, με την ασχετοσύνη της, το έργο του αποθανόντος Χρήστου Γιανναρά. Είναι αυτή η σύγχρονη, ρωμαλέα Ρωμιοσύνη που θεωρούσε και επιδίωκε ο Γιανναράς; Αυτή η κοινωνική στάση αν δεν είναι κωμικοτραγική, είναι ασφαλώς ανησυχητική, και μαρτυρά πως οι Έλληνες ως πολίτες δεν συλλογίζονται με την ωριμότητα που έχει ανάγκη η σύγχρονη Ελλάδα.
«Mια κοινωνία με καταργημένη τη λειτουργία της κριτικής αποτίμησης, είναι καταδικασμένη να εξαφανιστεί ιστορικά», κατά τον Χρήστο Γιανναρά Ανοίκειο στους περισσότερους, αλλά ένα από τα δυσχερέστερα πεδία του λόγου, είναι η κριτική. Εκβαρβάρωση της γλώσσας, αποδιάλυση μιας κοινωνίας σχέσεων, άγνοια και μηδενιστικές κρίσεις, άκοπες κατακρίσεις, από μυριάδες ανθρώπων, στην σύγχρονη Ελλάδα, φανερώνουν ένα κοινωνικό υπόστρωμα που θρέφει ανά πάσα στιγμή την άκριτη κοινωνία. Η απεμπόληση των θεμελιακών διακρίσεων του αυθεντικού ελληνικού πολιτισμού, άγει στον δυτικοευρωπαϊκό πολιτιστικό μεταπραττισμό, στην αλλοτρίωση και στην ξενομανία, έστω σε έναν λαϊκισμό, δυνητικά ικανό να ανεβάσει τυχάρπαστους δημαγωγούς στην εξουσία. Πανάκεια για την νεοελληνική παρακμή είναι το Βυζάντιο, όπως κομίζει την αυθεντική Αρχαία Ελλάδα. Ως προς το διανοητικό έργο του, ο Χρήστος Γιανναράς θα κριθεί από ειδικούς μελετητές. Εμπειρικά πάντως, το ιδεολογικό κίνημα της Νεο-Ορθοδοξίας, που στοιχειοθέτησε και υπηρέτησε μαζί με άλλους – αν και αυτός στάθηκε μάλλον ο επιφανέστερος ηγέτης τους – δεν άσκησε παρά ελάχιστη επιρροή στην εξέλιξη της σύγχρονης νεοελληνικής κοινωνίας. Δεν αφύπνισε το ρεύμα αυτό, την νεοελληνική κοινωνία, πολλώ δε μάλλον, δεν απέτρεψε την Ελλάδα από την πορεία της προς την Κρίση, και την καταστροφή, την οποία ο Χρήστος Γιανναράς διέβλεπε στα κείμενά του – κυρίως μέσω της επιφυλλίδας «Finis Graeciae», που δημοσίευσε το 1986 στην εφημερίδα «Το Βήμα». Συνεπώς, η απήχηση των ιδεών του δεν ήταν μεγάλη και καταλυτική, όπως συνάγεται εκ του αποτελέσματος. Εξάλλου, η πολύπλευρη παρακμή, οικονομική, κοινωνική, ηθική και πολιτιστική, από την οποία διέρχεται, και κοπανιέται, η σύγχρονη ελληνική κοινωνία, δεν φαίνεται να ερμηνεύεται αποκλειστικά και μόνον, με τα επεξηγηματικά μέσα των θεωριών του.
Εν τέλει, από τον τρόπο που η νεοελληνική κοινωνία προσέλαβε εν ζωή τον Γιανναρά, και τελικά απέρριψε κατά πλειοψηφία τις θεωρίες του, αποδείχτηκε για πολλοστή φορά, πως ο νεώτερος ελληνισμός είναι ένα πολιτικό μέγεθος, συνδεδεμένο άρρηκτα με τις εξελίξεις στην υπόλοιπη Ευρώπη, ένα δημιούργημα της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας, μια μερικότερη έκφραση της ιστορίας της νεώτερης και σύγχρονης Ευρώπης. Και ως τέτοια, η σύγχρονη Ελλάδα, με όλες τις ιδιαιτερότητές της και τους κινδύνους που προέρχονται από την γεωγραφική της θέση, θα διέλθει υποχρεωτικά, από την πανευρωπαϊκή κρίση των καιρών μας, ώσπου η Ευρώπη να την υπερβεί, κατ’ ευχήν περισσότερο ενωμένη, και να περάσει σε μια νέα, ανοδική φάση. Μήπως αυτό είναι και το έσχατο, αρνητικό συμπέρασμα για την σύγχρονη φύση της νεοελληνικής κοινωνίας, βάσει της μάταιης απόπειρας του Γιανναρά να την αναπροσανατολίσει, αφού πρώτα την επανερμηνεύσει; «Έλληνας δε γεννιέσαι, γίνεσαι», θα μας υπενθύμιζε ο ίδιος…
Αληθινά και ωραία είναι όσα γράψατε για τον αείμνηστο Χρήστο μας Γιανναρά -αγαπητέ κύριε Τσουκαλά-,αλλά τι θέλατε την τελευταία φράση του στο άρθρο -που δεν θυμάμαι να την επαναλάμβανε- που είναι το σύνθημα των αντιρατσιστών και υπέρμαχων του πολυπολιτισμικού και πολυεθνικού Ελληνισμού.
Ισχύει βέβαια -το είπαν στην αρχαιότητα πως όσοι μετέχουν της ελληνικής παιδείας θεωρούνται Έλληνες- αλλά δεν απέκλεισαν τους Έλληνες που γεννήθηκαν από Έλληνες γονείς.
Έλληνες γεννιούνται από Έλληνες γονείς-ισχύει και τώρα -και αν δεν γίνονται αυτοί Έλληνες -όπως όσοι γεννήθηκαν από μη Έλληνες γονείς – φταίνε οι Έλληνες γονείς και οι Έλληνες δάσκαλοι όλων των βαθμίδων.
Εγώ -και πολλοί άλλοι συνέλληνες(πιστεύω και εσείς)-γεννήσαμε ελληνόπουλα και τα κάναμε ελληνόπουλα.
Πρέπει να πας να μάθεις την χρήση των σημείων στίξεως (ξέρεις τι είναι αυτά;), διότι τα έστω και τα βλακώδη που γράφεις, δύσκολα διαβάζονται.
“το είπαν στην αρχαιότητα πως όσοι μετέχουν της ελληνικής παιδείας θεωρούνται Έλληνες-“
Ουδείς είπε ποτέ τέτοια ανοησία.
Το είπε ο Ισοκράτης στον ”Πανηγυρικό” του ,ασχέτως εάν σημερινοί-όχι όλοι-”έγκυροι” αναθεωρητές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας προσπαθούν να ερμηνεύσουν ή παρερμηνεύσουν την φράση αυτή ,όπως οι Λακεδαιμόνιοι -σύγχρονοι Σπαρτιάτες-την φράση του Καβάφη ”πλην Λακεδαιμονίων”, οι οποίοι Λακεδαιμόνιοι -το έγραψε η Ιστορία και ο Μ. Αλέξανδρος-αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στην Πανελλήνια εκστρατεία κατά των Περσών υπό τον Μακεδόνα Βασιλέα ,γιατί -μονολογούσαν – ότι θεωρούσαν ανώτερο τον δικό τους Βασιλέα.
Υ.Γ Αλήθεια γιατί απαντήσατε εσείς και όχι ο κ. Τσουκαλάς, που θα ήταν ευγενής ;;; .
Δεν βαρεθήκατε τις βρισιές;;;.
ΚΑΤΑΡΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΑΚΙΣΜΟ .
Α -τέλος-… και πολύ τυπολάτρης είστε -όπως πολλοί δάσκαλοι και καθηγητές- που δεν προτιμούν τους σκεπτομένους και με δική τους άποψη μαθητές τους .
Το ξαναγράφω -για να το διαβάσουν και οι άλλοι αναγνώστες-κόψτε βαθμό για γραμματικά λάθη μου κύριε καθηγητά.
ΛΥΠΟΥΜΑΙ ΚΥΡΙΕ ΤΣΟΥΚΑΛΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΗΞΗ .
Τα πολλά λόγια είναι φτώχια κι εσύ τα συνηθίζεις και γράφεις ανοησίες. Ποιοι … “αναθεωρητές” (sic) τής γλώσσας και πράσσειν άλογα; Ουδέποτε είπε ο Ισοκράτης ότι οι μετέχοντες τής ελληνικής παιδείας είναι, ή θεωρούνται Έλληνες, αλλά φαίνονται σαν Έλληνες. Αλλά όταν ένας Κωστής Στεφανόπουλος κάνει τέτοια λάθη (Θεσσαλονίκη 2000), τι να σού κάνει ο ημιμαθής πρώην χωροφύλακας Ναλμπάντης;
Πρωτότυπο: «Τοσοῦτον δ’ ἀπολέλοιπεν ἡ πόλις ἡμῶν περὶ τὸ φρονεῖν καὶ λέγειν τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ὥσθ’ οἱ ταύτης μαθηταὶ τῶν ἄλλων διδάσκαλοι γεγόνασι, καὶ τὸ τῶν Ἑλλήνων ὄνομα πεποίηκε μηκέτι τοῦ γένους ἀλλὰ τῆς διανοίας δοκεῖν εἶναι, καὶ μᾶλλον Ἕλληνας καλεῖσθαι
τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας ἢ τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας.»
Μετάφραση: «Τόσο πολύ ξεπέρασε η πόλη μας (η Αθήνα) τους υπόλοιπους ανθρώπους στη σκέψη και στο λόγο, ώστε οι μαθητές της έγιναν δάσκαλοι των άλλων, και το όνομα των Ελλήνων το έχει κάνει να θεωρείται δηλωτικό όχι πλέον τη φυλής αλλά της διανοίας, με αποτέλεσμα να αποκαλούνται Έλληνες περισσότερο αυτοί που μετέχουν στη δική μας παιδεία παρά αυτοί που μετέχουν στην κοινή καταγωγή.»
(Ισοκράτης, Πανηγυρικός, 50)
Τα άλλα που γράφεις τι τα θέλεις;
“την φράση του Καβάφη ”πλην Λακεδαιμονίων”
Τού … Καβάφη την φράση προσπαθούν να παραποιήσουν; 🙂 Και πώς να την κάνουν; Είσαι για πολλά γέλια. Καλύτερα κόφ’ το εδώ, γιατί γελοιοποιείσαι ακόμη περίσσότερο.
Ευχαριστώ πολύ για το σχόλιο σας, και για τα καλά σας λόγια. Έχω διαβάσει τα σχολιά σας και σε άλλα άρθρα μου.
Η ρήση του Χρήστου Γιανναρά, που αναφέρεται στον επίλογο του άρθρου, θεωρείται δάνειο από τον Ισοκράτη. Ως γνωστόν, ο εκλιπών σταχυολογούσε διάφορα στοιχεία από την ελληνική λόγια κληρονομιά, προκειμένου να την επαναπροτείνει στην σύγχρονη εποχή, σε μία ανασύνθεση πρωτότυπων ελληνικών ιδεών, ως ιδεολογικοπολιτικό φάρμακο για την κακή νεοελληνική κατάσταση.
Αν θα θέλαμε να εξαπλουστεύσουμε το νόημα της διάσημης ρήσης, που πρωτοδιατύπωσε ο Ισοκράτης, όπως όμως την επανέφερε ο Γιανναράς στην πνευματική πρόταση, που παρουσίασε ως ολιστική λύση για την σύχρονη κατιούσα του ελληνισμού, είναι πως για να είμαστε Έλληνες, δεν αρκεί να έχουμε γεννηθεί Έλληνες, αλλά χρειαζόμαστε μία ιδιαίτερη ελληνική παιδεία, που βασίζεται σε ένα φάσμα ιδεών που μέσω του Βυζαντίου ανάγονται στην ελληνιστικη και κλασική αρχαιότητα.
Συνεπώς, με την φράση αυτή, ο Γιανναράς συμπύκνωνε στην πραγματικότητα όλο το έργο του. Δεκάδες βιβλία και μελέτες, που έγραψε στο διάβα πολλών δεκαετιών. ια να ανακαλύψει κανείς το πλήρες νόημα της ακροτελεύταιας ρήσης του άρθρου πρέπει να μελετήσει όλο το εκτεταμένο έργο του εκλιπόντος. Η φράση αυτή με την οποία τελειώνει το άρθρο, θα μπορούσε να είναι η επικεφαλίδα των απάντων του. Την επέλεξα σκοπίμως για να τελειώσω το κείμενο με αυτήν, προκειμένου να αποτελέσει εφαλτήριο ενός προβληματισμού των αναγνωστών για το νόημα της, ώστε να μελετήσουν τα βιβλία του.
Παρά το γεγονός ότι ο Επισκέπτης σας επιπλήττει, για την παρερμηνεία του Ισοκράτη (για την οποία δεν ευθύνεστε εσείς, αλλά όσοι την επέβαλαν στην ελληνική κοινή γνώμη), εγώ θα σας συγχαρώ γιατί πράγματι, έστω και διαισθητικά, εστιάσατε στο επίκεντρο της σκέψης του Γιανναρά.
Καθυστερήσατε κύριε Τσουκαλά την απάντησή σας και δυστυχώς συντελέσατε όχι απλώς να με επιπλήξει ,αλλά να με υβρίσει-όπως κάνει χρόνια τώρα ,με ανοχή των Ανιχνεύσεων και των άλλων αναγνωστών τους- ο κύριος Επισκέπτης.
Ίσως σας ”στολίσει” και εσάς με καλολογικούς του χαρακτηρισμούς, μετά την παρέμβασή σας ,γιατί τον ”ακυρώσατε”.
Τίποτε-ηλικία, πτυχία (και Νομικής), γνώσεις και επαγγελματικούς βαθμούς – δεν σέβεται .
Και αν υπήρξε παρερμηνεία -την οποίαν απεδέχθη και ο αείμνηστος Γιανναράς -στον λόγο του Ισοκράτη δεν έβλαψε αυτή ,ούτε τους Έλληνες ούτε τους φιλέλληνες και κυρίως τους υπέροχους ελληνιστές .
Χάριν αυτής της φράσεως καμαρώνουμε τους ”Ελληναράδες” γεννημένους από μη Έλληνες.
Ας μη σκιαμαχούμε, καληνύχτα σας .
Ἕνα ἀπό τά πολλά βιβλία τοῦ Χ. Γιανναρᾶ, ὄχι ἀπό τά δύσκολα, εἶναι ἀνηρτημένο στήν σελίδα τοῦ Σωτήρη Μητραλέξη στό fb, τό αὐτοβιογραφικό του «Τά Καθ’ ῾Εαυτόν». Στό βιβλίο αὐτό ἀναφέρεται στίς σπουδές του, στίς συναντήσεις μέ τούς διανοούμενους καί θεολόγους τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης καί ἄλλους, στόν Μάη τοῦ ᾿68, στήν δικτατορία, στήν ἐμπειρία του στόν ἔρωτα καί στήν πατρότητα, στίς ἀπόψεις του.
Σπουδάζοντας καί ζώντας στήν Εὐρώπη καί μελετώντας τήν θεολογία κατάφερε ἴσως νά δεῖ ὁμοιότητες καί διαφορές τῆς Ὀρθοδοξίας μέ τά ἄλλα δόγματα. ᾿Ερεύνησε καί κατανόησε ὅτι τό σῶμα, τό πνεῦμα καί ἡ ψυχή δέν εἶναι ξεχωριστά στόν ἴδιο ἄνθρωπο ἀλλά εἶναι συνυφασμένα μέ τήν ἔννοια τοῦ προσώπου. Καί μάλιστα σέ ἐποχές πού αὐτά καλύπτονταν ἀπό σκοτεινό πέπλο.
Πολύτιμες οἱ μελέτες του, οἱ συγκρίσεις του γιά ὅσους θέλουν νά ἐμβαθύνουν θεολογικά, γιά τούς μελετητές τῆς ᾿Ορθοδοξίας, γιατί δέν ὑπάρχει παλιά καί νέα, οἱ προσεγγίσεις εἶναι πολλές, ὁ συγκεκριμένος τήν προσέγγισε μέσα ἀπό τόν δικό του τρόπο ζωῆς. Ἄφησε ἕνα πολύ σπουδαῖο ἔργο σέ ὄσους ψάχνουν τήν προσωπική τους ἀλήθεια καί προσέφερε νομίζω στόν ῾Ελληνισμό μία συγκριτική μελέτη καί ἐμβάθυνση στήν οὐσία του, στήν ρίζα του. Δέν ἑστίασε στό ἄν οἱ Ἕλληνες εἶναι καλοί Ἕλληνες ἤ Εὐρωπαῖοι πολίτες ἀλλά ἄν εἶναι ζωντανή μέσα τους ἡ οὐσία τοῦ ῾Ελληνισμοῦ.
Δυστυχώς δεν αρκέστηκε μόνο σε αυτά ,αλλά ασχολήθηκε και με τα πολιτικά και εκεί δεν τα πήγε καλά.
Σε κάθε περίπτωση είναι ένα από τα καλά παραδείγματα θρησκευόμενου διανοητή .
Η Εξόδιος του ακολουθία εψάλη (δεν εκάη στην Ριτσώνα) στον Ιερό Ναό της Αγίας Ειρήνης της οδού Αιόλου, όπου την Μεγάλη Εβδομάδα συμμετείχε στο ψαλτήρι.