Γ. Τσουκαλάς: Η ΕΥΡΩΠΗ ΩΣ ΝΕΑ ΕΛΛΑΔΑ

Πέρασαν χιλιετίες, σαν η Ελλάδα γέννησε την ευρωπαϊκή ήπειρο, που συν τοις άλλοις βάπτισε μέσω του περίφημου αρχαίου μύθου, της περιώνυμης μεταφυσικής αρπαγής της Ευρώπης από τον Δία. Που είναι η αληθινή Ευρώπη; «Την Ασία και τα βάρβαρα έθνη που την κατοικούν, οι Πέρσες τα θεωρούν δικά τους, ενώ την Ευρώπη και τους Έλληνες, έβλεπαν πάντα σαν κάτι ξεχωριστό» έγραφε περισπούδαστα ο Ηρόδοτος στις Ιστορίες του (Κλειώ, Α’ 4.4). Σημειολογικά, η Ευρώπη ετυμολογείται από την λέξη «εὐρύωψ», και σημαίνει «η γη των ανοιχτομάτηδων», ενώ κατ’ άλλη θεωρία από την ακκαδική λέξη «erebu», και περιγράφεται απλώς ως «η Δύση». Αν όμως η πρωταρχική Ευρώπη, γενεολογικά και μεταφυσικά, πρωτογεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα, τότε ποιο αρχέτυπο καθορίζει το πεπρωμένο της;

Πράγματι, η ρίζα του πολιτισμού της Ευρώπης φαίνεται πως απλώνεται στην αρχαία Ελλάδα, πως αυτή είναι η φύτρα της. Μάλιστα, στον καιρό των Λατίνων, η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία γιγάντωσε την επιρροή της Ελλάδας στην Ευρώπη. «Η κατακτημένη Ελλάδα (Graecia capta) κατέκτησε τον απολίτιστο κατακτητή της και έφερε τις τέχνες στο αγροίκο Λάτιο», έγραφε χαρακτηριστικά ο Ρωμαίος ποιητής Οράτιος, τον 1ο αιώνα π.Χ. Ο ελληνικός πολιτισμός, η ελληνοτροπία, η φιλοσοφία, οι τέχνες και οι επιστήμες, κοντολογίς η αρχαία Ελλάδα ως υλοπνευματική ενότητα, μπόλιασε τότε, μέσω των Ρωμαίων, καθοριστικά την ευρωπαϊκή ήπειρο, από την Ιταλία και την Ιβηρική χερσόννησο, ως την Βρετανία και την Γερμανία. Παρόλα αυτά, η Ευρώπη έμελλε να διέλθει από μεταγενέστερα στάδια, μέχρι να μετεμψυχωθεί αληθινά στην νεώτερη εποχή, ως μια «άλλη Ελλάδα» (Graecia altera). Πως όμως φτιάχτηκε τελικά η μυστική Ευρώπη ως «Ἑλλὰς ἑτέρα»;

Αρχικά ως Ιερουσαλήμ, ύστερα ως Ρώμη, κατόπιν ως Αθήνα… «Στην Ευρώπη, οι επιρροές της Ρώμης στη διοίκηση, της Ελλάδας στη σκέψη, του Χριστιανισμού στην εσωτερική ζωή είναι και οι τρεις αισθητές» κατά τον Πωλ Βαλερύ. Εξάλλου, σύμφωνα με μία μεσαιωνική, ευρωπαϊκή παράδοση, που ανάγεται σε έναν καθολικό Έλληνα μοναχό από την ιταλική Καλαβρία, τον Ιωακείμ της Φλόρα (1135-1202), ο Κόσμος θα εγνώριζε τρεις μεγάλες πνευματικές περιόδους. Αρχικά την περίοδο των απαγορεύσεων της Παλαιάς Διαθήκης, με τον Νόμο του Πατρός να βασιλεύει ως εποχή του Κριού. Κατόπιν την περίοδο της λυτρώσεως της Καινής Διαθήκης, που κυριαρχείται από την Αγάπη του Υιού, ως εποχή των Ιχθύων. Τέλος δε, μια στερνή ενορατική φάση του Αγίου Πνεύματος, την λεγόμενη εποχή του Υδροχόου. «Ιδού η Ελλάς, με την δική μας εξορία, πέταξε πέρα από τις Άλπεις!» αναφώνησε ο ελληνιστής Ιωάννης Αργυρόπουλος (1415-1487), αντικρύζοντας την ελληνότροπη Ευρώπη της εποχής του. Πράγματι, τούτη η τελευταία, λεγόμενη περίοδος του Υδροχόου, ερμηνεύεται πως αρχίνησε με την Αναγέννηση (Renaissance) του αρχαίου πνεύματος στην Ευρώπη τον 15ο αιώνα, έφτασε στο φοβερό ζενίθ της, με τον κολοφώνα της ευρωπαϊκής αλκής τον 19ο αιώνα, ακριβώς σαν η Ευρώπη ανέκτησε, πάλι υπό το εσωτερικό φως του Υδροχόου, το σώμα της Ελλάδας, νεκραναστημένο ως φοίνικα αναγεννώμενο. Αυτή η «ελληνική», τρανή περίοδος του ευρωπαϊκού Πνεύματος διαρκεί τόσο, όσο η Ευρώπη εγκολπώνει αδιαλείπτως την Ελλάδα, υφαίνεται αναλόγως όσο η μυστική Ελλάδα εμπνέει συνεχώς συμβολική ζωή στην Ευρώπη. Τούτη η μυσταγωγική μέθεξη πρωτοτυπεί έως σήμερα, εξακολουθεί να δηλώνεται ως ισχυρό πολιτισμικό σχήμα, ορίζοντας την Ευρώπη ως μία αέναη αναγέννηση του ελληνικού αρχετύπου, αφού «χωρίς την Ελλάδα, δεν υπάρχει ευρωπαϊκός πολιτισμός» όπως αποφαίνονταν, εν πλήρει 21ο αιώνα, ο Ζαν Φρανσουά Ματέι. Φαντάζει όμως η νεώτερη Ευρώπη, ολότελα με επαναληπτική μετενσάρκωση της αρχαίας Ελλάδας;

Αν η νεώτερη Ευρώπη είναι πνευματικά, μια αναγεννημένη Ελλάδα, κατά την τυπική λογική, προκαλείται αναδρομικά το φαινόμενο του κοινού πολιτισμού, ως μιας ειδοποιού ομοίωσης, από τούτη την ελληνική μετεμψύχωση, στην πολιτική κατάσταση της σύγχρονης Ευρώπης. Πράγματι, η μεσαιωνική Ευρώπη ήταν συμβολικά μια χριστιανική Ρώμη, καθώς όλη η δυτική Χριστιανοσύνη συνέχονταν ενωμένη υπό τον Πάπα. Όμως, μετά την Αναγέννηση (15ος αιώνας), ειδικά μετά την Μεταρρύθμιση (16ος αιώνας) και τον Διαφωτισμό (17ος και 18ος αιώνας), η Ευρώπη παύει να είναι μια «νέα Ρώμη», κατακερματίζεται θρησκευτικά, λευτερώνεται πολιτικά, λυτρώνεται πνευματικά και μετουσιώνεται σε μια αναγεννημένη, «άλλη» και «νέα Ελλάδα». Η ελευθερία, τα γράμματα, οι επιστήμες και οι τέχνες, προπαντός το δημοκρατικό πολίτευμα επανεφευρίσκονται και ανασταίνονται στην νεώτερη Ευρώπη. Καθώς η Ευρώπη αφορίζεται από την μεσαιωνική Ρώμη, αποσχίζεται από την μονοθεϊστική αυτοκρατορία του ρωμαιοκαθολικισμού, ενώ αναγεννάται, ξεπηδούν ελεύθερα ευρωπαϊκά έθνη κράτη, κι οι Ευρωπαίοι σαν άλλοι Έλληνες ανοίγονται στις θάλασσες αποικίζοντας την Οικουμένη, παλεύουν συνάμα μεταξύ τους, ενώ συνειδητοποιούν πως συνιστούν πολιτισμικά κάτι ξέχωρο, μιλώντας γλώσσες με την ίδια πανάρχαια ρίζα, γονιμοποιημένες όμως με αναρίθμητες ελληνικές λέξεις, προκειμένου να εκφραστεί αφηρημένα ο κοινός πολιτισμός τους. Τοιουτοτρόπως, αντί η νεώτερη και σύγχρονη Ευρώπη να διαδέχεται πολιτικά την υπερεθνική, αυτοκρατορική Ρώμη, στην πραγματικότητα αναγεννά την πνευματική, πολιτικά ελεύθερη πλην διασπασμένη, αρχαία Ελλάδα. Από τον Εκατονταετή Πόλεμο (1337-1453), τους Ιταλικούς Πολέμους (1494-1559), τον Τριακονταετή Πόλεμο (1618-1648), τον Μεγάλο Βόρειο Πόλεμο (1700-1721), τον Επταετή Πόλεμο (1754, 1756-1763), τους Ναπολεόντειους Πολέμους (1803-1815), έως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918) και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (1939-1945), οι Ευρωπαίοι μάχονται για την πρωτοκαθεδρία στην Ευρώπη, ακριβώς όπως έκαμαν οι Έλληνες στην αρχαία Ελλάδα. Άλλωστε η νεωτερική και σύγχρονη Ευρώπη δεν θυμίζει ουδαμώς την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Την πολιτική θέση της Ρώμης, κατέχουν αναλογικά στις ημέρες μας, περισσότερο οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, ενώ η Ευρώπη πιότερο μοιάζει με την κατακερματισμένη αρχαία Ελλάδα, που γεννοβόλησε τον πρωτότυπο πολιτισμό της. Αντιστοίχως, οι νεώτεροι Ευρωπαίοι σαν άλλοι Έλληνες, πότε πολεμούν αναμεταξύ τους, πότε επιχειρούν να ενωθούν πολιτικά, δοκιμάζοντας την κοινή μοίρα τους, αδιάπτωτα επί αιώνες. «Ποιον να καλέσω, αν ποτέ θελήσω να μιλήσω με την Ευρώπη;» φέρεται πως είπε, ο Χένρι Κίσινγκερ, κάποτε κατά τον 20ο αιώνα. Εφ’ όσον όμως η Ευρώπη διάλεξε την μοίρα των Ελλήνων, πως μπορεί να μοιάζει το μέλλον της; Προτυπώνεται η Ευρώπη στην Ελλάδα;

«Υπάρχει στη σήμερον μια εθνικότητα ευρωπαϊκή, σαν στους καιρούς του Αισχύλου, του Σοφοκλέους και του Ευριπίδη, υπήρχε μια εθνικότητα ελληνική», έγραφε ο Βίκτωρ Ουγκώ τον 19ο αιώνα. Όμως, σε αντίθεση με την δεσποτική αρχαία Κίνα, η ελληνότροπη, ελεύθερη νεώτερη Ευρώπη δεν ενώθηκε πολιτικά ποτέ. Οι νεώτεροι ευρωπαϊκοί πόλεμοι στάθηκαν κατ’ αναλογία σαν τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431-404 π.Χ.), τους Θηβαϊκούς Πολέμους (371-362 π.Χ.), και τους Ιερούς Πολέμους της αρχαίας Ελλάδας, που έληξαν με την Μάχη της Χερώνειας (338 π.Χ.). Εν τέλει, κατά τον 20ο αιώνα, οι Ευρωπαίοι αντελήφθησαν πως αδυνατούσαν να ανταγωνιστούν κατακερματισμένοι και πολεμώντας αναμεταξύ τους, άλλες παγκόσμιες δυνάμεις, όπως την Κίνα, την Ρωσία ή τις Η.Π.Α. και έτσι επιχείρησαν αναιμικά να συνενωθούν μέσω της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μήπως όμως και οι αρχαίοι Έλληνες κάποτε δεν συνενώθηκαν πολιτικά με το Πανελλήνιο Συνέδριο (338/337 π.Χ.); Αν η Ευρώπη ενσαρκώνει την μοίρα της Ελλάδας, η διαδικασία ενοποίησής της θα διαρκέσει αιώνες και χιλιετίες, η ήπειρος θα καταστραφεί και θα ξαναφτιαχτεί πολλές φορές ώσπου οι Ευρωπαίοι να ενωθούν αληθινά, και να μεριμνήσουν για ένα συμφέρον μόνον, το κοινό. Τότε, η Ευρώπη θα έχει εκπληρώσει πλέον το φερόμενο πεπρωμένο της, να επανέλθει στην αρχαϊκή μήτρα της, και να εμφανίζεται τελικά πλήρως ως μία «νέα Ελλάδα».

Εν κατακλείδι, κατά έναν υπερβατικό τρόπο, το μέλλον της Ευρώπης μπορεί να βρίσκεται σε μικρογραφία, στο παρελθόν της Ελλάδας. Πάντως, καθώς η Ευρώπη συνεχίζει τον πολιτισμό του Φωτός, όπως γεννήθηκε υπό τον Ήλιο της Ελλάδας, αυτός ο ιδιαίτερος πολιτισμός δεν θα χαθεί, άπαξ και εμφανίστηκε επί Γης.